Bezpłatny fragment - Wybrane elementy stylu życia uczniów szkoły o profilu ogólnokształcącym

Wstęp

Wszyscy poszukujemy odpowiedzi na pytanie, jakie towarzyszy człowiekowi od zawsze. Pytamy o sens życia, o szczęście. Jednak niełatwo odnaleźć na to odpowiedź, może wcale jej nie ma, poza tym, że szczęśliwym jest ten, kto ma się za szczęśliwego. Jednak na co dzień szukamy bardziej przyziemnych objaśnień. W tym aspekcie można uznać, że człowiek zdrowy może być bardziej szczęśliwy, niż ten, który choruje i cierpi. Często zdarza się, że odczuwamy wartość życia, gdy od czasu do czasu doznamy przykrości choroby, cierpienia, a nawet zagrożenia życia. W takich chwilach uświadamiamy sobie mądrość takich sentencji „ty jesteś jak zdrowie, ile cię trzeba cenić ten tylko się dowie, kto cię stracił”.

Przychodząc na świat otrzymujemy od natury szansę na 100 — 120 lat życia. Od nas samych zależy pełne wykorzystanie tych możliwości. Jednak większość ludzi wykorzystuje zaledwie 50 — 70 % tych szans umierając przed czasem, przyczyną tego jest w głównej mierze antyzdrowotny styl życia. Przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia nie wymaga specjalnych nakładów, trzeba tylko chcieć. Znaczne przyspieszenie tempa życia, obciążenie nadmiernym napięciem psychicznym, zatrute środowisko naturalne, siedzący tryb życia, wadliwe odżywianie to efekty epidemii chorób układu krążenia i nowotworowych.

Wiek młodzieńczy to bardzo dobry moment na takie pokierowanie rozwojem człowieka, aby mógł się określić w sprawach zdrowia na resztę życia. Przekazując odpowiednią wiedzę, kształtując umiejętności możemy ułatwić młodzieży przyjęcie postaw prozdrowotnych i zdrowego stylu życia.

Celem opracowania jest analiza zachowań zdrowotnych uczniów liceum ogólnokształcącego w mieście średniej wielkości.

Część pierwsza książki zawiera teoretyczne omówienie zagadnień związanych z koncepcją zdrowia, stylu życia, rolą zachowań zdrowotnych (odżywianie, aktywność ruchowa, stres, palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu) oraz ich wpływem na zdrowie. Również w tej części omówiono cel edukacji zdrowotnej. Część druga omawia cel i problemy szczegółowe. W części trzeciej opisano przebieg badań. Część czwarta jest prezentacją wyników badań w formie tabel i wykresów. Część piąta zawiera analizę i ocenę wyników przeprowadzonych badań.

Całość podsumowują opracowane na podstawie teoretyczno-praktycznej wnioski.

Czynniki determinujące zdrowie i styl życia

W Stanach Zjednoczonych Ameryki od wielu lat analizowano czynniki determinujące zdrowie populacji. W latach siedemdziesiątych stwierdzono, że oddziaływanie na indywidualne zachowania ludzi poprzez dostarczenie wzorów i kształtowanie umiejętności w doskonaleniu swego zdrowia stanowi podstawę zapobiegania chorobom przewlekłym oraz zwiększa możliwość przedłużania życia.

Najbardziej wpływowa okazała się koncepcja „pól zdrowia” przedstawiona w kanadyjskim raporcie opracowanym pod kierownictwem M. Lalonda w 1978 r. w Ottawie. Model ten wyróżnia cztery obszary — pola uwarunkowań zdrowia:

— styl życia (53%),

— czynniki biologiczne (16%),

— środowisko fizyczne (21%),

— organizacja opieki zdrowotnej (10%).

Czynnikami wpływającymi na zdrowie wg francuskich teoretyków zdrowia publicznego są:

— czynniki środowiska geograficznego,

— czynniki społeczno-ekonomiczne,

— czynniki psychologiczno-kulturowe,

— czynniki polityczno — administracyjne,

— czynniki związane z organizacją i funkcjonowaniem systemu opieki zdrowotnej.

Do podstawowych uwarunkowań zdrowia Światowa Organizacja Zdrowia zalicza:

— korzystanie z praw i swobód obywatelskich,

— zatrudnienie,

— warunki pracy,

— warunki mieszkaniowe,

— kondycje psychofizyczną stosowną do płci i wieku,

— wykształcenie,

— zaopatrzenie w żywność i odpowiedni stan odżywienia,

— poczucie bezpieczeństwa,

— możliwość oszczędzania,

— komunikację i łączność z innymi ludźmi,

— możliwość wypoczynku regeneracji sił i rozrywki,

— dostępność odpowiedniej odzieży.

Coraz częściej na czoło wszystkich uwarunkowań zdrowia wysuwa się uwarunkowania społeczne i bezspornym faktem jest to, że ludzie w krajach bogatych żyją lepiej i dłużej niż w krajach biednych. W wyniku działań opieki medycznej może dojść do uratowania i przedłużenia życia nawet po ciężkiej chorobie, lecz warunki społeczne i ekonomiczne mają wpływ na to, czy ludzie tracą zdrowie, chorują i umierają przedwcześnie. Większość chorób i przyczyn zgonów odnosi się do niskich poziomów hierarchii społecznej. Ubóstwo rodziców stanowi początek łańcucha społecznego i zdrowotnego, a ważne podstawy dla zachowania zdrowia w życiu dorosłym mają początek w życiu prenatalnym i we wczesnym dzieciństwie. Niedostatek żywności i brak jego odmian jest przyczyną niedożywienia i chorób z niedoboru.

Czynniki środowiskowe uznawane są za główną przyczynę powstawania chorób cywilizacyjnych, w tym chorób układu krążenia z zawałami serca, udarami mózgu, chorobami nowotworowymi, chorobami przewodu pokarmowego, cukrzycy. Wśród nich szczególny wpływ na zdrowie mają: sposób odżywiania oraz takie elementy stylu życia jak palenie papierosów, aktywność fizyczna, picie alkoholu.

Wykształcenie wiąże się z posiadaniem określonej wiedzy zdrowotnej, stylem życia i układem społecznym, w którym jednostka egzystuje. Osoby wykształcone posiadające wiedzę o zdrowiu mogą w znacznie większym stopniu wykorzystać ją we własnym życiu i przekazać swoim dzieciom, kształtując u nich zachowania zdrowotne już od wczesnego dzieciństwa. Im wyższy poziom wykształcenia, tym większe zasoby dla zdrowia i niższe wskaźniki umieralności, zapadalności na wiele chorób, jak również mniej czynników ryzyka.

Styl życia współczesnej młodzieży preferuje pomieszczenia zamknięte niezależnie od pory roku z ograniczoną ilością ruchu. Być może jest to bezkrytyczne powielanie metody, która na zachodzie dawno straciła naśladowców. Styl nie zawsze wykreowany przez młode pokolenie, lecz w dużej mierze odziedziczony od dorosłych charakteryzuje się następującymi czynnikami:

— ograniczenie lub brak wysiłku fizycznego,

— ograniczenie lub brak ruchu,

— wymuszanie postawy ciała przez meble,

— izolacja w zamkniętych pomieszczeniach,

— stresujące obowiązki,

— zbyt częste, długotrwałe przebywanie przed ekranem telewizora i komputera,

— kontakt ze szkodliwymi substancjami w mieszkaniu (dym papierosowy, substancje chemiczne),

— niewłaściwe odżywianie.

Koncepcje zdrowia

Pojęcie zdrowie kształtowało się przez stulecia. Pierwsze próby zdefiniowania zdrowia poczynił już w starożytności Galen (r. 129 — 199 n.e.), jeden z najsłynniejszych lekarzy, uważał, że zdrowie jest stanem idealnej równowagi i harmonii organizmu, a wszystko, co odbiega od tego stanu jest chorobą.

Zdaniem Hipokratesa dobre samopoczucie, czyli zdrowie oraz złe samopoczucie, czyli choroba, zależą od równowagi pomiędzy tym, co nas otacza, co na nas oddziaływuje jak: wiatr, temperatura, woda czy gleba, a indywidualnym sposobem życia, a więc odżywianiem, zwyczajami seksualnymi, pracą i odpoczynkiem.

Według Platona zdrowie jest funkcją „doskonalenia stylu życia” oraz „kulturowej relatywizacji diety”, a Paracelsus uważał, że zdrowie nie jest dawane przez naturę, lecz musi być stale zdobywane.

Współcześnie wybitny teoretyk z zakresu kultury fizycznej R. Przewęda zdrowiem określa ogólną kondycję populacji, świadczącą o osiągniętym poziomie adaptacji fizycznej, psychicznej i społecznej do warunków ich życia. ST. Kozłowski — specjalista z zakresu fizjologii klinicznej problemy zdrowotne wiąże z niedoskonałym działaniem mechanizmów adaptacyjnych. Hans Seyle (twórca teorii stresu) mianem zdrowia określa umiejętności dostosowania się organizmu do zmieniających się warunków życia, a karą za błąd w procesie aklimatyzacji jest choroba i nieszczęście.

Zofia Słońska uważa, że zdrowie to poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągnięcia pełni własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i konstruktywnego, pozytywnego reagowania na wszystko z czyn styka się on w otaczającym go środowisku.

Światowa Organizacja Zdrowia w roku 1947 zdrowie zdefiniowała jako stan pozytywny (dobrostan) samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko jako brak choroby lub ułomności.

Definicja powyższa traktuje równorzędne znaczenie czynników fizycznych, psychicznych i społecznych, traktuje zdrowie statycznie i sprowadza je do stanu idealnego — trudnego do osiągnięcia. Człowiek zdrowy przecież nie oznacza zadowolony tylko z siebie i mający dobre samopoczucie, lecz przede wszystkim zdolny do rozwoju i przekształcania otoczenia, jak również posiadania zdolności do celowego działania, rozwoju, twórczości i współistnienia z innymi. Zdrowie nie jest wartością daną raz na zawsze — to wartość zmienna, na którą ma wpływ wiele czynników. Z uwagi na to we wszystkich okresach życia należy zdrowie chronić, zapobiegać chorobom, doskonalić, zwiększać jego potencjał. Zdrowie tworzy się zatem tam, gdzie człowiek żyje, pracuje, odpoczywa i bardzo ważne jest, w jakich warunkach żyje, zależnie od sposobu życia, indywidualnych wzorców zachowań określonych przez czynniki społeczno-kulturowe i osobiste cechy charakteru.

W strategii „Zdrowie dla Wszystkich w roku 2000” opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia stwierdzono, że zdrowie nie może być tylko przywilejem, ale ma być prawem wszystkich ludzi. W rezolucji tej podkreślono, że zdrowie jest wartością, która stanowi kapitał życiowy człowieka, dzięki niemu jednostka może realizować swoje aspiracje i potrzebę osiągnięcia satysfakcji oraz zmieniać środowisko i radzić sobie z nim. Zasoby zdrowia, tkwiące w każdym człowieku i jego otoczeniu gwarantują rozwój społeczny i ekonomiczny.

Styl życia i zachowania zdrowotne

Pojęcie „styl życia” nie jest w literaturze jednoznacznie zdefiniowane, sposób jego rozumienia zależy „od przyjmowanej płaszczyzny zainteresowań i potrzeb badającego”. Milo uważa, że „styl życia” to wzory wyborów zachowań spośród alternatywnych możliwości, jakie dostępne są ludziom w zależności od ich sytuacji społeczno-ekonomicznej i łatwości, z jaką są w stanie przedłożyć określone zachowania nad inne.

Siciński definiuje „styl życia” jako zespół codziennych zachowań specyficznych dla danej zbiorowości lub jednostek, charakterystyczny sposób bycia odróżniający daną zbiorowość lub jednostkę od innych.

Według WHO „styl życia” to sposób życia oparty na wzajemnym oddziaływaniu warunków życia i indywidualnych wzorów zachowań, które zostały określone przez czynniki społeczno-kulturowe i osobiste cechy charakteru.

Termin „styl życia” dotyczy całokształtu życia jednostki, dotyczy on zarówno codziennych obowiązków i powinności jak czasu wolnego, jaki ona posiada. Wybór określonego stylu życia przez jednostkę uzależniony jest od:

— kultury, w której ramach jednostki funkcjonują,

— indywidualnej hierarchii wartości,

— posiadanego zasobu wiedzy,

— sytuacji ekonomicznej jednostek.

Możemy powiedzieć o prozdrowotnym stylu życia, który pozytywnie wpływa na zdrowie, pozwala je utrzymywać bądź potęgować. Antyzdrowotny styl życia powoduje degradację zdrowia, jego stopniową lub gwałtowną utratę. Podobnie określamy pojęcia zachowania zdrowotne.

„Holistyczna koncepcja zdrowia zakłada, iż podstawową determinantą zdrowia jest styl życia, rozumiany jako funkcja zachowań zdrowotnych, który wyznacza stan zdrowia jednostki.

J. Indulski i I. Leowski uważają, że zachowaniami zdrowotnymi należy nazywać wszystkie zachowania człowieka takie jak: nawyki higieniczne, stosowanie diety, uprawianie ćwiczeń fizycznych celem wzmocnienia zdrowia. E. Mazurkiewicz zachowaniami zdrowotnymi nazywa wszelkie zachowania (nawyki, zwyczaje, postawy, uznawane wartości przez jednostki ludzkie i grupy społeczne) w dziedzinie zdrowia. Natomiast Słońska i Misiurna uważają, że zachowanie zdrowotne, to każde działanie świadomie podejmowane przez jednostkę w celu promowania, ochrony i zachowania zdrowia bez względu na to, czy ono jest skuteczne, czy nie. Z kolei M. Mackiewicz i I. Krzyżanowski określają zachowania zdrowotne jako: zachowania rozpatrywane z punktu widzenia ich znaczenia dla zdrowia.

Definiując zachowania zdrowotne można wśród nich wyróżnić zachowania:

— sprzyjające zdrowiu (prozdrowotne, pozytywne), np. odpowiednia aktywność fizyczna, racjonalne żywienie, utrzymanie właściwych relacji między ludźmi, radzenie sobie ze stresem, utrzymanie czystości ciała i otoczenia,

— szkodliwe dla zdrowia (antyzdrowotne, negatywne), np. palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, używanie innych środków uzależniających, niewłaściwa dieta.

Zachowania zdrowotne kształtują się już we wczesnym dzieciństwie, w procesie socjalizacji i pod wpływem różnych czynników w domu, szkole, grupie rówieśniczej pod wpływem reklam, informacji w środkach masowego przekazu i obserwacji innych ludzi. Analizując życie człowieka głębokiego zastanowienia się wymagają nasze zachowania mające istotny wpływ na stan zdrowia i skracanie przewidywanej długości życia. W okresie dziecięcym i szkolnym niewłaściwe odżywianie zarówno jakościowe, jak i ilościowe, później palenie papierosów, alkohol, stres, narkotyki, zmniejszenie aktywności fizycznej przy nadmiernej kaloryczności pożywienia prowadzą do nadwagi. Wszystkie te czynniki mają niekorzystny wpływ na zdrowie i w miarę upływu lat prowadzą do wystąpienia chorób układu krążenia oraz chorób nowotworowych.

Spośród olbrzymiego dorobku badań nad związkiem zachowań zdrowotnych ze zdrowiem na uwagę zasługują wieloletnie badania kohorty 5209 mężczyzn i kobiet w Farmingham USA, w których wyniku udało się ustalić większość czynników wpływających na rozwój chorób układu krążenia związanych z zachowaniami zdrowotnymi, są to: wysoki poziom lipidów, nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, otyłość, brak fizycznej aktywności, niewłaściwa dieta, picie alkoholu.

Bardzo ważne w tej dziedzinie okazały się również badania prowadzone w latach 1958—1964 pod kierownictwem Keysa, w których ustalono rolę nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu w chorobie wieńcowej. Badana zbiorowość liczyła 12763 mężczyzn w wieku 40—59 lat z siedmiu krajów (Finlandii, Grecji, Włoch, Japonii, Holandii, Stanów Zjednoczonych, Jugosławii). Powyższe badania udowodniły ścisły związek między procentem energii z tłuszczów nasyconych w diecie a poziomem cholesterolu w surowicy krwi i zapadalnością na chorobę wieńcową.

W celu przybliżenia nam wartości zdrowia w trzech wymiarach: fizycznym, psychicznym i społeczno-duchowym Z. Cendrowski opracował „Dekalog zdrowego stylu życia” w formie dziesięciu zasad:

Wiedza o samym sobie, tj. posiadanie wiedzy i podstawowych zasad funkcjonowania organizmu, aby umieć ocenić stan swojego zdrowia w celu uprawiania strategii zdrowego stylu życia, niedopuszczenie do zachorowań, wspomagając zdrowie.

Utrzymywanie sił obronnych organizmu w stałej gotowości, tj. utrzymywanie na wysokim poziomie bariery immunologicznej organizmu, świadome realizowanie modelu zdrowotnego stylu życia.

Nie nadużywanie leków, a jedynie bardzo znaczące ograniczanie ich użycia w przypadkach absolutnie niezbędnych.

Utrzymywanie wszechstronnej aktywności fizycznej — „Ruch jest w stanie zastąpić prawie każdy lek, ale wszystkie leki razem wzięte nie zastąpią ruchu”. Ruch jest wtedy skuteczny, gdy realizowany jest w odpowiedniej częstotliwości, intensywności i objętości.

Prawidłowe odżywianie się to znaczy: maksymalne wyeliminowanie z diety tłuszczów zwierzęcych i zastąpienie ich olejami roślinnymi oraz produktów zwanych „białymi truciznami”, jak cukier, sól, biała mąka. Spożywanie dużych ilości warzyw i owoców.

Hartowanie się — utrzymywanie w gotowości sił obronnych organizmu, wzmocnienie bariery immunologicznej poprzez świadome, planowe poddawanie swego ciała i psychiki różnego rodzaju bodźcom nawet ekstremalnym, aby wzmacniać holistycznie pozytywny potencjał zdrowia.

Rozwijanie umiejętności walki ze stresem poprzez świadome i planowe sterowanie swymi reakcjami, ograniczanie i eliminowanie bodźców negatywnych, stosowanie technik psychoterapeutycznych i treningu asertywności na obronę własnego „JA” bez uszczerbku dla innych.

Wyeliminowanie nałogów takich jak nikotynizm, alkoholizm, narkomania. Człowiek musi mieć w sobie taką moc, by szybko mógł odróżnić zło od dobra i umiał zło odrzucić.

Życzliwość dla innych — zdrowym społecznie jest ten, kto czyni dobro, jest życzliwy dla innych, zna wartość pojęć: tolerancja i kompromis oraz stosuje je w praktyce. Jest asertywny, ma poczucie własnej wartości, jest pewny siebie, potrafi powiedzieć „nie”, gdy narusza się jego godność lub interesy. Jest ustabilizowany i budzący zaufanie; można na nim zawsze polegać.

Zachowanie postawy „Copingowej” — dawanie sobie rady w życiu. Takim ludziom jest łatwiej żyć niż tym, którzy często nie mając powodów, narzekają roztaczając wokół siebie atmosferę nieudacznictwa i nieszczęść. Taka postawa odstrasza ludzi i traci się przyjaciół.

Dekalog Cendrowskiego to próba odpowiedzi na pytanie jak jest? i częściowo co robić? Jednak nie odpowiada na pytanie, jak to zrobić? jak chcieć być zdrowym, umieć i chcieć odpowiednio postępować.

Taki dekalog każdy musi wypracować sobie sam dla siebie, aby wykorzystać w pełni szanse leżące w obszarze owych 53%, dotyczących stylu życia. Warunkiem podstawowym jest posiadanie wiedzy o „pro” i „anty” zdrowotnych elementach życia.

Wadliwe odżywianie i jego wpływ na zdrowie

Prawidłowe żywienie polega na systematycznym dostarczaniu organizmowi wszystkich niezbędnych składników odżywczych w ilościach i proporcjach odpowiadających jego potrzebom. Powinno również uwzględniać 4—5 regularnie spożywanych posiłków w ciągu dnia. Zawierać produkty pochodzenia roślinnego, zwierzęcego, produkty zbożowe, surowe warzywa, owoce, mleko i jego przetwory o obniżonej zawartości tłuszczu, chude mięso, ryby, pieczywo razowe, w ograniczonych ilościach sól, cukier i tłuszcze zwierzęce.

Wyniki badań epidemiologicznych obrazują, jak wiele problemów zdrowotnych wiąże się z odżywianiem. Są to głównie błędy żywieniowe polegające na: spożywaniu zbyt dużej ilości kalorii oraz złym zbilansowaniu składników odżywczych (tłuszczów, węglowodanów, białek, witamin), co prowadzi do nadwagi, cukrzycy, nadciśnienia. Nieprawidłowa dieta bogata w tłuszcze zwierzęce prowadzi do podwyższenia poziomu cholesterolu, co przez epidemiologów uznawane jest za główny czynnik ryzyka choroby wieńcowej. Powyższe stwierdzenia potwierdzono badaniami MRFIT obejmującymi ponad 360 tys. Mężczyzn w wieku 35—39 lat, u których poziom cholesterolu wynosił powyżej 244 mg% i śmiertelność z powodu choroby wieńcowej wśród tej populacji była 8-krotnie większa w porównaniu z poziomem cholesterolu poniżej 182 mg%.

W wyniku badań przeprowadzonych w wielu krajach stwierdzono związek pomiędzy rakiem przełyku a:

— niskim spożyciem soczewicy, warzyw zielonych, świeżych owoców, białka zwierzęcego, witaminy A i C, ryboflawiny, kwasu nikotynowego, magnezu, wapnia, cynku i molibdenu,

— wysokim spożyciem marynat — marynowane i solone warzywa,

— spleśniałą żywnością zawierającą nitro- związki,

— spożyciem pożywienia o wysokiej temperaturze.

Zachorowalność na raka żołądka, jak dowodzą badania, wiąże się ze spożyciem żywności wędzonej i konserwowanej solą oraz niskim spożyciem świeżych owoców i warzyw. Spożywanie żywności ubogiej w błonnik i bogatej w tłuszcze zwiększa ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. Jedną z chorób powstających na tle wadliwego żywienia, a często skojarzoną z otyłością, jest cukrzyca typu II insulinozależna, prawdopodobieństwo zachorowania na cukrzycę zwiększa się wraz ze zwiększeniem masy ciała.

Częstym objawem wadliwego żywienia występującym na obszarze Polski południowej jest niedobór jodu w pożywieniu i wodzie do picia. Jod jest niezbędnym składnikiem dla człowieka i ma związek z wytwarzaniem hormonów tarczycy, które są syntetyzowane w gruczole tarczowym. Są one niezbędne dla prawidłowego procesu dojrzewania i różnicowania komórek, wywierają wpływ na zużycie tlenu, regulują temperaturę ciała, metabolizm białek, tłuszczów, węglowodanów, kwasów nukleinowych, witamin. Niedobór jodu w organizmie prowadzi do:

— powiększenia tarczycy i jej przerostu,

— niedoczynności tarczycy, a u małych dzieci prowadzi to do opóźnienia ich wzrostu i rozwoju umysłowego,

— kretynizmu — jeżeli niedoczynność tarczycy pojawia się w okresie życia płodowego i noworodkowym,

— poronień i przedwczesnych porodów,

— zmniejszenia odporności na infekcje u małych dzieci.

Skuteczną metodą zwalczania niedoboru jodu w Polsce jest wzbogacenie soli kuchennej jodkiem potasu.

Niewłaściwe odżywianie polegające na systematycznej nadmiernej podaży energii zawartej w pokarmach w stosunku do zapotrzebowania organizmu prowadzi do otyłości. Osobę uważa się za otyłą, jeśli zawartość tłuszczu w organizmie, odpowiednia dla jej wieku, płci, zostanie przekroczona o 20%. Przy BMI od 30 kg/m2 mówimy o otyłości, im większy wskaźnik BMI, tym większe ryzyko zapadalności na schorzenia, takie jak: cukrzyca typu II, zaburzenia rozrodczości, zaburzenia miesiączkowania, choroba niedokrwienna serca, zawał, udar mózgu, choroby stawów, hiperlipidemia, zespół zaburzeń oddychania w czasie snu, choroba nadciśnieniowa. Zapobiegać otyłości, znaczy poznać wzajemne oddziaływanie naszej diety, aktywności fizycznej i przemiany materii. W ten sposób można tworzyć odpowiednie diety i programy ćwiczeń w celu pozbycia się nadwagi.

Wadliwe żywienie lub złe nawyki żywieniowe prowadzą do pogorszenia stanu zdrowia i stanowią tło do szybkiego rozwoju chorób, mniejszej sprawności fizycznej i psychicznej organizmu oraz zmniejszenia odporności na stres. Złym zwyczajem żywieniowym jest spożywanie posiłków w pośpiechu oraz podjadanie między posiłkami, jak również niewłaściwy rozkład i wielkość posiłków spożywanych w ciągu dnia.

Opracowane w ramach Narodowego Programu Ochrony Serca zalecenia żywieniowe zakładają: utrzymywanie zrównoważonego bilansu energetycznego i prawidłowej masy ciała, ograniczenie spożycia tłuszczów nasyconych (6—8% energii), cholesterol (poniżej 300 mg/dobę), cukrów prostych (mniej niż 10% energii), soli kuchennej (do 6 g/dobę). Zaleca się natomiast różnorodność spożywanych produktów, zwiększenie podaży tłuszczów nienasyconych, warzyw i owoców oraz błonnika (do 40 g/dobę).

Jakość żywienia determinuje jakość zdrowia, o czym młodzież często zapomina i nie zachowuje właściwych racji żywieniowych warunkujących harmonijny rozwój i zastępuje je „modnymi” produktami typu chipsy, batony, słodycze, słodkie napoje gazowane, hamburgery, hot-dogi.

Na podstawie prezentowanych przez M. Gromadecką-Sutkiewicz wyników badań dotyczących odżywiania młodzieży poznańskich szkół ponadpodstawowych stwierdza się, że duży odsetek młodzieży (12,7%) zjada zbyt mała ilość posiłków dziennie, tylko 1% badanych nie dojada między posiłkami, a 40,3% młodzieży nie spożywa śniadania przed wyjściem do szkoły. Inne badania poznańskie przeprowadzone w populacji uczniów szkół ponadpodstawowych stwierdzają, że 23,0% spośród nich rzadko je śniadanie przed wyjściem do szkoły. B. Wojnarowska prowadząc badania ogólnopolskie wśród uczniów szkół podstawowych uzyskała odsetek 81% spożywających śniadanie.

Rola aktywności ruchowej w profilaktyce chorób

Aktywność fizyczna jest istotnym elementem zdrowego stylu życia, a jej brak lub niedostateczna ilość może prowadzić do poważnych zaburzeń zdrowotnych. W przypadku dzieci i młodzieży jest to szczególnie niebezpieczne, gdyż brak ruchu może zakłócić właściwy rozwój młodego organizmu. Rozwój współczesnej cywilizacji nie sprzyja aktywności ruchowej. Wiele wynalazków i udogodnień eliminuje każdy zbędny ruch, coraz mniej wysiłku fizycznego wymaga od nas codzienne życie. Ruch to wysoka sprawność i dobre samopoczucie, a niedobór wysiłku fizycznego powoduje wiele schorzeń cywilizacyjnych między innymi: nadwagę, słaba przemianę materii, niewydolność układu sercowo-naczyniowego. U młodych ludzi siedzący tryb życia jest przyczyną wad postawy. Lepiej ćwiczyć mniej a częściej niż rzadko w dużych ilościach. Korzystniejsze dla zdrowia rezultaty przyniesie 10 minut gimnastyki każdego ranka, niż raz w tygodniu spędzana godzina w siłowni.

Aktywność fizyczna obniża działanie czynników ryzyka najbardziej niebezpiecznych, takich jak:

— lipidemia, a zwłaszcza nieprawidłowa gospodarka cholesterolem,

— nadmierne uwalnianie ketocholamin,

— niewłaściwa dieta,

— palenie tytoniu,

— wzmożona reakcja hemodynamiczna na wysiłek fizyczny,

— wysokie ciśnienie tętnicze krwi.

Sprawność fizyczna młodych ludzi będzie decydować w przyszłości o ich żuciu zawodowym i społecznym, dlatego ważne jest, aby w odpowiednim momencie rozpocząć motywacje i działania u młodzieży w wieku szkolnym.

W starszym wieku szkolnym i dojrzewania płciowego motoryczność młodzieży ulega przejściowemu zakłóceniu, pojawia się niechęć do ruchu, zwłaszcza u dziewcząt. Obserwuje się niezręczność ruchową, wzmożenie napięcia mięśniowego oraz niepokój motoryczny przejawiający się w ruchach mimowolnych — tiki, grymasy, miny. Zatem zachęcanie młodzieży w tym okresie do ruchu w atrakcyjnej formie i zaspokajanie ich potrzeb psychospołecznych jest szansą na kontynuowanie aktywności fizycznej w dalszych latach życia. Badania wskazują, iż młodzież wkracza w dorosłe życie z małą aktywnością fizyczną i wcześnie wygasłą potrzebą ruchu.

Systematyczna aktywność fizyczna dostosowana do indywidualnych potrzeb wpływa bardzo stymulująco na wzrastanie i dojrzewanie w dzieciństwie i młodości, jak również utrzymuje zdrowie i kondycję fizyczną w dorosłym życiu, jest naturalnym środkiem spowalniania procesów starzenia się oraz łagodzi dolegliwości nasilające się pod koniec życia. Regularnie uprawiana aktywność ruchowa nie pozwala na zbyt szybką redukcję masy mięśniowej i powodowany atrofią mięśni spadek siły, jest przeszkodą dla starczego sztywnienia stawów i ograniczenia zakresu ruchów, zapobiega obniżeniu pracy serca i niekorzystnym zmianom w układzie krążenia, utrzymuje korzystny poziom wentylacji płuc, chroni układ kostny przed demineralizacją i osteoporozą.

Specjaliści zalecają upowszechnianie wzorów zachowań rekreacyjno-sportowych pełniących funkcję treningu zdrowotnego. Spośród wielu propozycji zdrowotnej dawki ruchu, najbardziej popularną obecnie jest recepta Coopera 3x30x130 jako podstawowego elementu zdrowotnego stylu życia, czyli ćwiczenie 3 razy w tygodniu przez 30 minut o intensywności wysiłku na poziomie 130 HR/min pracy serca. Jednak każde dziecko powinno codziennie uprawiać ruch w wymiarze dwóch do trzech godzin, a intensywność ćwiczeń winna być taka, aby tętno w 2—3 ciągłych 5—15 minutowych okresach wzrastało do 130—140.

Wpływ stresu na zaburzenia homeostazy organizmu

Obecnie bardzo często mówi się o tym, że stres to wkomponowany w nasze życie nieodłączny element, bez niego niemożliwy byłby rozwój. Pojęcie stres do nauk społecznych wprowadził H. Seyle jako pozytywny „eustres” i negatywny „dystres”. Wpływ stresu na funkcjonowanie człowieka kojarzy się z działaniem niszczącym.

Stres według Sternbacha jest reakcją organizmu na obciążenia psychiczne lub fizyczne, to zwiększenie sprawności, aby organizm mógł sobie poradzić w nowej trudnej sytuacji. Stres pozytywny motywuje nas do działania i pozwala reagować błyskawicznie w sytuacjach awaryjnych. Natomiast utrzymujący się przewlekle stres może prowadzić do poważnych zaburzeń w organizmie, takich jak: choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze, zawał serca, udar mózgu, choroba wrzodowa żołądka, zapalenie wrzodziejące jelita grubego, nadczynność tarczycy.

Niewiele osób potrafi przez dłuższy czas znosić silny stres, ponieważ narzuca on organizmowi nienaturalny rytm odbijający się negatywnie na procesach biochemicznych. W mózgu (neuronach podwzgórza) uwolnione białko — kortykotropina sprawia, że przysadka mózgowa wydziela do krwi hormon adrenokortykopowy (ACH), który stymuluje korę nadnerczy do wydzielania kortyzolu (hormon stresu). Długotrwałe wydzielanie kortyzolu sprawia, że organizm wchodzi w stan wyczerpania i rozregulowania, następuje chroniczne zmęczenie, bóle głowy, mięśni, gardła, stany podgorączkowe, obniża się odporność. Narażenie organizmu na przewlekły stres przyczynia się do szybszego rozwoju cukrzycy, ataków astmy, owrzodzeń układu trawiennego, miażdżycy, depresji oraz chorób mięśnia sercowego. Gdy narząd ulega ciągłemu pobudzeniu psychofizjologicznemu, następuje załamanie homeostazy i rozwój choroby psychosomatycznej, związanej ze stresem. Takie zagrożenie stwarzają nieudane, destrukcyjne związki, nadmiernie władczy rodzice, pracodawcy, nauczyciele oraz sytuacje, gdy łamane jest czyjeś poczucie własnej wartości. Człowiek musi albo przystosować się do sytuacji albo ją zmienić.

Źródłem stresu dla ucznia na terenie szkoły mogą być różnorodne czynniki na poziomie społeczno — kulturowym, alkoholizm rodziców, przemoc w domu, braki w zakresie wiedzy, brak wiary we własne siły, lęk przed niepowodzeniem, krytyka i dezaprobata ze strony nauczyciela, poczucie niedoceniania, niesprawiedliwe oceny, różnego rodzaju przejawy przemocy, system sprawdzania i oceniania wyników w nauce, nadmierna rywalizacji.

Wpływ stresu na zdrowie należy rozpatrywać z uwzględnieniem procesu radzenia sobie z nim poprzez stosowanie indywidualnych strategii zaradczych:

— rozwijanie swojej wiedzy i umiejętności,

— otrzymywanie i dawanie wsparcia,

— zdrowy styl życia,

— umiejętność relaksowania się.

Każdy musi indywidualnie poszukać odpowiedzi na pytanie, jakie strategie jemu pomagają, gdyż nie ma w tym zakresie „uniwersalnych recept”.

U progu dorosłości każdy ma już własne strategie radzenia sobie ze stresem.

Szkoła powinna być zainteresowana zdrowiem i dobrym samopoczuciem uczniów, gdyż sprzyja ono:

— dobrej dyspozycji i motywacji do nauki,

— osiągnięciom szkolnym i satysfakcji ze szkoły,

— rozwijaniu uzdolnień i zainteresowań oraz kreatywności,

— dobrym relacjom między członkami społeczności szkolnej.

„Jeśli mas jakiś problem, który da się rozwiązać, to się nie martw na zapas, bo nie warto zaprzątać sobie głowy czymś, co w najbliższym czasie nie będzie problemem, a jeśli masz jakiś problem, którego nie da się rozwiązać, to także się nie martw, gdyż nie warto martwić się o coś, co wydarzyło się bezpowrotnie”.

To jeden ze sposobów radzenia sobie ze stresem, który może być wywołany nie tylko przez wydarzenia stresowe niesione przez los, może być także wytworem psychiki człowieka. Skuteczne zmaganie się ze stresem może uodparniać i ograniczać jego niekorzystny wpływ na zdrowie.

Palenie papierosów czynnikiem zagrożenia dla zdrowia

Palenie papierosów uznano za główny czynnik ryzyka w chorobach nowotworowych. Dym tytoniowy zawierający w swoim składzie 4 tysiące substancji niebezpiecznych dla zdrowia przyczynia się do podwyższenia tętna i ciśnienia tętniczego krwi, powodując wzrost zużycia tlenu przez mięsień sercowy. Wdychanie tlenku węgla wraz z dymem tytoniowym utrudnia transport tlenu przez krew. W wyniku palenia wzrasta poziom trójglicerydów i poziom LDL (lipoproteiny o niskiej gęstości) i obniża się poziom HDL (lipoproteiny o wysokiej gęstości), co stanowi przyczynę powstawania choroby miażdżycowej i zawału serca.

Zdrowotne konto palenia najbardziej obciąża rak, a szczególnie rak płuc, trzustki, nerek, krtani, jamy ustnej, pęcherza i przełyku oraz niedokrwienna choroba serca.

Rak płuc jest schorzeniem niezwykle rzadkim w populacji osób nieinhalujących dymu papierosowego. Wśród osób palących ponad 25 papierosów dziennie, które dożyło 75 lat, prawie co czwarta zachoruje na raka płuc. Duże znaczenie ma czas upływający między rozpoczęciem ekspozycji na dym tytoniowy a klinicznymi objawami raka.

Ryzyko zachorowania na zawał serca u osób wypalających poniżej 20 papierosów dziennie ulega po 6—10 latach od zaprzestania palenia zredukowaniu do ryzyka osób nigdy nie palących, a ryzyko osób wypalających ponad 20 papierosów dziennie dopiero po 20 latach niepalenia.

Osoby palące papierosy z uwagi na zwiększone zapotrzebowanie organizmu na witaminy i składniki mineralne (m.in. witaminę B1, B2, PP, kwas foliowy, magnez, wapń, cynk, żelazo) powinny spożywać więcej warzyw i owoców, mleka i jego przetworów. Często jednak zdarza się, że diety osób palących są gorsze jakościowo, zawierają mało witamin antyoksydacyjnych i składników mineralnych, co stanowi podłoże do rozwoju chorób. Palenie papierosów przez kobiety ciężarne jest przyczyną niskiej wagi urodzeniowej dziecka.

Zmiana ekspozycji na dym tytoniowy w naszym kraju przyniosła poprawę wskaźników zdrowotnych, takich jak zmniejszenie zachorowalności na tytoniozależne nowotwory: rak jamy ustnej, krtani i trzustki. Po roku 1991 zaobserwowano 20% spadek zapadalności na choroby układu krążenia oraz zmalał odsetek niemowląt z niską wagą urodzeniową (poniżej 2500 g) — z 8,4% w 1989 r. do 5,9% w 1999 roku, co może wynikać ze zmiany częstości palenia przez kobiety w wieku prokreacyjnym i kobiety w okresie ciąży.

Liczne badania przeprowadzane w Polsce dotyczące rozpowszechniania palenia papierosów wśród dzieci i młodzieży dowodzą, że ilość osób palących wzrasta wśród dzieci i młodzieży proporcjonalnie do wieku. B. Woynarowska na podstawie własnych badań przeprowadzonych w populacji dziewcząt i chłopców od 11 do 16 roku życia stwierdziła, że pali stale 19,0% chłopców i 8,0% dziewcząt. Godlewski w badaniach przeprowadzonych w populacji uczniów szkól ponadpodstawowych miasta Poznania stwierdził, że pali papierosy 45,0% uczniów, w tym 37,0% licealistów i 57% uczących się w szkołach zawodowych. Podobnie informują badania przeprowadzone w Gorzowie, w których stwierdza się, że 49,2% młodzieży pali papierosy, w tym 51,8% chłopców i 47,1% dziewcząt.

Główną podawaną przyczyną palenia papierosów przez młodzież jest „palę, bo mam ochotę”, co świadczy o braku wiedzy i odpowiedzialności za własne zdrowie. Należy zatem wszelkie działania prewencyjne i edukację zdrowotną skierować do populacji dzieci i młodzieży, aby wszechstronnie ukształtować ich osobowość, ukazać im atrakcyjne możliwości, żeby mogli w swoim życiu skutecznie opierać się nałogom.

Alkohol a zdrowie

Częste picie napojów alkoholowych, niekoniecznie wysokoprocentowych, w dłuższym okresie może prowadzić do choroby alkoholowej (zespołu uzależnienia od alkoholu). Jest to zespół postępujący, prowadzący ostatecznie do degradacji biologicznej, psychicznej i społecznej jednostki. Następują stopniowe uszkodzenia w sferze zdrowia somatycznego oraz nieodwracalne zmiany organiczne w mózgu, aż do wystąpienia zakłóceń zdrowia psychicznego, włącznie z najcięższymi jednostkami psychotycznymi (majaczenie alkoholowe, halucynoza alkoholowa, paranoja alkoholowa, psychoza korsakowa). Jeżeli nawet nastąpi zablokowanie dalszej intoksykacji w fazie pełnego zaawansowania uzależnienia alkoholowego, to zaistniałe szkody zdrowotne mogą okazać się nie do naprawienia. Długotrwałe i nadmierne picie alkoholu prowadzi do stłuszczenia wątroby, jej zapaleń i marskości, aż do raka włącznie. Nadkonsumpcja alkoholu połączona z paleniem papierosów predysponuje do raka jamy ustnej i przełyku. Ponadto badania dowiodły, że alkohol zmienia szybkość sygnałów elektrycznych w mięśniu sercowym i prowadzi do arytmii serca. Wraz z ilością spożytego alkoholu wzrasta poziom HDL (cholesterol o wysokiej gęstości) oraz spada poziom LDL (cholesterol o niskiej gęstości), a to jest czynnikiem poważnie obciążającym układ sercowo-naczyniowy. W literaturze medycznej stanowczo utrzymywana jest teza o przyczynowym związku picia alkoholu z nadciśnieniem tętniczym.

Istnieje również związek ze spożywaniem alkoholu a ostrym zapaleniem trzustki, żylakami przełyku i chorobą wrzodową żołądka. Umieralność wśród alkoholików jest trzy razy wyższa niż wśród osób niepijących. Alkoholicy posiadają zmniejszoną odporność na infekcje bakteryjne i wirusowe oraz gorsze wchłanianie glukozy, aminokwasów, witamin, choliny, cynku. Bierne picie alkoholu przez płód matek regularnie konsumujących alkohol jest przyczyną niższej wagi urodzeniowej i opóźnienia rozwoju umysłowego dziecka. Alkohol wykazuje także teratogenne działanie na płód powodując występowanie FAS lub jego pojedynczych objawów — małe oczy i mały prześwit oka, opadanie powiek, niedorozwój środkowej części twarzy, zmarszczki po wewnętrznej stronie oczu, mały obwód głowy, odkształcenie stawów.

Na konto alkoholu należy zaliczyć również te uszczerbki zdrowia, a także zgony, w których picie funkcjonowało jako czynnik pośrednio sprawczy czy współsprawcy, chodzi tutaj o wypadki drogowe, zabójstwa, wypadki w pracy, samobójstwa, gdzie alkohol jest głównym czynnikiem śmiertelnym.

Negatywnymi skutkami zdrowotnymi nadmiernego picia alkoholu obciążeni są również członkowie rodzin alkoholików, a zwłaszcza dzieci. Wiąże się to z obniżeniem ekonomicznego standardu życia rodzin, życiem w niedostatku i silnym stresem psychicznym, w którym te rodziny muszą żyć. Z chwilą, gdy w rodzinie powstanie problem uzależnienia od alkoholu jednego z jej członków cała rodzina adaptuje się do tego zjawiska i problem ten organizuje jej życie. Obowiązuje reguła zaprzeczania alkoholizmowi i zakaz mówienia o problemach rodzinnych, następuje zaburzenie komunikacji.

Główną przyczyną wszystkich form uzależnień jest utrata przez człowieka kontroli nad własnym zachowaniem i życiem wskutek powstania fizjologicznego lub psychologicznego przymusu. Dzięki procesom samoregulacji człowiek dostraja swoje zachowania do potrzeb, a wraz z rozwojem sterowanie psychiką i zachowaniem staje się doskonalsze. Uzależnienie wiąże się z zaburzeniem samoregulacji, a nagradzająca siła substancji uzależniającej jest gratyfikacją, dlatego osoba uzależniona odczuwa przymus psychiczny i sięga ponownie po nią.

W zaburzeniach samoregulacji w postaci uzależnień najważniejszymi czynnikami są:

— system wartości i celów, hierarchia potrzeb oraz ich zgodność z celami odległymi i potrzebą życia,

— poczucie tożsamości, samoświadomość, niezależność, poczucie podmiotowej kontroli,

— sprawność procesów samoświadomości, doznawania i samokontroli,

— brak destrukcyjnych i autodestrukcyjnych elementów w strukturze „Ja”.

W przypadku niespełnienia powyższych warunków umysłem człowieka, emocjami i jego zachowaniem sterują elementy zewnętrzne a on sam nie potrafi tego zmienić mając iluzję samokontroli i wówczas dochodzi do dysfunkcjonalności, czyli „uzależnienia”.

Okres dorastania to czas gwałtownych przemian biologicznych, okres poszukiwania własnej tożsamości i określenia siebie. Szukanie odpowiedzi na pytanie „jaki jestem” i kim pragnę być w przyszłości. Młodzież w poszukiwaniu swej tożsamości niekiedy przejmuje wzorce cudzych zachowań. W procesie kształtowania tożsamości szczególną rolę odgrywa grupa rówieśnicza, która stwarza warunki do przyjęcia wzorów i ich naśladowania. Dlatego ogromnie ważne jest, aby dostarczać młodym ludziom prawidłowych wzorów zachowań zdrowotnych, budować więzi oparte na wzajemnym zaufaniu, dialogu, otwartej i bezinteresownej miłości. Tą drogą możemy zapewnić prawidłowy rozwój ku osiągnięciu tożsamości, dojrzałości emocjonalnej odpowiedzialności, poczucia własnej wartości, poczucia zadowolenia i wysokiej jakości życia.

Podstawowym kluczem do sukcesu jest motywacja i wsparcie. Żeby człowiek nie wpadł w nałóg musi znaleźć w zasięgu ręki coś atrakcyjnego, co zastąpi nałóg, a nagroda w postaci uznania polepszenia zdrowia, satysfakcja z własnej silnej woli przyniesie ogromne zadowolenie.

Wychowanie dla zdrowia — celem edukacji zdrowotnej

Znajomość problematyki zdrowotnej jest niezbędnym czynnikiem w procesie kształtowania postaw i zachowań dzieci i młodzieży, a w konsekwencji w propagowaniu określonego stylu życia. Jednym z warunków pomyślnej realizacji programu edukacji zdrowotnej jest określenie stanu świadomości zdrowotnej uczniów. Jest to nieodzowny warunek podejmowania pracy z dziećmi i młodzieżą w celu zachęcania ich do zdrowego stylu życia. Nad zdrowiem trzeba pracować i wykształcać trwałe nawyki higieniczne oraz odpowiednie postawy wobec rozwoju fizycznego, psychicznego i społecznego. Zadania podejmowane przez edukację zdrowotną powinny mieć na uwadze pomnażanie kapitału, jakim jest zdrowie.

„Zdrowie zaczyna się w domu” — to hasło Światowej Organizacji Zdrowia wskazuje na rolę rodziny w kształtowaniu i ochronie zdrowia. Rodzina, jako podstawowa grupa społeczna, oddziałuje najsilniej na rozwój osobowości swoich członków, przekazuje wartości, postawy, także te dotyczące zdrowia. Niska kultura zdrowotna, nałogi członków rodziny, złe warunki mieszkaniowe, powierzchowność kontaktów. Przy negatywnym wpływie środowiska rodzinnego trudno oczekiwać, że kryteria zdrowia wyniesione z rodzinnego domu będą służyć budowaniu prozdrowotnych stylów życia. Zatem bardzo istotne jest przygotowanie rodziców do realizacji założeń edukacji zdrowotnej. Pozwoli to na wdrożenie u dziecka dbałości o własne zdrowie już od najmłodszych lat i da gwarancję wykształcenia właściwych zachowań w życiu dorosłym.

Istotną rolę w kształtowaniu świadomości zdrowotnej dzieci pełni wychowanie przedszkolne. Uzupełnia ono oddziaływanie rodziny i wyrównuje niedostatki wpływu domu rodzinnego kształtując w codziennej praktyce świadomość zdrowotną dzieci.

Edukacja zdrowotna jest prawem każdego dziecka, jest ona niezbędna w celach pozytywnego przystosowania się do zmian i zadań rozwojowych, wyzwań codziennego życia oraz budowania zasobów dla zdrowia dzieci i młodzieży na dalsze lata ich życia. Zapobiega zachowaniom ryzykownym dla zdrowia i rozwoju, umacnia i przygotowuje młodych ludzi do życia, które niesie wiele zagrożeń dla zdrowia.

Obok rodziny i przedszkola główną rolę w kształtowaniu postaw prozdrowotnych pełni szkoła.

Szkoła to siedlisko i miejsce, gdzie uczniowie i nauczyciele spędzają znaczną część życia, tam „tworzone jest zdrowie”. Warunki środowiska fizycznego i społecznego szkoły, programy i metody nauczania mają wpływ na zdrowie uczniów i nauczycieli. Szkoła winna umożliwiać systematyczną i długofalową edukację młodego pokolenia i rodziców, która jest najbardziej opłacalną inwestycją w zdrowie społeczeństwa.

Do zadań szkoły należy:

— tworzenie właściwych warunków dla promowania zdrowego stylu życia uczniów,

— uświadamianie uczniów co do odpowiedzialności za własne zdrowie,

— wskazywanie na wzajemną zależność i spójność pomiędzy wszystkimi wymiarami zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego.

Promowanie zdrowego stylu życia i wychowanie dla zdrowia jest ważnym zadaniem edukacyjnym w szkole. Tworzenie Polskiej i Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie, umieszczenie zapisu w ustawie o potrzebie realizowania zadań edukacyjnych wychowania zdrowotnego w ramach ścieżki międzyprzedmiotowej w szkołach wszystkich typów jest dowodem, że w zakresie wychowania zdrowotnego w szkołach dużo się dzieje. Nie znaczy to, że raz zdobyta wiedza może być wystarczająca na zawsze. Wiedza o zdrowiu wymaga ciągłego uzupełniania z uwagi na rozwój cywilizacji i powstawanie nowych czynników zagrażających zdrowiu.

W wyniku realizacji poszczególnych programów prozdrowotnych w szkołach uczeń powinien posiąść zdolność samodzielnego dokonywania wyboru zachowań właściwych dla zdrowia własnego i innych ludzi; cel ten może być osiągnięty przez:

— zapoznanie ucznia ze sposobami zachowania i umacniania, a także poprawy zdrowia,

— informowanie o różnych rodzajach zagrożeń dla zdrowia i możliwościach ich minimalizowania lub eliminowania,

— rozwijanie zdolności do samokontroli, samoobserwacji i samopielęgnacji zdrowia,

— kształtowanie umiejętności różnorodnego rozwiązywania własnych problemów zdrowotnych,

— wyrabianie postawy odpowiedzialności za swoje zdrowie wraz z umiejętnością przewidywania skutków własnych zachowań dla własnego zdrowia i zdrowia innych.

Ważnym instrumentem w kształtowaniu przekonań i postaw dzieci, a zwłaszcza młodzieży są środki masowego przekazu, które mogą mieć wpływ pozytywny lub negatywny, dlatego rolą rodziców jest manipulowanie w oddziaływaniu tych środków na dzieci i młodzież.

Bardzo ważną rolę w zmianie zachowań zdrowotnych powinny pełnić placówki służby zdrowia z uwagi na to, że dysponują pełnymi danymi na temat kondycji zdrowotnej i czynników ryzyka zdrowotnego populacji. Mając takie dane mogą projektować i realizować dostosowane do potrzeb swoich pacjentów programy promocyjne, a nie jak dotychczas dominuje kliniczne i terapeutyczne nastawienie lekarzy. Przecież lekarze to osoby odpowiednio wykwalifikowane posiadające duże możliwości wpływania na kształtowanie zachowań w kierunku prozdrowotnym.

Kształtowanie zachowań prozdrowotnych jest zadaniem złożonym, wymagającym współdziałania wielu środowisk. Jak pokazała praktyka, uzyskanie trwałych zmian tych zachowań w skali masowej jest bardzo trudne, choć nie niemożliwe. W wielu krajach dzięki realizacji programów edukacji zdrowotnej osiągnięto wymierne efekty w zakresie poprawy stanu zdrowia ludności. Świadczy o tym między innymi spadek liczebności palaczy w Stanach Zjednoczonych oraz utrzymujący się tam od ponad 40 lat systematyczny spadek zgonów spowodowanych chorobami układu krążenia. W Finlandii dzięki wprowadzeniu ogólnonarodowego programu edukacji zdrowotnej odsetek zgonów z powodu chorób wieńcowych zmalał do około 50%, a w Japonii zredukowano zapadalność na udar mózgu o 75%. Poza obniżeniem przedwczesnej umieralności uzyskano także wymierne korzyści ekonomiczne i społeczne, m.in.: obniżenie poziomu absencji chorobowej, skrócenie częstotliwości i czasu pobytu w szpitalach, redukcje kosztów leczenia, zmniejszenie przypadków wczesnego wdowieństwa oraz sieroctwa.

Stan zdrowia ludności Polski jest zły, zwłaszcza w porównaniu z krajami wysoko rozwiniętymi. Co więcej, nadal ulega pogorszeniu. Polskie społeczeństwo trapią przede wszystkim choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe, choroby układu oddechowego, cukrzyca, choroby psychiczne. Jest to wynikiem splotu niekorzystnych uwarunkowań, które narastały przez dziesiątki lat. Tak więc w sytuacji, gdy przeciętna zamożność jest niska, stan służby zdrowia niekiedy wręcz katastrofalny, nie lepszy stan warunków pracy, właściwe nauczanie i wdrażanie do realizacji prozdrowotnych stylów życia, poczynając od najmłodszego pokolenia, jest jednym z warunków poprawy kondycji zdrowotnej ludności.

Cel pracy

Celem przeprowadzonych badań była ocena wybranych zachowań zdrowotnych uczniów klas I i II Liceum Ogólnokształcącego. Analizując zachowania zdrowotne młodzieży w przedziale wiekowym 16—19 lat dokonano próby oceny wpływu statusu edukacyjnego rodzin na podejmowanie zachowań zdrowotnych. Wykazano również różnice w zachowaniach zdrowotnych z uwzględnieniem podziału na płeć.

W pracy podjęto próbę odpowiedzi na następujące pytania:

Z jakich źródeł młodzież licealna czerpie wiedzą o zdrowiu?

Jaki procent respondentów unika substancji uzależniających, papierosów, alkoholu?

Czy zgodnie z wymaganiami higienicznymi młodzież przeznacza 7—8 godzin na sen w ciągu doby?

W jakim stopniu młodzież licealna stosuje się do zaleceń racjonalnego odżywiania?

Jaka aktywność fizyczna cechuje badaną młodzież?

Czy młodzież posiada wsparcie bliskich osób w problemach?

Które sytuacje młodzież licealna uznała za najbardziej stresujące?

Czy młodzi ludzie posiadają własną strategie radzenia sobie ze stresem?

Przeprowadzone badania określiły zagadnienia, które należy uwzględnić w ramach edukacji zdrowotnej młodzieży licealnej.

Metoda i technika badań

W niniejszym opracowaniu prezentowane są wyniki badań i ocena zachowań zdrowotnych uczniów Liceum Ogólnokształcącego. Podstawową techniką zastosowaną w badaniach był kwestionariusz ankiety, zawierający 16 pytań wybranych zachowań zdrowotnych młodzieży licealnej. Ankieta obejmowała następujące zagadnienia: palenie papierosów, picie alkoholu, odżywianie, aktywność fizyczną, relacje z osobami bliskimi, stres i strategie radzenia sobie ze stresem. Respondentów poproszono również o wskazanie źródeł czerpania wiedzy na tematy związane ze zdrowiem. W części dotyczącej danych demograficzno-społecznych zadano pytania dotyczące wykształcenia i charakteru wykonywanej przez rodziców pracy.

Badaniem objęto grupę 354 uczniów klas I i II w wieku 16—19 lat mieszkających w mieście lub na wsi. Po weryfikacji do analizy zakwalifikowano 349 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy ankiet.

Dotarcie do uczniów było poprzedzone procedurą uzyskania zgody dyrektora szkoły i wychowawców poszczególnych klas.

Wypełnianiu ankiety towarzyszyła całkowita dobrowolność i anonimowość. Gromadzenie materiału badawczego trwało od maja do czerwca 2015 roku. Zebrany materiał badawczy zestawiono w tabelach, dokonano analizy zachowań zdrowotnych uczniów według płci, statusu edukacyjnego rodziny i przedstawiono graficznie na wykresach.

Prezentacja wyników bada własnych w formie tabel i wykresów oraz ich analiza

Charakterystyka społeczno-demograficzna badanej grupy uczniów

Badaniami ankietowymi objęto 349 uczniów klas I i II Liceum Ogólnokształcącego (co stanowi 100% badanych).

W badanej grupie zdecydowaną większość stanowiły dziewczęta 237 (67,91%) w grupie chłopców było 112 osób co stanowiło 32,09% ogółu badanej grupy.

Spośród ankietowanych w mieście mieszkało 218 uczniów co stanowiło 62,46%. Ze wsi rekrutowało się 131 uczniów co z kolei stanowiło 37,54% badanej populacji.

Najsilniejszą kategorię stanowiły dziewczęta w przedziale wiekowym 16—17 lat 164 osoby tj. 47% badanych. Najmniejszą liczebność obserwuje się w przedziale wiekowym 18—19 lat wśród chłopców 33 osoby 9,46%.

STATUS EDUKACYJNY RODZINY RESPONDENTÓW

Ustalenia statusu edukacyjnego rodziny badanych uczniów dokonano w oparciu o wykształcenie tego z rodziców ucznia, który ukończył szkołę na wyższym poziomie. W badanej zbiorowości wyższy status edukacyjny rodzin posiadało 119 badanych (34,10%), średni 46,99% (164 osoby) poniżej średniego 66 uczniów co stanowiło 18,91%.

CHARAKTERYSTYKA RODZAJU WYKONYWANEJ PRACY PRZEZ RODZICÓW

jedno z rodziców wykonuje pracę fizyczną 31,51%

oboje rodzice wykonują pracę fizyczną 34,50%

jedno z rodziców wykonuje pracę umysłową 22,64%

oboje rodzice wykonują pracę umysłową 17,58%

jedno z rodziców jest bezrobotne 10,60%

oboje rodzice są bezrobotni 0,86%

inne źródła utrzymania np. renta 13,65%

rodzice posiadają własną firmę 17,19%

Źródła wiedzy o zdrowiu osób ankietowanych

66,05% ankietowanej młodzieży czerpie wiedzę na tematy związane ze zdrowiem ze środków masowego przekazu,

21,20% sięga po fachową literaturę, aby czerpać z niej wiedzę o zdrowiu,

46,13% badanych wskazało na szkołę jako źródło wiedzy o zdrowiu.

Zachowania ryzykowne — palenie papierosów