Bezpłatny fragment - Z FARAONAMI NAD NILEM

Wprowadzenie

Witamy serdecznie wszystkich uczestników naszej wyjątkowej wycieczki po starożytnym Egipcie! Przewodnik przeznaczony jest przede wszystkim dla korzystających z wycieczki statkiem po Nilu. Znajdziesz tu skondensowane opisy większości atrakcji oferowanych w trakcie takiej podróży, która przeniesie nas w głąb historii jednej z najbardziej tajemniczych i wpływowych cywilizacji świata. W ciągu najbliższych dni będziemy odkrywać skarby starożytnego Egiptu, podziwiać majestatyczne piramidy, zwiedzać tajemnicze grobowce, a także poznawać bogatą kulturę i tradycje tego niezwykłego kraju. Przed nami wiele niezapomnianych chwil i niesamowitych widoków. Przygotujcie się na pełną emocji i odkryć podróż, która na długo pozostanie w Waszej pamięci.

Krótka historia starożytnego Egiptu

Starożytny Egipt jest jedną z najbardziej fascynujących i wpływowych cywilizacji w historii ludzkości. Jego historia rozciąga się na ponad trzy tysiące lat, od około 3100 p.n.e. do podboju przez Aleksandra Wielkiego w 332 p.n.e. i w końcu włączenia do Imperium Rzymskiego w 30 p.n.e. Egipt jest znany ze swoich monumentalnych piramid, wspaniałych świątyń, złożonej religii oraz znaczących osiągnięć w dziedzinach takich jak matematyka, medycyna, architektura i sztuka. Ta krótka historia starożytnego Egiptu przedstawi główne etapy rozwoju tej niezwykłej cywilizacji.

Prehistoria i okres predynastyczny (do ok. 3100 p.n.e.)

Najwcześniejsze ślady ludzkiej działalności w Egipcie pochodzą z epoki kamienia. Ludzie żyjący w dolinie Nilu byli głównie myśliwymi i zbieraczami. Z czasem zaczęli uprawiać ziemię, hodować zwierzęta i osiedlać się na stałe. Pod koniec okresu predynastycznego (ok. 6000—3100 p.n.e.), społeczności wzdłuż Nilu rozwinęły się w bardziej złożone społeczeństwa, które zaczęły budować monumentalne grobowce i świątynie. Okres predynastyczny charakteryzował się powstaniem dwóch głównych królestw: Górnego Egiptu, rozciągającego się na południu od pierwszej katarakty do delty Nilu, oraz Dolnego Egiptu, obejmującego deltę Nilu. Te dwa królestwa były często w konflikcie, ale także prowadziły handel i wymianę kulturową.

Wczesne Dynastie (ok. 3100—2686 p.n.e.)

Zjednoczenie Egiptu około 3100 p.n.e. jest tradycyjnie przypisywane legendarnemu faraonowi Menesowi, który zjednoczył Górny i Dolny Egipt, tworząc pierwsze zjednoczone państwo egipskie. Menes, znany także jako Narmer, założył stolicę w Memfis i zapoczątkował pierwszą dynastię. Wczesne dynastie obejmują pierwszą i drugą dynastię, które zbudowały fundamenty egipskiej cywilizacji. Faraonowie tego okresu ustanowili silną monarchię, rozwinęli administrację i zorganizowali pierwsze wielkie projekty budowlane. Rozwinęły się także hieroglify, pierwszy system pisma, który stał się podstawą egipskiej literatury i administracji.

Stare Państwo (ok. 2686—2181 p.n.e.)

Stare Państwo, znane również jako „epoka piramid”, obejmuje okres od trzeciej do szóstej dynastii. Był to czas wielkich osiągnięć w dziedzinie architektury, sztuki i administracji. Najbardziej znane są piramidy w Gizie, zbudowane za czasów faraonów Cheopsa (Chufu), Chefrena (Chafre) i Mykerinosa (Menkaure). Piramida Cheopsa, największa z trzech, jest jednym z siedmiu cudów starożytnego świata. Budowa piramid wymagała zaawansowanych umiejętności inżynieryjnych i organizacyjnych, a także skomplikowanej logistyki. Stare Państwo było okresem centralizacji władzy w rękach faraona, który był uważany za boga na ziemi. Faraonowie rządzili z pomocą rozbudowanej administracji, która obejmowała urzędników, kapłanów i wojsko. Rozwinęła się także religia, z głównymi bogami takimi jak Ra, bóg słońca, i Ozyrys, bóg zmarłych.

Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2181—2040 p.n.e.)

Pierwszy Okres Przejściowy to czas chaosu i dezintegracji, który nastąpił po upadku Starego Państwa. Władza faraonów osłabła, a lokalni gubernatorzy (nomarchowie) zaczęli rządzić niezależnie. Egipt został podzielony na wiele rywalizujących ze sobą księstw, co prowadziło do konfliktów i wojen domowych. Ten okres charakteryzował się także społecznymi i ekonomicznymi trudnościami, w tym suszami i głodem. Mimo to, był to także czas kulturowej i artystycznej innowacji, kiedy to sztuka i literatura rozwijały się w nowych kierunkach.

Średnie Państwo (ok. 2040—1782 p.n.e.)

Średnie Państwo rozpoczęło się wraz z zjednoczeniem Egiptu przez faraona Mentuhotepa II z XI dynastii. Był to czas odbudowy i stabilizacji, kiedy to Egipt ponownie stał się potężnym państwem. Stolicą Egiptu w tym okresie był Teby, a faraonowie XI i XII dynastii rządzili mądrze i skutecznie. Rozwinęły się handel i rolnictwo, a także architektura i sztuka. Faraonowie budowali wspaniałe świątynie i grobowce, a literatura egipska osiągnęła nowe szczyty, z dziełami takimi jak „Opowieść o Sinuhe”. Średnie Państwo było także okresem ekspansji militarnej, kiedy to Egipt prowadził kampanie w Nubii i na Synaju. Faraonowie umacniali granice kraju i kontrolowali ważne szlaki handlowe.

Kolejnym przystankiem na naszej trasie będzie Kom Ombo, gdzie zwiedzimy świątynię poświęconą dwóm bogom: Sobkowi i Horusowi Starszemu. Świątynia, położona tuż nad brzegiem Nilu, jest wyjątkowa ze względu na swoje symetryczne założenie, gdzie dwa sanktuaria są oddzielone jedną wspólną ścianą. Reliefy na ścianach przedstawiają sceny z życia codziennego oraz ceremonie religijne, a w kompleksie znajdują się również kaplice, magazyny i nilometr.

Kom Ombo — rolnicze miasto na południu Egiptu, słynące ze stojącej tam świątyni. W starożytności słynęło z warsztatów rzemieślniczych, zajmujących się obróbką złota. Leży nad Nilem, 50 km na północ od Asuanu, co pozwalało czerpać zyski z cła, gdyż przebiegał tamtędy szlak handlowy z Nubii do Doliny Nilu. Okres głównego rozkwitu miasta przypada na czasy panowania Ptolemeusza V, gdy to w Kom Ombo (gr. Ombos) powstał obóz stacjonujących tam żołnierzy. Najstarsze odkryte ślady osadnictwa pochodzą z czasów XVIII dynastii. Najciekawszym zachowanym obiektem jest wzniesiona przez Totmesa III świątynia, rozbudowana przez Ptolemeuszy. Świątynia poświęcona była dwóm triadom boskim, które tworzyli: Sobek, Hathor i Chonsu oraz Haroeris (Horus starszy), Taneset-nofret i Panebtaui. Cechą charakterystyczną świątyni jest wybudowanie dwóch naosów obok siebie i szeregu drzwi dla każdej triady bóstw osobno. W kaplicy Hathor przechowywane są mumie krokodyli.

Drugi Okres Przejściowy (ok. 1782—1570 p.n.e.)

Drugi Okres Przejściowy to czas chaosu i dezintegracji, który nastąpił po upadku Średniego Państwa. W tym okresie Egipt został najechany przez Hyksosów, semickich najeźdźców z Lewantu, którzy ustanowili swoje rządy w Delcie Nilu. Hyksosi wprowadzili do Egiptu nowe technologie, takie jak wóz bojowy i łuk kompozytowy, co zmieniło sposób prowadzenia wojen. Władza Hyksosów była jednak ograniczona do Delty Nilu, podczas gdy południowy Egipt był rządzony przez miejscowych faraonów. Drugi Okres Przejściowy zakończył się, gdy faraon Ahmose I z XVIII dynastii zjednoczył Egipt i wypędził Hyksosów, co zapoczątkowało nową erę potęgi i świetności.

Nowe Państwo (ok. 1570—1070 p.n.e.)

Nowe Państwo to złoty wiek starożytnego Egiptu, obejmujący XVIII, XIX i XX dynastię. Był to czas potęgi militarnej, rozwoju kulturalnego i architektonicznego oraz ekspansji terytorialnej. Faraonowie Nowego Państwa, tacy jak Ahmose I, Totmes III, Hatszepsut, Amenhotep III, Echnaton, Tutanchamon, Ramzes II i Ramzes III, byli jednymi z najbardziej znanych w historii Egiptu. Budowali wspaniałe świątynie i pałace, prowadzili kampanie wojenne w Nubii, Lewancie i Syrii, oraz rozwijali handel z sąsiednimi państwami. Jednym z najbardziej znanych faraonów tego okresu był Echnaton, który wprowadził monoteistyczny kult boga Atona. Jego reformy religijne były jednak nietrwałe, a po jego śmierci Egipt powrócił do tradycyjnych wierzeń. Ramzes II, znany jako Ramzes Wielki, był jednym z najpotężniejszych władców Egiptu. Jego panowanie charakteryzowało się rozbudową świątyń, takich jak Abu Simbel, oraz wieloma kampaniami wojennymi, w tym bitwą pod Kadesz przeciwko Hetytom.

Trzeci Okres Przejściowy (ok. 1070—664 p.n.e.)

Po upadku Nowego Państwa Egipt wszedł w okres dezintegracji i chaosu, znany jako Trzeci Okres Przejściowy. Władza faraonów osłabła, a kraj został podzielony na wiele rywalizujących ze sobą królestw. W tym okresie Egipt był najeżdżany przez obce mocarstwa, takie jak Libijczycy, Nubijczycy i Asyryjczycy. Władcy Libijscy założyli XXII dynastię, podczas gdy władcy Nubijscy rządzili jako XXV dynastia. Mimo politycznego chaosu, kultura egipska rozwijała się dalej, a sztuka, literatura i religia osiągały nowe szczyty. Wprowadzono także innowacje w dziedzinie medycyny, astronomii i matematyki.

Okres Późny (ok. 664—332 p.n.e.)

Okres Późny rozpoczął się wraz z zjednoczeniem Egiptu przez faraona Psametycha I z XXVI dynastii. Był to czas odrodzenia, kiedy to Egipt odzyskał swoją niezależność i potęgę. Faraonowie XXVI dynastii, znani także jako dynastia Saite, rządzili mądrze i skutecznie, rozwijając handel, rolnictwo i administrację. Budowali także wspaniałe świątynie i grobowce, kontynuując tradycje swoich przodków. Jednakże Egipt był narażony na inwazje obcych mocarstw. W 525 p.n.e. Egipt został podbity przez Persów, którzy ustanowili XXVII dynastię. Persowie rządzili Egiptem przez ponad sto lat, aż do czasów Aleksandra Wielkiego, który podbił Egipt w 332 p.n.e.

Okres Ptolemejski (332—30 p.n.e.)

Po podboju przez Aleksandra Wielkiego Egipt stał się częścią jego imperium. Po śmierci Aleksandra Egiptem rządziła dynastia Ptolemeuszy, greckich władców, którzy założyli stolicę w Aleksandrii. Ptolemeusze kontynuowali wiele tradycji egipskich, łącząc je z elementami kultury greckiej. Rozwinęli handel, naukę i sztukę, a Aleksandria stała się jednym z najważniejszych centrów kulturalnych i naukowych świata starożytnego. Jednym z najbardziej znanych władców tego okresu była Kleopatra VII, ostatnia królowa Egiptu. Jej romans z Juliuszem Cezarem i Markiem Antoniuszem oraz jej próby zachowania niezależności Egiptu stały się tematem wielu legend i dramatów. W 30 p.n.e. Egipt został podbity przez Rzym, co oznaczało koniec starożytnej cywilizacji egipskiej i początek okresu rzymskiego.

Dziedzictwo starożytnego Egiptu

Starożytny Egipt pozostawił po sobie niezwykle bogate dziedzictwo, które wpłynęło na rozwój wielu dziedzin życia na całym świecie. Oto niektóre z najważniejszych osiągnięć i wpływów:

Architektura i inżynieria: Piramidy, świątynie i inne budowle starożytnego Egiptu są dowodem na zaawansowaną wiedzę inżynieryjną i architektoniczną Egipcjan. Techniki budowlane i zasady projektowania stosowane przez starożytnych Egipcjan wpłynęły na późniejsze cywilizacje.

Sztuka i literatura: Sztuka starożytnego Egiptu, ze swoimi charakterystycznymi hieroglifami, reliefami i rzeźbami, miała ogromny wpływ na rozwój sztuki w regionie śródziemnomorskim. Literatura egipska, w tym teksty religijne, opowieści i poezja, jest ważnym źródłem wiedzy o starożytnej kulturze.

Religia i filozofia: Egipskie wierzenia religijne, z ich złożonymi mitologiami i rytuałami, miały wpływ na rozwój religii w całym regionie. Kult bogów takich jak Ozyrys, Izyda i Ra przetrwał przez wieki i wpłynął na późniejsze wierzenia religijne.

Nauka i technologia: Starożytni Egipcjanie dokonali znaczących odkryć w dziedzinach takich jak medycyna, astronomia, matematyka i rolnictwo. Ich osiągnięcia w tych dziedzinach wpłynęły na późniejsze cywilizacje i nadal są badane przez współczesnych naukowców.

Pismo i administracja: Hieroglify i inne systemy pisma stosowane przez Egipcjan były jednymi z najwcześniejszych form pisma na świecie. Rozwój administracji i biurokracji w Egipcie miał wpływ na organizację państw w całym regionie.

Kultura i społeczeństwo: Starożytni Egipcjanie wnieśli wiele do rozwoju kultury i społeczeństwa. Ich obyczaje, systemy prawne i struktury społeczne były podstawą dla późniejszych cywilizacji.

Starożytny Egipt pozostaje jednym z najważniejszych źródeł wiedzy o przeszłości ludzkości. Jego dziedzictwo jest nie tylko dowodem na zaawansowaną cywilizację, ale także inspiracją dla współczesnych badaczy, artystów i myślicieli. Dzięki ciągłym badaniom archeologicznym i naukowym odkryciom nasza wiedza o tej fascynującej cywilizacji stale się poszerza, pozwalając na lepsze zrozumienie jej wpływu na historię i kulturę świata.

LUKSOR

Dolina Królów

Dolina Królów Biban al-Muluk — część nekropolii tebańskiej, dolina położona na terenie Teb Zachodnich będąca miejscem spoczynku królów Egiptu w okresie od XVIII do XX dynastii. Pierwszym faraonem, który nakazał budowę swojego grobowca w dolinie, z dala od znanych nekropolii, był Totmes I, ostatnim — Ramzes XI.

Położone w Dolinie grobowce to wykute w skale kompleksy, składające się z ciągu licznych korytarzy i sal. Już w czasach współczesnych faraonom wiele grobów zostało otwartych i ograbionych. Proceder ten trwał przez wieki. Z tego też powodu już w czasach panowania faraonów zdarzały się sytuacje przenoszenia mumii, mające na celu ich ochronę przed zbezczeszczeniem. Współczesnym badaczom udało się odnaleźć tylko jeden niesplądrowany grobowiec — Tutanchamona. W Dolinie Królów odkryto nie tylko miejsca pochówku, ale i niedokończone komory grobowe.

Sama dolina to właściwie dwie doliny położone obok siebie: zachodnia jej część zwana po prostu Doliną Zachodnią (WV) lub Doliną Małp (ar. Wadi El-Gurud, Biban El-Gurud) oraz część wschodnia (KV), zwana Doliną Wschodnią (Biban El-Muluk). W sumie archeolodzy natrafili na 64 grobowce oraz 20 rozpoczętych i nieukończonych budowli. Pierwszy plan doliny sporządził w 1738 roku Richard Pococke, angielski duchowny i podróżnik. John Gardiner Wilkinson w 1827 roku zaproponował ponumerowanie grobowców. Nadano im numery od 1 do 21 rozpoczynając od wejścia do doliny i posuwając się w kierunku wschodnim. Pozostałe numery — od 22 do 64, nadawano systematycznie po odkryciu kolejnego grobowca (ostatni numer KV64 nadano grobowcowi odkrytemu w styczniu 2011 roku na ścieżce prowadzącej do grobu Totmesa III). Numery poprzedzone są literami lokalizującymi położenie grobowca w Dolinie Wschodniej lub Zachodniej.

Świątynia Hatszepsut

Świątynia Hatszepsut zwana „Świątynią Milionów Lat” — egipska budowla sakralna zbudowana u stóp gigantycznej ściany skalnej w Deir el-Bahari (Teby) w XV w. p.n.e. przez budowniczego Senenmuta jako świątynia grobowa królowej Hatszepsut. Świątynia, w znacznej części wykuta w skale, składa się z trzech, ułożonych kaskadowo, połączonych ze sobą rampami tarasów, które zakończone były portykami. Rampy zdobione były cokołami. Droga do najniższego tarasu prowadziła pomiędzy obeliskami i posągami sfinksów. Drugi taras ozdobiony był licznymi reliefami, przedstawiającymi sceny z życia królowej. Na górnym tarasie znajdował się dziedziniec z wejściami do Komór Odrodzenia Hatszepsut i jej ojca. Na środkowym tarasie z lewej strony zbudowano kaplicę Hathor, a po prawej Anubisa. Głowice w kaplicy bogini Hathor wykonane są w kształcie instrumentu sistrum (atrybut bogini Hathor) i ozdobione wizerunkiem twarzy bogini. Powyżej umieszczone są dwie kobry obramowane wolutami. Przed kolumnami trzeciego tarasu stały posągi Ozyrysa.

Polsko-Egipska Misja Archeologiczno-Konserwatorska w Świątyni Hatszepsut w Deir el-Bahari została utworzona przez prof. Kazimierza Michałowskiego w 1961 roku. Od tego czasu archeolodzy, konserwatorzy, architekci i inni specjaliści pod auspicjami Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego pracują nad dokumentacją i rekonstrukcją świątyni. Od 1999 roku przez 20 lat ekspedycją kierował dr Zbigniew E. Szafrański z CAŚ UW. Jego zastępcą w latach 2016–2019 była dr Jadwiga Iwaszczuk z Instytutu Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych PAN. Obecnie kierownikiem ekspedycji jest dr Patryk Chudzik z CAŚ UW. W 2002 roku świątynia została udostępniona zwiedzającym, w latach 2015 i 2017 otwarto dla zwiedzających jej kolejne części — Kompleks Kultu Solarnego i Sanktuarium Amona-Re.

W dolinie Deir el-Bahari znajdują się także pozostałości świątyni grobowej Mentuhotepa II, faraona z XI dynastii, badane przez misję niemiecką oraz świątynia Totmesa III, która obok świątyni Hatszepsut badana jest przez misję Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW (od 1962 roku), we współpracy z Muzeum Narodowym w Warszawie. Misja prowadzi również prace dokumentacyjne w kaplicy bogini Hathor, która przylega do powyższych obiektów. Na nekropoli ulokowanej wzdłuż alei procesyjnej prowadzącej do świątyni działa również polski Projekt Asasif.

W dolinie Deir el-Bahari znajdują się także pozostałości świątyni grobowej Mentuhotepa II, faraona z XI dynastii, badane przez misję niemiecką oraz świątynia Totmesa III, która obok świątyni Hatszepsut badana jest przez misję Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW (od 1962 roku), we współpracy z Muzeum Narodowym w Warszawie. Misja prowadzi również prace dokumentacyjne w kaplicy bogini Hathor, która przylega do powyższych obiektów. Na nekropoli ulokowanej wzdłuż alei procesyjnej prowadzącej do świątyni działa również polski Projekt Asasif.

Kolosy Memnona

Kolosy Memnona — posągi faraona Amenhotepa III z XVIII dynastii o wysokości 15,60 m (z postumentem 17,90 m). Waga każdego kolosa to około 800 ton. Postawiono je około 1370 p.n.e. w Tebach Zachodnich. Jest to jedyna zachowana część świątyni grobowej tego faraona, zniszczonej prawdopodobnie przez trzęsienie ziemi już za panowania Merenptaha. Dalsze zniszczenia zostały poczynione przez obfite wylewy Nilu.

Posągi wykuto z bloków skalnych kwarcytu. Przedstawiają faraona zasiadającego na tronie. W przedniej części tronu, po bokach faraona, wyrzeźbiono dwie niewielkiej wysokości postacie kobiet. Są to żona faraona Teje i jego matka Mutemuja. Boczne ściany tronu zdobi relief złożony z dwóch bóstw obrazujących Nil. Postacie te łączą ze sobą symboliczne rośliny w tzw. znak sema taui (połączone ze sobą papirus i trzcina wokół rdzenia z tchawicy i płuc zwierzęcia); jest to symbol ponownego zjednoczenia Egiptu. Powyżej wypisane jest imię faraona.

Jeden z posągów, po uszkodzeniu (zawaliła się górna część posągu — obecnie widać, że jest ona poskładana z kawałków) spowodowanym przez trzęsienie ziemi w 27 p.n.e. (są badacze, którzy uszkodzenie posągu przypisują aktom wandalizmu), wydawał dźwięki podczas wschodu słońca. Było to spowodowane ogrzewaniem się skał wyziębionych nocnym chłodem. Posąg był odwiedzany w starożytności przez Greków, wierzono bowiem, że przedstawia syna Jutrzenki Memnona, zabitego przez Achillesa, wydawane dźwięki interpretowane były jako skarga syna wznoszona do matki. Usterka ta została naprawiona na przełomie II i III wieku przez Septymiusza Sewera, a naprawa spowodowała, że posąg przestał wydawać charakterystyczne dźwięki.

Świątynia Luksorska

Świątynia Luksorska (Harem Południowy — miejsce liczby, wyliczania, poznania (wszystkiego tego co jest)) — znana także jako Świątynia Narodzin Amona. Jedna z budowli starożytnego Egiptu, które można obejrzeć w Luksorze, w południowym Egipcie. Jest jednym z dwóch (po świątyni w Karnaku) najważniejszych zabytków wschodniego brzegu Teb. Budowę świątyni rozpoczął Amenhotep III, jego następcy kontynuowali, rozbudowując świątynię. Ostateczny kształt otrzymała za czasów Ramzesa II.

Świątynie Amona w Luksorze i Karnaku połączone są ze sobą Aleją Sfinksów o długości ok. 3 km. Aleja prowadziła wzdłuż Nilu do wielkich, szerokich na 65 m pylonów ustawionych przez Ramzesa II. Przed pylonami stanęły dwa 25 m wysokości obeliski (jeden z nich został wywieziony w 1833 r. do Paryża i ustawiony w 1836 r., na Place de la Concorde) oraz sześć posągów Ramzesa, królowej Nefertari i ich córki Maritamon w pozycji siedzącej. Do naszych czasów przetrwały tylko dwa z nich (trzeci jest odrestaurowany). Pylony zdobione są reliefami o tematyce batalistycznej, sławiącej zwycięstwo Ramzesa nad Hetytami w bitwie pod Kadesz.

Za pylonami znajduje się dziedziniec Ramzesa II otoczony podwójną kolumnadą. Bezpośrednio za pylonami, po prawej stronie znajduje się kaplica Hatszepsut, po lewej, na ruinach świątyni, zbudowano meczet Abu al-Haggag.

Dziedziniec Ramzesa z dziedzińcem Amenhotepa III łączy kolumnada Amenhotepa (trójnawowa długa sala). U wejścia do kolumnady Amenhotepa postawiono dwa, ogromnych rozmiarów posągi Ramzesa III (Ramzes nakazał ustawienie 10 swoich podobizn w tej świątyni). Kolumny mają głowice w kształcie rozwiniętych kwiatów papirusu.

Dziedziniec Amenhotepa poprzedza salę hypostylową, za którą znajduje się najstarsza część świątyni, sanktuarium poświęcone triadzie bóstw tebańskich: Amonowi, Chonsu i Mut.

Podczas prac wykopaliskowych prowadzonych w 1989 r., na dziedzińcu odnaleziono 20 posągów królewskich ukrytych pod posadzką jeszcze w starożytności. Najstarsze z nich pochodzą z czasów Amenhotepa. W czasach rzymskich na terenie świątyni mieścił się obóz wojskowy. Chrześcijanie używali świątyni jako kościoła.

Madinat Habu

Medinet Habu — położone w Tebach Zachodnich w Egipcie ruiny zespołu świątyni Totmesa III, świątyni grobowej i pałacu Ramzesa III. W skład zespołu wchodzi także kilka kaplic związanych z kultem Amona. Do najpiękniejszych zabytków należy Brama Południowa, znajdująca się pomiędzy dwiema wieżami.

Zabudowania mają charakter obronny, wzorowane były na fortecach kananejskich. W starożytności kompleks był otoczony murami oraz stanowił administracyjne centrum regionu. Pozostałości uważane są za budowle związane z pałacem Ramzesa III. Same pomieszczenia rezydencji są zniszczone, zachowało się jedynie kilka scen ukazujących króla w haremie.

Świątynia Ramzesa III, najlepiej zachowany zabytek tego rodzaju, poprzedzona jest wysokimi pylonami, za nimi znajduje się dziedziniec otoczony filarami przedstawiającymi faraona w postaci Ozyrysa. Za dziedzińcem kolejne pylony poprzedzają drugi dziedziniec, za którym znajduje się sala hypostylowa z grupą posągów przedstawiających faraona u boku boga Thota.

Większość dekoracji świątyni stanowią reliefy o tematyce batalistycznej, nawiązujące do pokonania Libijczyków przez faraona — w tym również bitwę morską z Ludami Morza. Na drugim dziedzińcu zachowały się polichromowane reliefy przedstawiające obchody świąt religijnych.

W Okresie Późnym w rejonie kompleksu powstała miejscowość Dżeme będąca ważnym koptyjskim centrum religijnym.

Wioska Robotników

Deir el Medina (Dajr al-Madina) — osada rzemieślników (budowniczych i artystów) tworzących królewskie grobowce w Dolinie Królów, istniejąca w starożytnym Egipcie w okresie Nowego Państwa, współcześnie stanowisko archeologiczne.

Badacze historii i kultury starożytnego Egiptu okazjonalnie badali Deir el-Medina od I poł. XIX w., pozyskiwali też do muzeów i prywatnych kolekcji różne zabytki z tego stanowiska. Działali tu także miejscowi poszukiwacze zabytków zajmujący się handlem nimi. Pierwsze systematyczne badania naukowe na szeroką skalę tego stanowiska prowadził w latach 1922–1951 (z przerwą w czasie II wojny światowej) francuski archeolog Bernard Bruyère.

Osada znajdowała się na zachodnim skraju Teb, w małym wadi na południowy zachód od Szeich Abd el Gurna. Funkcjonowała blisko 500 lat, z krótką przerwą w czasach trzech kolejno rządzących faraonów: Echnatona, Tutanchamona i Aja. Powstała w czasie panowania Totmesa I, a została opuszczona w okresie XXI dynastii. Później była niezamieszkana na stałe, choć czasami remontowano świątynie dawnej osady, ponadto na polecenie faraona Taharka zbudowano tu kaplicę Ozyrysa, a z rozkazu Ptolemeusza IV Filopatora w miejscu wcześniejszej świątyni Ramzesa II zaczęto wznosić nową świątynię, ostatecznie ukończoną za rządów Ptolemeusza XII. Z inicjatywy Juliusza Cezara zbudowano świątynię Izydy. Jedną ze świątyń przebudowano w V w n.e. na chrześcijański klasztor pw. św. Izydora, z czym wiąże się współczesna nazwa stanowiska (Deir el-Medina to po arabsku „klasztor miejski”), w bezpośredniej okolicy klasztoru osiedlali się też pustelnicy. W VII w. n.e. w efekcie zajęcia Egiptu przez Arabów życie w Deir el Medina całkowicie zanikło.

Główna część osady, zbudowana na planie prostokąta o bokach 131 × 50 m, otoczona była murem. Znajdowało się w niej 60, a później, po rozbudowie, 70 budynków mieszkalnych. Była wytyczona tylko jedna większa ulica. W czasie prosperity miejscowości istniało także do 50 domów na zewnątrz ogrodzonego obszaru. Osada składała się z małych domków, budowanych rzędami. Każdy miał podobny układ pomieszczeń, był parterowy, o ścianach w dolnej partii zbudowanych z kamienia łamanego, a powyżej z suszonej cegły. Za drzwiami wejściowymi znajdowała się komnata pełniąca głównie funkcję domowej kaplicy zdobiona malowidłami ze scenami religijnymi, następnie była większa i wyższa zdobiona komnata z jedną lub dwoma kolumnami podtrzymującym strop, wykorzystywana do bardziej reprezentacyjnych celów, np. podejmowania odwiedzających. Schody biegnące w dół prowadziły do piwnicy, gdzie przechowywano co bardziej wartościowe dobra rodziny. W dalszej kolejności w głąb domu był pokój lub pokoje prywatne, a na samym końcu ciągu niezadaszona lub przykryta matą roślinną kuchnia (z piecem) wraz z piwnicą gospodarczą. Na dachu pokoju prywatnego urządzano otwarty taras.

W osadzie znajdowała się również świątynia poświęcona protektorkom jej mieszkańców — boginiom Hathor i Maat. W czasach funkcjonowania osada nazywała się w języku egipskim Set Maat, co oznacza „miejsce Prawdy”.

Rzeczą niespotykaną wśród innych rzemieślników w starożytnym Egipcie był królewski przywilej, nadający członkom społeczności prawo do budowy własnych grobowców w sąsiedztwie grobów królewskich. Podczas wykopalisk odkryto około 450 niedekorowanych i 53, zawierających zdobienia ścian, grobowców mieszkańców osady. Są wśród nich arcydzieła zawierające wspaniałe malowidła o tematyce mitologicznej i religijnej, między innymi w grobowcu Nebenmaat’a, przedstawiające Anubisa dokonującego „Otwarcia Ust” oraz boginię Nieba Nut, pojącą spragnione dusze Nebenmaat’a i jego żony.

Świątynia w Karnaku

Karnak (Ipet-sut — „Najbardziej Dobrane z Miejsc”) — miasto w Górnym Egipcie, w muhafazie Luksor, na wschodnim brzegu Nilu, 2,5 km na północ od Luksoru. W starożytności miejscowość była częścią Teb, a obecnie postrzegana jest przez wielu jako część Luksoru, jako że obie miejscowości tworzą zwarty zespół miejski.