Bezpłatny fragment - Starożytność

Pamięci mojej Matki

Wstęp

Zapewne każdy czytelnik literatury historycznej zetknął się z tablicą chronologiczną — zestawieniem dat i krótkich informacji o wydarzeniach, które nastąpiły w określonym przez datację czasie. Niniejsza publikacja rozszerza tę formułę. Po pierwsze, skorzystano z tablicy chronologicznej, w której dacie towarzyszy szersza objętościowo i treściowo nota o wydarzeniach. Po drugie, niektóre z not zostały uzupełnione o komentarz, czyli jeszcze obszerniejszą prezentację problematyki historycznej związanej z danym wydarzeniem czy procesem historycznym. Stąd, kalendarium niniejsze mogłoby zostać określone jako tablica chronologiczna z komentarzami. Nazwa ta mogłaby być jednak niejasna dla niektórych odbiorców, w związku z tym w podtytule zastosowano bardziej rozpoznawalne słowo — kalendarium. W tej formie ujęto podstawy wiedzy faktograficznej o najrozleglejszej czasowo epoce historycznej — starożytności.

Starożytność to pierwsza epoka historyczna, rozpoczynana w IV tysiącleciu przed naszą erą (pojawienie się pisma i pierwszych cywilizacji), a kończona często w V wieku naszej ery (schyłek i upadek cesarstwa zachodniorzymskiego). Określenia — starożytność, dzieje starożytne — mogą być w pełni właściwie stosowane tylko w odniesieniu do historii obszarów Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej, wybrzeży Morza Śródziemnego, Europy Południowej i częściowo Zachodniej. Historia pozostałych terytoriów globu ma na ogół charakter zbyt odrębny kulturowo i chronologicznie, więc zaliczanie ich do dziejów starożytnych ma jedynie znaczenie umowne. Wszystkie epoki historyczne (oprócz omawianej, następujące po niej średniowiecze, nowożytność i dzieje najnowsze) są etapami najogólniejszej periodyzacji dziejów powszechnych. Ich mała precyzyjność i umowny charakter są wpisane w ten model postrzegania przeszłości. Za ich zaakceptowaniem w nauce historycznej przemawia jednak długa i ugruntowana tradycja oraz powszechne rozpoznawanie epok, także przez osoby niezajmujące się bliżej historią.

Twórcami zrębu koncepcji podziału dziejów na epoki byli renesansowi humaniści, którzy własne czasy (nowożytność) uważali za odrodzenie ideałów i sztuki antyku grecko — rzymskiego (starożytność, łac. antiquitas), a tysiąc lat pomiędzy starożytnością i nowożytnością uznali za niedarzoną przez siebie szacunkiem epokę pośrednią (średniowiecze od łac. media aetas — „wieki średnie”).

Źródła naszej wiedzy historycznej o starożytności często nie pozwalają na jednoznaczne i precyzyjne datowanie wydarzeń. Z tego powodu, daty przed I tysiącleciem p.n.e. na ogół mają charakter dyskusyjnych propozycji specjalistów, czego charakterystycznym przykładem są bardzo duże rozbieżności w podawaniu dat ramowych panowania faraonów egipskich. Dyskusyjne są więc również daty podane w prezentowanych tablicach. Precyzyjność i wiarygodność dat rośnie wraz z upływem kolejnych stuleci epoki.

Dziedzictwo starożytności, w ciągu minionych wieków i obecnie, wywierało znaczący wpływ na kulturę. Już w okresie jej trwania zarysowały się bowiem właściwie wszystkie istotne problemy egzystencji człowieka oraz społeczeństwa. Rozwinęła się również większość zasadniczych dziedzin ludzkiej aktywności. Mają też dzieje starożytne nieodparty urok splendoru dawnych czasów, nieustannie stanowiący ważny wątek opracowywany na wszelkich obszarach kultury.

Wracając jeszcze do kwestii formy niniejszej pracy, kalendarium jest specyficznym sposobem opowiadania o historii i należy zadać sobie pytanie o przydatność tej formy historiograficznej dla Czytelnika. W odróżnieniu od dominujących pod względem znaczenia i liczebności form narracji problemowo-chronologicznej, kalendarium jest narracją „poszarpaną”. Noty przy datach dotyczą wszak spraw różnych, a łączy je występowanie problemów w określonym czasie. Wydaje się, że taki układ mniej przydatny jest dla Czytelnika szukającego analitycznej narracji o większych tematach. Natomiast, bardzo pomocny dla kogoś, kto chce zorientować się w różnorodnych wydarzeniach rozgrywających się w miarę upływu czasu w bliskim sąsiedztwie chronologicznym. Poza tym, należy też tutaj rozważyć walor dydaktyczny takiego opracowania — jest ono bowiem bliskie elementom vademecum.

Dla ułatwienia korzystania z tablic korzystne będzie zapoznanie się z poniższymi uwagami o charakterze konstrukcyjnym.

W kolejnych tablicach chronologicznych z komentarzami prezentowane są informacje dotyczące każdego z regionów cywilizacyjnych z osobna. Publikacja kończy się indeksami ułatwiającymi odnalezienie postaci, miejscowości i nazw etnicznych oraz komentarzy, a także bibliografią.

Jeśli do jednej daty odnoszą się dwie noty (lub więcej), kolejne noty rozpoczynają się od znaku myślnika. W notach dotyczących władców umieszczono daty ich panowania, przy pozostałych postaciach daty ramowe życia. W tablicy wspomniano tylko najistotniejszych władców, ich listy nie są więc kompletne, a dobór oczywiście dyskusyjny. W przypadku istotnych dla zrozumienia kontekstu historycznego powiązań treści jednej noty chronologicznej z inną, jest to sygnalizowane frazą: patrz niżej lub patrz wyżej. Jeśli przywoływana w ten sposób nota znajduje się w odległym miejscu tekstu, po frazie tej przywołany jest także początek datacji, jako wskazówka ułatwiająca znalezienie fragmentu, na przykład: patrz niżej — ok. 1430…. Dla ułatwienia orientacji w tekście i zaznaczenia treści szczególnie istotnych, niektóre fragmenty tekstu są zaznaczone przez podkreślenie lub wytłuszczenie czcionki. Podkreślenia sygnalizują również powiązania komentarzy z pojęciami pojawiającymi się w tekście głównej noty chronologicznej. Wytłuszczoną czcionką zaznaczono także daty szczególnie istotne historycznie, przy czym podstawą wąskiego ich wyboru jest tradycja nauczania historii na poziomie polskiego liceum ogólnokształcącego.

Jeśli chodzi o chronologiczną precyzję, jest ona ograniczona do podawania dat rocznych. Dokładniejsza datacja (miesiąc, dzień) występuje tylko przy wydarzeniach szczególnie istotnych lub tam, gdzie wymaga tego jasność narracji. Wielu wydarzeń starożytnych nie sposób wydatować dokładniej, a tam, gdzie jest to możliwe, Czytelnik bez trudu doprecyzuje datację korzystając z łatwo dostępnych w Internecie informatorów encyklopedycznych.

Istotnym wyzwaniem był wybór właściwej formy nazw osobowych i miejscowych. Przyjęto założenie, że podawana jest ta forma, która wydaje się najczęściej używana w literaturze polskiej ostatnich dziesięcioleci. W przypadkach wątpliwych inne formy imienia lub nazwy podawane są w nawiasie. Odnośnie do imion faraonów egipskich, przyjęto zasadę, że oprócz imienia najczęściej używanego w literaturze, w nawiasach umieszczone są ponadto pierwsze z imion ceremonialnych i ostatnie, będące imieniem osobistym. Jest to zapis minimalny — tradycyjna tytulatura faraona egipskiego składała się w rzeczywistości z pięciu „wielkich imion”. Imiona rzymskie podawane są kursywą tylko wtedy, gdy występują w oryginalnej pisowni łacińskiej (warto tutaj zauważyć, że rzymskie imiona i nazwiska mają swój specyficzny porządek, a informacje o tej kwestii są łatwo dostępne w literaturze lub Internecie). Odstąpiono od zwyczaju pisania nazw miejscowych kursywą, gdyż wymuszałoby to rozróżnienie, które są nazwami oryginalnymi z czasu, którego dotyczy nota, a które występują w innej z możliwych postaci — co nadmiernie komplikowałoby przekaz.

Książka niniejsza przygotowana została z myślą o udostępnianiu w różnej postaci — tak tradycyjnie drukowanej, jak i w formatach cyfrowych. Z tego względu, w indeksach zrezygnowano z tradycyjnego odsyłania do odpowiedniej strony tekstu. Obok haseł indeksu znajdują się natomiast odsyłacze do odpowiedniej tablicy (cyfra łacińska) i daty, pod którą dane słowo pojawia się w tekście (na przykład: Gilgamesz — I ok. 2600 p.n.e.). Rozwiązanie to niestety nie jest tak poręczne, jak podanie strony, ale przy zmienności numeracji stron wydawało się w obecnej postaci publikacji najlepszym rozwiązaniem.

Książka ta nie powstałaby bez inspiracji i wkładu pracy kilku — poza autorem — osób. Moim nauczycielom akademickim z Instytutu Historii Uniwersytetu Łódzkiego — ś.p. profesorowi Waldemarowi Ceranowi oraz niegdysiejszemu magistrowi, a obecnie także profesorowi Maciejowi Kokoszce, winien jestem wdzięczność za rozwinięcie moich zainteresowań starożytnością poprzez rzetelnie i z pasją wykonaną pracę dydaktyczną. Mojej ś.p. mamie Elżbiecie, świadkowi początków pracy nad tekstem i życzliwemu pomocnikowi, wdzięczność moją wyrażam poprzez dedykację tej książki. Wreszcie, nie ukończyłbym pracy nad nią bez także życzliwego wsparcia mojej żony Joanny. Oprócz znoszenia godzin przy komputerze, wyłączających mnie z życia rodzinnego, jest ona także pierwszą czytelniczką i recenzentką niniejszego tekstu. Jej wyczucie filologa pozwoliło mi uniknąć wielu stylistycznych raf i językowych potknięć — mam nadzieję, że z korzyścią dla wygody odbioru Czytelników.

W obecnych czasach nie ma już specjalistów od całej historii, a nawet od całej historii starożytnej — specjalizacja w nauce postępuje. Dodatkowo, osobiście nie mogę określić się nawet mianem specjalisty w jakiejś dziedzinie starożytności. Praca ta jest wynikiem moich wieloletnich zainteresowań i ma charakter popularyzatorski. Biorąc pod uwagę te okoliczności, nie było możliwe całkowite uniknięcie w tekście kontrowersyjnych uproszczeń czy pominięć najnowszych wyników badań. Podstawą opracowania są uznane publikacje o charakterze syntetycznym, podręcznikowym. Wiedza w nich zawarta była w pewnych kwestiach poszerzana o informacje z publikacji bardziej szczegółowych. Jednakże, skorzystanie z obszernych monografii czy źródeł historycznych było możliwe w bardzo ograniczonej liczbie przypadków.

Pomimo obaw, oddaję jednak tę pracę w ręce Czytelników z nadzieją, że dla kogoś, kto zaczyna zaawansowaną przygodę ze starożytnością, książka ta powinna być wystarczającą i owocną pomocą.

Dla czytelnika zainteresowanego współwystępowaniem w czasie wydarzeń rozgrywających się w poszczególnych regionach cywilizacyjnych, przygotowano mocno skróconą wersję niniejszej publikacji w formie tradycyjnej tablicy synchronistycznej. Tabelę tę można pobrać pod adresem internetowym:

https://drive.google.com/file/d/1i4gmLTwyaJ3VHMI8SRKwIwAmD3I8wOj6/view?usp=sharing

Kalisz, luty 2023 r.

Tablica I. Mezopotamia, Syria, Azja Mniejsza i Persja do początku epoki hellenistycznej

Około 3800 r. p.n.e. — najstarszy poświadczony wytop brązu w Mezopotamii.

Około 3700 — ok. 3200 r. p.n.e. — okres Uruk (Warka), Sumerowie przybyli do południowej Mezopotamii w kilku falach i podbili autochtonicznych mieszkańców kultury El-Obeid. Archeologicznie były to czasy przełomu między epoką kamienia i brązu. Sumerowie zajmowali się głównie rolnictwem i hodowlą bydła, owiec, kóz, świń. Mieszkali w trzcinowych chatach, znali też niewypaloną cegłę. Konieczność prowadzenia prac irygacyjnych na większą skalę spowodowała łączenie się małych wspólnot w większe jednostki terytorialne z władzą scentralizowaną i grodem obronnym jako centrum. Wyłoniła się arystokracja (posiadacze lepszych gruntów) i niewolnicy (na skutek walk między plemionami). Ceramikę tej kultury, wytwarzaną na kole garncarskim, pokrywano charakterystyczną szarą polewą.

Kultura El-Obeid (al Ubajd), najstarsza zidentyfikowana kultura na obszarze południowej Mezopotamii (późniejszego Sumeru), rozwijająca się od około drugiej połowy V tysiąclecia do podboju sumeryjskiego około 3700 r. p.n.e., archeologicznie należąca do epoki kamienia. Pochodzenie ludności jest nieznane. Obejmowała swoim zasięgiem rozległe tereny od Mezopotamii (Iraku), Syrii, do być może części Persji (Iranu). Podstawą gospodarki było rybołówstwo i kopieniackie rolnictwo. W kulturze tej obozowiska nomadów sąsiadowały z wsiami o zabudowaniach z plecionych mat i gliny, rzadko z suszonej cegły. Obok wsi zaczęły pojawiać się też pierwsze osiedla typu miejskiego z budowlami świątynnymi i magazynami gospodarczymi (Eridu, Ur, Uruk). Świątynie te, wraz z pobudowanymi obok pomieszczeniami gospodarczymi, mogły stanowić miejsca przechowywania przedmiotów kultu religijnego oraz zapasów plemion koczowniczych. Wokół tych budowli zaczęły wyrastać coraz większe osady. O takim przebiegu tego procesu świadczyć mają sumeryjskie nazwy pierwszych miast-państw: Lagasz — „skarbnica”; Ur — pełna wersja Urim — „odrzwia”, symbol skarbca.

Około 3500 r. p.n.e. — pierwsze w historii użycie kół garncarskich, pojazdów kołowych oraz siły pociągowej zwierząt na terenie Mezopotamii. Na tabliczce glinianej z rejestrem świątynnym z Uruk zachował się piktogram przedstawiający wóz w kształcie sań z kołami. Z drugiej połowy IV tys. p.n.e. pochodzą królewskie wozy grobowe znalezione w Kisz i Suzie. Te i inne znaleziska spowodowały uznanie tezy, że przełomowy wynalazek koła — i jego zastosowanie w transporcie i garncarstwie — jest dziełem Sumerów. Pierwsze wozy były czterokołowe.

W okresie tym w południowej Mezopotamii powstały najstarsze miasta.

Druga połowa IV tys. p.n.e. — prawdopodobne przybycie Protohetytów (Hatytów) do Azji Mniejszej. Lud ten stał się posiadaczem tych terenów do czasu przybycia z Bałkanów Protoanatolijczyków (przodków Hetytów) w końcu III tys. Nieindoeuropejscy Hatyci i indoeuropejscy Hetyci, pomimo podobieństwa nazwy, nie mieli wspólnego pochodzenia. Hatyci mówili językiem hattili (hatyckim). Od Hatytów pochodzi nazwa kraj Hatti, pierwotnie oznaczające terytorium wokół miasta Hattusa (około 160 km na wschód od dzisiejszej Ankary); potem określenie to stosowano także do późniejszego państwa Hetytów.

Około 3200 — ok. 2800 r. p.n.e. — okres Dżamdat Nasr w południowej Mezopotamii — archeologicznie pokrywający się częściowo z epoką brązu.

Około 3200 r. p.n.e. — wczesna postać pisma klinowego w Mezopotamii — prawdopodobnie pierwszy stosunkowo dobrze rozwinięty system pisma. Znaki pisma wyciskano rylcem trzcinowym w mokrych tabliczkach glinianych, pozostawianych następnie do wyschnięcia lub wypalanych. Pierwsze wersje pisma składały się z piktogramów (obrazki przedstawiające przedmioty w uproszczonej formie), później ulegały one daleko idącej stylizacji. Pierwsze wersje pisma klinowego składały się z około 800 znaków i służyły celom praktycznym (zapiski administracyjno-gospodarcze), potem zaczęto w nich utrwalać opowieści historyczne i poezję.

Przed i około 3000 r. p.n.e. — początki cywilizacji sumeryjskiej w południowej Mezopotamii (Sumer) i okres protopiśmienny w jej dziejach. Była to pierwsza cywilizacja ludzka. Użycie brązu w Mezopotamii (prawdopodobnie przez Sumerów) oraz powstanie pierwszych miast-państw w Sumerze.

Sumerowie, lud azjanicki, przybyły być może z okolic doliny Indusu. W południowej Mezopotamii stworzyli szereg jednostek politycznych (miast-państw) o rozwiniętej gospodarce i kulturze (system religijny).

Okres protopiśmienny w Sumerze (inaczej okres Uruk) wyróżnia się niezwykłym natężeniem przemian. Po wcześniejszym rozwoju osadnictwa na południu, zasiedlono także północny Sumer (okolice Nippur) i zastosowano pług w rolnictwie. Ludność stopniowo opuszczała wsie i przenosiła się do ośrodków miejskich dla ochrony przed najazdami i rabunkami nomadów oraz sąsiednich państw. Powiększające się miasta (na przykład Uruk z 70 do 100 ha powierzchni) stały się ośrodkami wymiany idei i katalizatorami rozwoju cywilizacji. W miastach powstawały monumentalne, zdobione freskami budowle świątynne (na przykład świątynia w Eridu). W sztuce dominowała tematyka religijna (na przykład zaślubiny bogini Inany z Amauszumgalaną) oraz wojenna (karaszum — sceny masowego mordowania jeńców po zwycięstwie). Doniosły historycznie był rozwój pierwszego systemu pisma. Początkowo pismo było obrazkowo-cyfrowym systemem znaków służących rachunkowości gospodarczej i pozwalającym jedynie na mnemotechniczny zapis sformalizowanych informacji, których pełne znaczenie pisarz odtwarzał z pamięci. Z czasem znaki obrazkowe stylizowano i upraszczano, aż powstał abstrakcyjny system znaków, będący kombinacją klinów odciskanych na tabliczkach glinianych (pismo klinowe). Sumeryjski system pisma klinowego był adaptowany przez kolejne ludy do potrzeb ich odmiennych języków (na przykład akadyjski).

Miasto — państwo jest określane jako osada, w której obecne są przynajmniej dwa spośród trzech elementów: co najmniej 5 tys. mieszkańców, użycie pisma, obecność monumentalnych centrów obrzędowych (Clyde Kluckhon).

Miasta — państwa Sumerów. Nieduże, na ogół samodzielne organizmy polityczne. Do największych i najważniejszych należały: Ur, Eridu, Larsa, Nippur, Lagasz, Uruk, Sippar, Szuruppak. Rozrastały się na skutek przenoszenia się w ich obręb ludności z terenów wiejskich, zagrożonej rabunkiem ze strony plemion nomadów lub armii sąsiednich państw. Miastami — państwami rządzili kapłani — ensi (patesi), obok których wyrosła z czasem władza naczelników wojskowych. Władcy wznosili świątynie, pałace, grobowce. Centrum miasta była świątynia i należące do niej zabudowania, w części gospodarcze. Podstawą gospodarki było rolnictwo wykorzystujące wylewy Tygrysu i Eufratu oraz zbudowany z ich powodu system kanałów nawadniających. Znaczna część gruntów należała początkowo do wolnych członków wspólnot. Miasta-państwa zamożność zawdzięczały też rozwojowi rzemiosła i handlu. Sumerowie wypracowali dla celów administracji oraz gospodarki, w tym rzemiosła, liczne wynalazki i osiągnęli duże umiejętności inżynieryjne. Należały do nich: pismo klinowe, suszone i wypalane cegły, koło garncarskie i do wozu, wóz zaprzężony w parę wołów, brąz (stop miedzi i cyny), kolorowe szkło, wysoki poziom złotnictwa. Wpływy Sumerów docierały, prawdopodobnie dzięki kontaktom handlowym, do Azji Mniejszej i Egiptu.

Ustrój Sumerów w początkach ich cywilizacji. Na podstawie wskazówek z mitów i późniejszej literatury (na przykład epos o Gilgameszu) można przyjąć, że w okresie protopiśmiennym i częściowo protodynastycznym, naczelna władza w miastach państwach sumeryjskich należała do króla kapłana (en — „pan”), sprawującego ją w czasach pokoju. Towarzyszyło mu zwoływane w sytuacjach kryzysowych zgromadzenie ludowe (unkin — „ogólne zgromadzenie”), które wybierało przywódcę wojskowego (lugal) na czas wojny oraz sądziło przestępców. Główne miasta Sumeru zawierały też przymierza (liga Nippur) przeciwko najeźdźcom z zewnątrz (Akadowie).

Powstanie miast — państw w Sumerze — poglądy nauki. Przyczyny tego kluczowego dla początków cywilizacji zjawiska są ujmowane i rozwijane w historiografii w ramach kilku koncepcji:

1) Głównym czynnikiem państwowotwórczym był system irygacyjny (państwa hydrauliczne). Struktura społeczna i przestrzenna miast-państw oraz ich władza (despotyzm orientalny) powstały w wyniku wyłonienia się elity zarządzającej budową i utrzymaniem kanałów irygacyjnych. Bez ich rozbudowy niemożliwe było powiększenie plonów. Ich nadwyżki przejmowała w końcu elita władzy (Karl August Wittfogel).

2) Miasto — państwo powstało w wyniku połączenia sąsiednich wiosek pod władzą kapłana (ensi, patesi), który był namiestnikiem bogów i zwierzchnikiem zarządców rozbudowywanego systemu irygacyjnego. Nadwyżki żywności magazynowano w świątyniach i utrzymywano z nich rzemieślników oraz elitę władzy. Kiedy miasta zaczęły prowadzić wojny sąsiedzkie, obok kapłana wyłoniła się władza naczelnika wojskowego (lugal) (Julian Steward).

3) Zapoczątkowane już wcześniej państwo tworzy duże systemy irygacyjne i dopiero później rozwija się dzięki ich dalszej rozbudowie (Robert McAdams).

4) Istotnym czynnikiem państwowotwórczym jest wojna — a więc konieczność zorganizowania obrony lub najazdu. Walki między osadami o ziemię i potrzeba zorganizowania zarządu na podbitych terenach kształtowały elitę władzy (R. Carneiro).

5) Miasta-państwa tworzyły się poprzez rozrost osad wokół ośrodków świątynnych.

Religia i kultura Sumerów. Religia politeistyczna. Na czele panteonu stała boska para Inanna i Dumuzi; istotną rolę odgrywała też wiara w demony. Wyobrażenia sumeryjskie obejmowały wizję świata złożonego z płaskiego dysku ziemi (ki) unoszącego się na słodkowodnym oceanie ziemskim (apsu). Elementy te zawarte były w wielkiej kuli uniwersum, której górna połowa była niebem (an), a dolna podziemnym tajemniczym światem (kur). Wierze tej towarzyszyły mity o stworzeniu świata i człowieka. Elementem kultu były monumentalne świątynie z wielostopniowymi zigguratami (sztucznymi piramidalnymi wzniesieniami).

Sumerowie pozostawili bogatą literaturę: dokumenty gospodarcze, teksty prawne (kodeksy Urukagina, Urnammu, Lipitisztara), literatura piękna — pierwsze arcydzieło: poemat o Gilgameszu (będący epopeją o treści mitologicznej).

Pierwszeństwo cywilizacyjne Sumerów. W latach 1930 — 1956 n.e. uczony amerykański Samuel Noah Kramer tłumaczył, a od 1946 r. n.e. publikował, różnorodne teksty sumeryjskie zachowane na tabliczkach glinianych odnajdowanych przez archeologów. W słynnej książce „Historia rozpoczyna się w Sumerze” (1956 r. n.e.) wymienił 27 rzeczy, doświadczeń i zdarzeń po raz pierwszy w historii zarejestrowanych właśnie w źródłach sumeryjskich i odtąd stale obecnych w rozwoju cywilizacyjnym człowieka. Były to pierwsze: 1) szkoły, 2) przypadek przekupstwa przez jałmużnę, 3) przypadek przestępczości młodocianych, 4) wojna nerwów, 5) dwuizbowe zgromadzenie polityczne, 6) dziejopisarz, 7) przypadek obniżenia podatku, 8) księgi prawodawcze i „Mojżesz”, czyli reformator religijny, 9) precedens prawny, 10) farmakopea (księga recept lekarskich), 11) kalendarz rolniczy, 12) eksperyment ogrodniczy, 13) kosmogonia i kosmologia, 14) prawa moralne, 15) „Hiob” jako postać dotykana ciężkimi doświadczeniami i patrząca na nie w perspektywie religijnej, 16) przysłowia, 17) bajki zwierzęce, 18) filozoficzne „nicowanie słów”, 19) raj, 20) „Noe” jako uczestnik potopu, 21) opowieść o zmartwychwstaniu, 22) „święty Jerzy” — jako postać zmagająca się ze złem uosobionym w postaci fantastycznej bestii, 23) Gilgamesz jako bohater poszukujący nieśmiertelności w świecie bogów i ludzi, 24) literatura epicka, 25) pieśń miłosna, 26) katalog książkowy, 27) złoty wiek pokoju.

Początki cywilizacji.  Część badaczy (Grafton Elliot Smith, lord Raglan, Thor Heyerdahl) uznało, że podobieństwo i złożoność pierwszych cywilizacji jest wynikiem ich wspólnego pochodzenia. Miałyby wywodzić się z Egiptu lub Sumeru. Obecnie przeważa pogląd, że cywilizacje mogły powstawać niezależnie, jako kolejny etap rozwoju różnorodnych społeczeństw, co niewyklucza ich wzajemnych oddziaływań.

Około 3000 r. p.n.e. — początki wytopu brązu i produkcji narzędzi z niego, użycia cegły suszonej, na terenie Mezopotamii. Użycie koła garncarskiego na terenie Syrii i Palestyny (wynalazek najpewniej przejęty od Sumerów).

— wczesny okres brązu i kultura Kury-Araksu w Armenii. Ludność należąca do etnicznego kręgu huryckiego wytwarzała czarną i czerwoną polerowaną ceramikę dużej urody, ze stylizowaną ornamentacją. Wpływy kultury sięgały do Syrii i Palestyny.

Początek III tysiąclecia p.n.e. — do Mezopotamii wkroczyły koczownicze plemiona semickie — Akadowie. Stopniowo przeszły na osiadły tryb życia tworząc miasto i rozległe państwo Akad. Po długich walkach pokonały Sumerów i zasymilowały się z nimi (okres sumero-akadyjski, patrz niżej — ok. 2130…). Na terytorium ziemi Kanaan (późniejszych: Syrii, Palestyny i Fenicji) przybyły plemiona Kanaanejczyków, tworząc wiele drobnych państewek. Była to ludność o rozwijającej się i dość wysokiej nieco później kulturze (handel, rzemiosło, rolnictwo, własny język i pismo literowe, pałace, świątynie, dzieła sztuki), podlegająca od XV w. p.n.e. wpływom Mezopotamii i Egiptu.

III tysiąclecie p.n.e. — początki państw Urartu i Elam (patrz niżej — ok. 2500…) oraz miast - państw fenickich (Sydon, Sur — gr. Tyrus, Gubla — gr. Byblos, Sarepta, Arados, Berytos, Ugarit) z królami na czele.

Urartu (teren dzisiejszej Armenii), państwo Chaldów (spokrewnionych z Hurytami, nazwa Chaldowie wywodzi się od głównego boga panteonu urartyjskiego — Chaldi, przypominającego swym charakterem greckiego Zeusa), którzy utworzyli je wykorzystując dostęp do surowców z gór Armenii (dość duże obszary urodzajnej ziemi, pomimo górzystego charakteru kraju, duże złoża metali i minerałów). Urartyjczycy — niscy, atletycznej budowy — byli mistrzami jazdy konnej. Stolicą państwa było miasto Tuszpa nad jeziorem Wan. Władcy tytułowali się panami czterech stron świata (tytulatura przejmowana później przez innych monarchów; patrz niżej). Świetność Urartu przypadła na X — IX w. p.n.e. W VIII w. p.n.e. król Sardur II zdobył północną Syrię, aby uzyskać dostęp do M. Śródziemnego. Państwo promieniowało kulturą hurycką na Asyrię; zostało przez nią podbite w II połowie VIII w. p.n.e. Sto lat później stało się łupem Scytów, potem Medów, upadło około 600 r. p.n.e.

Dolina Araksu i okolice jeziora Wan, szczegółami topograficznymi pasują do biblijnego opisu raju, okolice te mogą być też prastarym obszarem występowania wielu cenionych gatunków roślin (np. drzewo morelowe, sprowadzone stąd do Rzymu przez wodza i smakosza Lukullusa) i zwierząt. Stąd teren ten jest czasami wiązany zarówno z biblijnym rajem, jak i miejscem lądowania arki Noego (góra Ararat). Historię Urartu i Armenii starożytnej wielu historyków tratuje jako dwa etapy dziejów jednego kręgu terytorialno-kulturowego.

Fenicja, kraj na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, u stóp Gór Libanu. W III tysiącleciu p.n.e. powstały tu miasta zamieszkane przez ludność semicką, która według własnej tradycji przybyła znad Morza Czarnego. Fenicjanie (zwani też Sydończykami) żyli głównie z rzemiosła i handlu. W okresie tym powstały pierwsze miasta-państwa fenickie, rządzone przez królów. Wtedy też rozpoczęły się kontakty z Egiptem (wywóz drewna z Fenicji, egipskie wyprawy wojenne do Fenicji) i z Mezopotamią (wyprawy Sumerów i Asyryjczyków do Fenicji).

Około 2750 — ok. 2650 r. p.n.e. — I okres wczesnodynastyczny w Sumerze.

Charakterystyka. Narastał proces zanikania wsi i koncentrowania się ludności w miastach otaczanych potężnymi murami obronnymi. Przyczyną tego procesu były najazdy plemion zewnętrznych, a po ich ograniczeniu przez sojusz — ligę Kingir, walki pomiędzy miastami państwami o pograniczne ziemie uprawne lub o dominację polityczną. Wewnętrzny pokój i bezpieczeństwo mogła zapewnić tylko hegemonia jednego państwa nad innymi. Na pewien czas udało się to miastu — państwu Kisz i ten fakt zachęcać mógł do rywalizacji następców.

Około 2650 — ok. 2550 r. p.n.e. — II okres wczesnodynastyczny w Sumerze.

Charakterystyka. Przekazy mityczne, epickie opowieści i źródła archeologiczne skłoniły badaczy do określania tego okresu, jako „wieku bohaterskiego”, czyli na wpół legendarnego okresu starć wojennych i panowania pierwszych znanych ze źródeł wybitnych przywódców politycznych (król Kisz Mebaragesi, król Uruk Gilgamesz, słynny bohater eposu sumeryjskiego; obaj — patrz niżej). Ciągłe walki doprowadziły do ostatecznego zaniku wsi i skupienia się ludności w większych silnie obwarowanych miastach. Rządzili nimi początkowo królowie-kapłani (en), którzy z czasem musieli przejąć obowiązki dowódcy (jak król Kisz Mebaragesi) lub też tracili znaczenie na rzecz wyrastających u ich boku przywódców wojskowych królów-wodzów (lugal). Lugal był początkowo dowódcą wybranym tylko na czas wojny przez zgromadzenie wolnych mieszkańców. Gdy jednak stan wojny stał się niemal permanentny, lugal czynił swoją władzę w mieście bezterminową i sprawował ją w oparciu o gwardię niewolnych (częściowo byłych jeńców, którym darował życie). Owi „gwardziści” walczyli dla niego, pracowali (w okresie pokoju, przy budowie i oczyszczaniu kanałów irygacyjnych lub budowie świątyń), jadali z nim w pałacu (egal) i utrzymywali się z nadań ziemskich od władcy — swojego właściciela. Lugal dążył też do zastąpienia wyboru przez zgromadzenie — jako źródła nadania władzy — sankcją religijną w postaci wyboru przez boga. Z czasem władza lugal stawała się dziedziczna i prowadziła do powstania dynastii. Władca dbał też o sytuację ubogich warstw społecznych, pilnując przestrzegania ich praw przez możnych oraz egzekwując wykonanie wyroków sądowych wymierzonych w interesy warstw zamożnych. Poszerzało to społeczną podstawę jego władzy nad państwem.

Obok tytułów en i lugal, pojawił się także nowy tytuł: ensi (lub dokładniej ensiak, później po akadyjsku iszszakkum). W III tysiącleciu p.n.e. nosili go władcy mniejszych niezależnych miast i miast-państw. Pod koniec tego tysiąclecia, za panowania III dynastii z Ur, tytułem ensi określano podległego królom Ur zarządcę prowincji. A w końcu słowo to oznacza już tylko „głównego zarządcę prac ornych”, co zresztą było pierwotnym jego znaczeniem.

Około 2630 — ok. 2600 r. p.n.e. — Mebaragesi (Enmebaragesi), król sumeryjskiego miasta-państwa Kisz (najstarszy potwierdzony historycznie władca zaliczany do I dynastii z Kisz). Był przykładem władcy, który łączył funkcję króla-kapłana (en), z królem-wojownikiem (lugal). Prawdopodobnie ścierał się z Elamem (wschodnim sąsiadem Sumeru). Mebaragesi, lub co bardziej prawdopodobne jego syn Agga (ostatni król I dynastii z Kisz), został pokonany przez słynnego Gilgamesza, króla Uruk i bohatera wielkiego eposu sumeryjskiego. Po tym wydarzeniu władza królewska przeszła do Uruk. Jeśli pokonanym był Agga, to przedtem przyjął on Gilgamesza jako zbiega i osadził następnie na tronie w Uruk, po czym doczekał się jego buntu.

Około 2600 r. p.n.e. — Gilgamesz (Bilgamesz), król sumeryjskiego miasta — państwa Uruk (władca zaliczany do I dynastii z Uruk, jako piąty jej król). Postać na wpół legendarna, choć jej historyczne istnienie jest uznawane przez większość badaczy. Według legendy, przekazanej w Eposie o Gilgameszu, był synem bogini Ninsun i króla Lugalbandy. Historycznie pochodzenie władcy jest trudne do precyzyjnego ustalenia, poza ogólnym faktem przynależności do pierwszej dynastii miasta-państwa Uruk (pierwotna nazwa sumeryjska Unug, biblijna Erech, dzisiejsza Warka). Tradycja przypisała mu wzniesienie potężnych murów obronnych Uruk i odbudowę świątyni Enlila w Nippur. Najważniejszym politycznym sukcesem Gilgamesza wydaje się zwycięstwo nad dawnym swym protektorem, królem Kisz Aggą. Zwycięstwo to zakończyło hegemonię Kisz w Sumerze i być może panowanie I dynastii z Kisz. Stało się ono z czasem powodem uznania Gilgamesza za boga i czczenia go od około 2400 r. p.n.e., choć nie w ramach oficjalnego panteonu bogów. Gilgamesz jako bóg uważany był za obrońcę ludzi i sprawiedliwego sędziego w świecie umarłych. Po Gilgameszu królem Uruk był jego syn Urlugal, a po nim jeszcze sześciu mało znanych władców.

Legendarne dzieje Gilgamesza są ważnym wątkiem spuścizny literackiej Mezopotamii, w której o królu tym opowiada kilka poematów. Najbardziej znana jest akadyjska wersja Eposu o Gilgameszu, opracowana na podstawie wcześniejszych wersji w okresie średniego państwa babilońskiego (dokładniej w XIII w. p.n.e.) na 12 tabliczkach i w tej postaci odkryta w 1853 r. n.e. w ruinach pałacu i biblioteki króla asyryjskiego Assurbanipala w Niniwie.

Epos ten ukazuje mityczne przygody Gilgamesza: przyjaźń z człowiekiem Enkidu i wędrówka po drewno cedrowe do gór Libanon, walka z ich strażnikiem potworem Humbabą, odrzucenie zalotów bogini Isztar, śmierć Enkidu i epicka podróż Gilgamesza do obdarzonego nieśmiertelnością Utnapisztiego (sumeryjski Noe) po zioło przywracające młodość (i w końcu utracone przez bohatera), opowieść o świecie umarłych.

W eposie znajdują się także informacje o pewnej wartości źródłowej, na przykład opis Uruk i garść danych o jego ustroju politycznym.

Około 2550 — ok. 2335 r. p.n.e. — III okres wczesnodynastyczny w Sumerze.

Charakterystyka. Rozwój pisma i stan zachowania jego zabytków spowodował, że od tego okresu dopiero zaczyna się udokumentowana źródłowo historia polityczna miast-państw sumeryjskich. Dokonał się postęp w dziedzinie piśmiennictwa. Doskonalono fonetyczny system zapisu, zaczęto spisywać teksty literackie, prawne, gospodarcze i epistolarne. Pismo pozwoliło tym samym na utrwalenie i przetrwanie ustnej tradycji z okresów wcześniejszych.

Osadnictwo sumeryjskie skupiło się wzdłuż trzech głównych odnóg Eufratu: 1) głównego koryta na zachodzie, stanowiącego politycznie dominujący region centralny, gdzie rozwijały się najznaczniejsze miasta-państwa: Mari, Sippar, Kisz, Abu Salabich (pozostałości dotąd nieodnalezione), Nippur, Szurupak, Eresz, Uruk, Ur, Eridu;

2) odnogi Iturungal na północy, wychodzącej w okolicy miasta Sippar; leżały nad nią miasta: Adab, Umma, Kidingir, Patibira, Ararma (akadyjskie Larsa);

3) tzw. odnogi Lagasz (wychodzącej od Iturungalu w okolicy tego miasta), nad którą leżały: Zabalam, Girsu, Lagasz, Nina.

Obszary między Eufratem a Iturungalem rozdzielał centralny step (edin), pełniąc też rolę obszaru buforowego, rozdzielającego obszary zasiedlone. Miasta- państwa nieustannie prowadziły rywalizację o pograniczne tereny uprawne. Napięcia i wojny na tym tle przyspieszyły proces przechodzenia ludności z małych otwartych wsi do wielkich warownych miast.

Gospodarka ówczesnych miast sumeryjskich opierała się na rolnictwie, ogrodnictwie, hodowli i rybołówstwie — co oznacza, że duża liczba mieszkańców miast pracowała na okolicznych polach, nie zajmując się zajęciami na ogół uznawanymi za miejskie. Przedmiotem handlu były na ogół towary luksusowe. Taki stan rzeczy wynikał po części z dużego rozwarstwienia majątkowego i społecznego ludności. Szczegóły ustroju tych ośrodków nie są znane.

Centrum miasta była świątynia lokalnego bóstwa, której organizację warunkowała tradycja, a na czele której stał zarządca jej gospodarki i zarazem władca miasta — ensi, rezydujący w giparu, będącym częścią świątynnego kompleksu budynków. Żona władcy kierowała świątynią boskiej małżonki patrona miasta, a ich dzieci świątyniami potomstwa pary królewskiej bogów. Innymi przybytkami kierowali urzędnicy — sangu („rachmistrzowie”). Gospodarczo świątynia była samowystarczalna, posiadając własne ziemie (częściowo wypuszczane w dzierżawę za połowę plonów), spichlerze, młyny, piekarnie, stada osłów, bydła i owiec.; a także zatrudniając wyspecjalizowanych pracowników.

Pałac królewski, częściowo odrębny gospodarczo od świątyni, opierał się na pracy niewolników, będących oszczędzonymi od egzekucji jeńcami wojennymi. Podstawowym obowiązkiem władcy były: obrona miasta, egzekwowanie prawa, organizowanie robót publicznych (kopanie kanałów irygacyjnych, budowa fortyfikacji i świątyń). Miał on przywilej wydawania w pierwszym roku panowania dekretów regulujących prawo.

Ambitni i silni władcy sumeryjskich miast-państw podejmowali próby sięgnięcia po tytuł króla Kisz, będącego zwyczajowym potwierdzeniem hegemonii nad Sumerem, przynoszącym okresowy pokój i rozstrzyganie sporów na drodze arbitrażu. Okresy te nie trwały jednak długo.

Około 2550 r. p.n.e. — Mesilim, władca nieokreślonego sumeryjskiego miasta -państwa nad odnogą Eufratu — Iturungalem, tytułujący się królem Kisz (co oznaczało hegemonię polityczną w regionie i zwierzchność nad okolicznymi państewkami). Mesilim był zwierzchnikiem ensi Ninkisalsi, władcą Adab (ensi był tytułem monarchy zależnego od potężniejszego władcy) oraz ensi Lugalszagengur, władcy Girsu. Rozsądził także spór graniczny między Girsu (podlegało Lagasz) i Ummą, zmuszając oba miasta do poddania się sądowi najwyższego sumeryjskiego boga Enlila w Nippur. Jako wykonawca wyroku wytyczył linię graniczną. Umma w późniejszym okresie dążyła do zmiany rozstrzygnięcia na swoją korzyść (patrz niżej).

Późniejsza tradycja przypisała także Mesilimowi fundację świątyni boga słońca Utu w Ararma oraz boga patrona miasta Ningirsu w Girsu.

Około 2500 r. p.n.e. — początki państwa Elam.

Elam, obejmował żyzne tereny na wschód, od doliny dolnego Tygrysu i pozostawał pod wpływem kultury Mezopotamii (zwłaszcza Sumerów, od których przejęto m.in. pismo klinowe). Stolicą państwa była Suza. Miało ono na ogół charakter federacyjny. Z czasem Elam osiągnął wysoki poziom kultury. W 639 r. p.n.e., po długiej wojnie został zniszczony przez Asyrię, ale nie zdołała ona go już zająć. Około 600 r. p.n.e. Elam zajęli Persowie, korzystając z jego osłabienia. Persowie ulegli wpływom wyższej kultury pokonanego Elamu (przejęcie języka i pisma), przenieśli też stolicę swego poszerzanego państwa do Suzy.

Około 2494 — ok. 2465 r. p.n.e. — Urnansze, król sumeryjskiego miasta — państwa Lagasz. Za jego panowania rozgrywał się kolejny etap sporu granicznego między Ummą i Lagasz. Urnansze walczył z władcą Ummy Pabilgaltuk’iem (którego wziął do niewoli) i nieznanym z imienia władcą Ur.

Około 2480 — ok. 2461 r. p.n.e. — Mesanepada, król sumeryjskiego miasta-państwa Ur, założyciel I dynastii z Ur. Władzę objął po poprzednikach, władcach Ur, rywalizujących pod względem znaczenia politycznego z Uruk w czasach panowania następców Gilgamesza. Pozostawili oni po sobie słynny królewski cmentarz z pochówkami królów i królowych, wyposażonymi w mistrzowsko wykonane przedmioty ze złota i półszlachetnych kamieni; razem z władcami pochowano służbę, która zapewne miała im towarzyszyć w drodze na tamten świat. Najbardziej znane były imiona królowej Szudiad(anak) („Modląca się za swego ojca”) i król Meskalamszar (Meskalamdug, „Bohater powiększający kraj”).

Mesanepada, będąc władcą Ur, przyjął tytuł króla Kisz. Biorąc pod uwagę wcześniejszą dominację polityczną państwa Kisz w Sumerze, można uznać ten gest za oznakę hegemonii Mesanepady nad Sumerem. Jego następcy nie nosili już tego tytułu, więc władzę zwierzchnią musiało przejąć inne sumeryjskie miasto-państwo, być może Mari.

Lista następców tego władcy jest trudna do ustalenia. Wydaje się, że byli to jego synowie: Meskiagnuna (około 2460 — ok. 2441 r. p.n.e.) i Aanepada (około 2440 — ok. 2431 r. p.n.e.), następnie władzę objął syn Aanepady — Meskiagnan.

Około 2466 — ok. 2455 r. p.n.e. — Akurgal, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Syn Urnansze (patrz wyżej). Za jego panowania rozgrywał się kolejny etap sporu granicznego między Ummą i Lagasz. Jego przeciwnikiem był ensi Usz, władca Ummy, do którego wysyłano poselstwa z protestami, spotykające się z jego strony jedynie z obelgami.

Około 2454 — ok. 2425 r. p.n.e. — Eanatum, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Syn Akurgala (patrz wyżej). Stoczył wiele zwycięskich walk o charakterze obronnym — odpierając ataki: Elamu ze wschodu, a z północy Subartu (na terytorium późniejszej Asyrii) i sumeryjskich Kisz, Akszak i Mari. Na korzyść Lagasz rozwiązał też zadawniony spór graniczny z Ummą. Po zamordowaniu jej władcy Usz’a, podczas wewnętrznego powstania, Eanatum zaatakował Ummę, po czym wspólnie z jej nowym władcą Enakalli wytyczył granicę według dawnych decyzji Mesilima. Ummie pozostawiono tylko niektóre pola na zasadzie dzierżawy, co stało się zarzewiem nowych sporów za panowania następców Eanatuma. Swoje zwycięstwo nad Ummą kazał uwiecznić na słynnej płycie kamiennej, zwanej Stelą sępów.

W wyniku tych sukcesów Eanatum rozciągnął swoją władzę na południową Mezopotamię (Sumer), narzucając swe zwierzchnictwo także miastom: Ur, Uruk, Eridu, Larsa. Tym samym doprowadził do okresowego zjednoczenia politycznego Sumerów. Eanatum wznosił liczne świątynie i pałace. Dbał o rolnictwo (zwiększenie sieci kanałów irygacyjnych) i ulepszył technikę wojenną.

Połowa III tysiąclecia p.n.e. — okres dominacji sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. Jego władca Eanatum (patrz wyżej), około 2450 r. p.n.e. pobił wojska władcy miasta Ummy i podbił południową Mezopotamię (Sumer), narzucając swe zwierzchnictwo miastom: Ur, Uruk, Eridu, Larsa. Tym samym doprowadził do okresowego zjednoczenia politycznego Sumerów. Jeden z następców Eanatuma, jego bratanek Entemena, z powodzeniem odpierał najazdy Elamitów.

W późniejszym okresie ściąganie danin i zagarnianie ziemi przez władców Lagaszu i arystokrację doprowadziło do powstania, które wyniosło do władzy Urukagina (około 2370 r., patrz niżej).

Około 2424 — ok.2405 r. p.n.e. — Enanatum I, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz, brat i następca Eanatuma (patrz wyżej). Za panowania Enanatuma I nastąpił wzrost siły państwa Umma, podporządkowanego już poprzednio Lagasz (o konflikcie — patrz wyżej). Umma zajęła tereny pograniczne Lagasz, po czym odcięła dopływ wody do granicznego kanału nawadniającego. Uniemożliwiło to uprawę ziem, z których część plonów było należnych Lagasz w ramach umowy dzierżawnej. Następnie nowy ensi Ummy — Urlumma na czele najemników najechał Lagasz. Następca tronu Lagasz — Entemena, rozgromił najeźdźców i prawdopodobnie zabił Urlummę. Tron Ummy objął bratanek poległego — IL, któremu udało się wydostać z pogromu. Także niszczył on urządzenia irygacyjne nawadniające dzierżawione od Lagasz pole.

Około 2404 — ok. 2375 r. p.n.e. — Entemena, król sumeryjskiego miasta-państwa Lagasz. W odpowiedzi na blokowanie pogranicznych kanałów irygacyjnych przez Ummę i dla uniknięcia kolejnej wojny, kazał wykopać kanał dalej na wschodzie od Tygrysu. Kanał ten przekształcił się jednak w główne koryto rzeki, która nadmiernie nawodniła południowy Sumer, zamuliła pola i spowodowała znaczne obniżenie plonów.

Około 2400 — ok. 2391 r. p.n.e. — Enszagkuszana, sumeryjski władca Ur. Zdołał połączyć unią personalną niepodległe miasta państwa Ur i Uruk, przyjmując tytuł król-kapłan Sumeru i król narodu — to doniosłe wydarzenie na wieki utrwalone zostało w tytulaturze królewskiej. Pokonał również miasta państwa Akszak i Kisz (jego króla Enbiesztara wziął do niewoli). Jego dziedzictwo przejął władca Ummy Lugalkiniszedudu (patrz niżej).

Około 2380 — ok. 2361 r. p.n.e. — Lugalkiniszedudu, sumeryjski władca miasta-państwa Umma. Uznawany za władcę wybitnego, odszedł od chronicznego sporu granicznego z Lagasz o tereny pograniczne i skoncentrował swoją aktywność na podporządkowywaniu sobie państw na południowy zachód od Ummy. Narzucił swoją władzę już poprzednio połączonym unią przez Enszagkuszana (patrz wyżej — ok. 2400…) słynnym państwom Uruk i Ur nad Eufratem. Następnie sięgnął po upragniony wśród władców tytuł króla Kisz, oznaczający posiadanie hegemonii politycznej nad całym Sumerem. Po tych osiągnięciach dążył do ustabilizowania władzy w warunkach pokoju — w tym celu zawarł pakt o nieagresji i związek braterstwa z Entemeną (patrz wyżej), królem Lagasz.

Około 2351 — ok. 2340 r. p.n.e. — Urukagina (Uruinimgina), sumeryjski król miasta-państwa Lagasz. Początkowo był wysokim dostojnikiem w Lagasz. Stanął na czele powstania spowodowanego przez ściąganie danin z ludności i zagarnianie ziemi drobnych właścicieli przez władców Lagaszu i arystokrację. Po zwycięstwie powstańców Urukagina został patesim (władcą). Jego faktyczna uzurpacja tego urzędu została w źródłach wyjaśniona, jako wybór przez boga Ningirsu spośród 3600 osób. W ramach zwyczajowego przywileju wydawania dekretów regulacyjnych w pierwszym roku panowania, przeprowadził szereg reform (zbiór Prawa Urukaginy): osłabiających arystokrację, ugruntowujących wysoką pozycję kapłanów i poprawiających położenie wolnej ludności (zarządzenia porządkowe, umorzenie długów, potwierdzenie prawa własności prywatnej), centralizujących zarządzanie majątkiem świątyni (pod hasłem przywrócenia bogu jego prawa własności). Wzmocnił też wspólnoty gminne. Za jego panowania Lagasz doznało niszczącego najazdu ze strony nowego władcy Ummy Lugalzagesi (patrz niżej). Urukagina panował nadal jako król Girsu, ale ostatecznie prawdopodobnie podczas najazdu Akadów dostał się do niewoli i w niej zmarł.

Około 2340 — ok. 2316 r. p.n.e. — Lugalzagesi, sumeryjski władca Ummy, wykorzystał osłabienie państwa Lagasz i podbił je dzięki poparciu niezadowolonej z reform arystokracji. Podbił także Uruk, Ur i Larsę. Stolicą powstałego w ten sposób państwa uczynił Uruk. Tym samym stał się on kolejnym zjednoczycielem Sumerów, rozbitych wcześniej politycznie na państwa-miasta. Około 2350 r. Lugalzagissiego pokonał król Akadu Sargon I Wielki (patrz niżej), w czasie tworzenia własnego imperium obejmującego tereny znacznie rozleglejsze od Sumeru. Po tym zwycięstwie Sargon przyjął tytuł ogólnosumeryjski król Kisz.

Około 2340 — ok. 2315 r. p.n.e. — Sargon I (Wielki) z Akadu (Szarrukin), król Akadu i twórca pierwszego semickiego (i pierwszego w historii) imperium obejmującego Mezopotamię (w tym cały Sumer), Syrię, cześć Azji Mniejszej, Cypr, Elam. W młodości był ogrodnikiem, po czym osiągnął stanowisko podczaszego na dworze Urzababy, króla miasta-państwa Kisz. Późniejsze legendy sugerowały jego boskie pochodzenie — miał być synem kapłanki-małżonki boga, która po urodzeniu syna powierzyła go w uszczelnionym smołą trzcinowym koszyku falom rzeki (częsty motyw wiązany z życiem bohaterów-założycieli), z której wyłowił go ogrodnik i późniejszy przybrany ojciec. Sargon jako władca tytułował się królem Kisz, a w późniejszych latach także królem narodu i głównym oraczem Enlila. Podbił miasta-państwa Uruk i Lagasz, kraj Elam, miasta Mari, Jarmutium i Ebla oraz Liban (Cedrowy Las). W sumie połączył pod swą władzą rozległe tereny Międzyrzecza i północnego wybrzeża syryjskiego. Wydaje się, że główną jego troską było zabezpieczenie szlaków handlowych. Głównym spoiwem państwa była silna zawodowa armia (zorganizował taką jako pierwszy władca w historii). Na podbitym przez siebie obszarze, zamieszkiwanym przez różne plemiona, Sargon starał się ujednolicić administrację i gospodarkę, aby scementować rozległe państwo. Wprowadził jednolity system miar i wag, co wpłynęło na rozwój handlu. Kazał przekopać nowe kanały. Rozbudował znacznie pałac w Akadzie, aby pomieścić liczny dwór, do którego włączył także niektórych arystokratów z podbitych miast państw. Pod koniec panowania zmagał się z powstaniem na obszarach Sumeru. Jednym z ostatnich przedsięwzięć była odbudowa zniszczonego miasta Kisz i osiedlenie w nim rozproszonej wcześniej ludności. Zaborczą politykę Sargona kontynuowali jego następcy tytułujący się panami czterech stron świata. Sargon miał dwóch synów bliźniaków Rimusza i Manisztusu oraz córkę Enheduannę, późniejszą arcykapłankę — małżonkę boga księżyca Nanna, patrona Ur oraz wielką poetkę. Jest ona pierwszym znanym z imienia twórcą literatury w dziejach.

Około 2340 r. p.n.e. — zdobycie Ur przez Sargona I z Akadu. Decydujący moment walki o opanowanie Sumeru, ze względu na duże znaczenie Ur pośród sumeryjskich miast-państw.

Druga połowa XXIV w. p.n.e. — Sumerowie ulegli naporowi semickich Akadów, którzy dysponowali m.in. znajomością łuku. Ludy semickie wyszły ze swych siedzib między Syrią a Mezopotamią w końcu IV i na początku III tys. p.n.e.

2315 — 2307 r. p.n.e. — Rimusz, król akadyjski. Syn i następca Sargona Wielkiego (patrz wyżej). Oprócz stosowanych przez ojca środków polityczno-wojskowych (zastępowanie lokalnych pokonanych władców namiestnikami akadyjskimi, burzenie murów podległych miast), Rimusz odnowił zwyczaj masowego mordowania jeńców (karaszum), czym chwalił się w inskrypcjach zawierających dokładne liczby straconych wrogów. Prowadził w ten sposób kampanie wojenne przeciwko państwom-miastom sumeryjskim: Ur, Kazallu, Adab, Zabalam, Umma i Kidingir oraz elamickiemu Parahszum (pokonany król Abalgamasz) na wschodzie. W sumie źródła podają ponad 50 tys. zamordowanych i wziętych do niewoli — co można przyjąć za liczbę wiarygodną. Rimusz — nadmiernie interesujący się Sumerem i zaniedbujący starania o panowanie nad północnymi i wschodnimi szlakami handlowymi — zraził do siebie część dworzan. Podobno zginął zamordowany przez nich miedzianymi szpilami służącymi do nawlekania i przenoszenia cylindrycznych pieczęci.

2306 — 2292 r. p.n.e. — Manisztusu, król akadyjski. Syn Sargona Wielkiego, brat bliźniak i następca Rimusza. Utrzymał pod swą władzą Nippur i Elam. Zdobył Anszan i Szirihum (kraje na południe od Elamu), miał też walczyć z nieustalonymi bliżej 32 miastami za morzem. Z pomnika — obelisk Manisztusu — wiadomo o szerokiej skali nabywania ziemi pod osadnictwo wojskowe. Zerwał ze zwyczajem masowego mordowania jeńców. Zginął zamordowany w trakcie spisku pałacowego.

2291 — 2255 r. p.n.e. — Naramsin, król akadyjski. Syn i następca Manisztusu (patrz wyżej), wybitny władca, kontynuator polityki Sargona. W początkach jego panowania zmniejszyło się znaczenie dynastii akadyjskiej. Uniezależniło się od Akadu miasto-państwo Kisz, a wraz z nim prawie cała południowa Mezopotamia. Naramsin powziął jedynie zwycięską kampanię wojenną przeciwko Elamowi, przejmując tytuł jego króla Potężny i umieszczając go przed własnym królem Akadu. Elam zapewne miał zamiar pójść w ślady Kiszu, ale teren ten był zbyt ważny dla interesów Akadu ze względu na przebiegający przez niego szlak handlowy na wschód. Kilka lat po wstąpieniu Naramsina na tron zawiązała się przeciwko Akadowi szeroka koalicja: na południu Kisz, Umma i Uruk, na północnym wschodzie Simurrum i Nawar, na północnym zachodzie Mari, a także niezidentyfikowane państwa określone w źródłach jako Mardamanu i Maganu (Egipt?). Naramsin, dysponujący jedynie siłami ojczystego Akadu, pokonał wojska przeciwników w dziewięciu kampaniach przeprowadzonych podczas jednego roku. Odzyskał tym samym południową Mezopotamię aż do wybrzeża morskiego. Bogowi Enlilowi okazał wdzięczność za swe zwycięstwo (za to, że „osądził jego sprawę, oddał w jego ręce kierowanie ludem i pozwolił mu nie mieć żadnego przeciwnika”) rozpoczynając odbudowę poświęconej mu świątyni Ekur w Nippur. Potem Naramsin kontynuował podboje na terenie Asyrii i Libanu (Cedrowego Lasu) i przybrał stary zaszczytny tytuł króla czterech stron świata. Następnie podbił Syrię po brzeg Morza Śródziemnego (między innymi Armanum — Aleppo i Ebla — Tell Mardich). Poddani Naramsina, uważający jego oszałamiające sukcesy za oznakę boskości, po uzyskaniu przyzwalającej odpowiedzi wróżebnej od bogów, ubóstwili władcę jeszcze za jego życia i wystawili mu świątynię. Było to postępowanie niezwykłe i sprzeczne z dotychczasową tradycją mezopotamską. Po okresie świetności za jego między innymi panowania Akadowie ulegli Gutejczykom z gór Iranu.

Pan (król) czterech stron świata, najwyższy tytuł monarszy wprowadzony przez władców semickich. Wielokrotnie używany przez władców Wschodu, był swoistym odpowiednikiem późniejszych — perskiego króla królów i europejskiego cesarza. Wszystkie te tytuły oznaczały zwierzchnictwo nad innymi władcami (królami), którzy w warunkach imperiów starożytnych zachowywali często znaczną samodzielność, pomimo formalnej podległości władcy imperium.

2254 — 2231 r. p.n.e. — Szarkaliszarri, król akadyjski. Syn i następca Naramsina (patrz wyżej). Za jego panowania znaczenie Akadu stopniowo malało, czego wyrazem był powrót króla do używania jedynie tytułu króla Akadu. Z trudem udało mu się utrzymać zwierzchnictwo nad Elamem i bardzo ważnym dla handlu akadyjskiego szlakiem na wschód. Zatrzymał najazd Amorytów na terenie Syrii (bitwa koło Baszar w górach Biszri) i Gutejczyków na północnym wschodzie Mezopotamii. Kontynuował też, rozpoczętą przez ojca, odbudowę świątyni Ekur, poświęconą bogu Enlilowi. Prawdopodobnie Szarkaliszarri zginął w wyniku spisku własnych dworzan, podobnie jak dziadek. Po jego śmierci rozpoczęło się trzyletnie bezkrólewie i czas walk o władzę.

Około 2200 r. p.n.e. — lud Gutejczyków (Gutów), przybyły z gór irańskich, opanował Mezopotamię. Początkowo Gutejczycy pojawili się w górach na północnym wschodzie, w rejonie rzeki Dijala i dokonywali niespodziewanych niszczących ataków na jakiś teren, wycofując się przed przybyciem regularnej armii. Ta ruchliwość spowodowała, że określano ich szybkimi wężami z gór. Potem Gutejczycy zaczęli zajmować kolejne obszary, a dynastia ich władców zaczęła rywalizację o bogate tereny Mezopotamii. Gutejczycy obrabowali i zniszczyli bogate miasta Akadu i Sumeru (sięgnęli aż do terytorium Ummy, ale prawdopodobnie bardziej na południe już nie — więc panowali nad większością, ale nie nad całym Sumerem), przyczynili się do upadku handlu i rolnictwa, klęski głodu, osłabienia rządów dynastii akadyjskiej i osłabienia pozycji właścicieli niewolników w Mezopotamii. W końcu, około połowy XXII w. p.n.e., zawładnęli Akadem, a ich władcy przyjęli tytulaturę władców akadyjskich. Panowanie Gutów przetrwał język akadyjski, który jak wcześniej, był językiem międzynarodowym do schyłku I tysiąclecia p.n.e.

2168 — 2154 r. p.n.e. — Szuturul, ostatni król akadyjski miasta-państwa Uruk, władający także Ur, będącym w unii z Uruk. Następca Dudu (2189—2169 r. p.n.e.), który przejął władzę i ustabilizował sytuację w państwie po okresie zamętu po śmierci Szarkaliszarri (patrz wyżej). Państwo Szuturula było zapewne mocno ograniczone terytorialnie. Za jego panowania Uruk prawdopodobnie wyzwoliło się spod panowania Gutejczyków. Po śmierci władcy Akad został zniszczony przez Gutejczyków, którzy przejęli władzę nad środkową Mezopotamią. Następcy Szuturula stoczyli jednak zwycięską walkę z Gutejczykami, kładąc kres ich dominacji.

Około 2155 — ok. 2142 r. p.n.e. — Urbaba, sumeryjski król miasta-państwa Lagasz i Girsu. W trudnych czasach dominacji Gutejczyków należał do królów niezależnych miast-państw na południowym skraju Sumeru (rejon Girsu — Lagasz). Odbudował świątynię boga — patrona miasta Ningirsu. Jego zięciem i następcą był Gudea (patrz niżej).

Około 2148 — ok. 2147 r. p.n.e. — Laarab (Niezwyciężony), król Gutejczyków. Za panowania jego, lub jego poprzednika — nieznanego szerzej króla o imieniu Habilken, Gutejczycy zapanowali nad Akadem. Laarab używał tytułów Potężny i być może król czterech stron świata, wcześniej należących do tytulatury akadyjskiego króla Naramsina. Jego następca Eerredupizer (Schodzący pająk, około 2146 r. p.n.e.) używał już tytułu Potężny, król Gutium i czterech stron świata. On i kolejni dwaj następcy byli ostatnimi królami Gutejczyków, których panowanie zostało obalone około 2130 r. p.n.e. przez Uruk.

Około 2141 — ok. 2122 r. p.n.e. — Gudea, sumeryjski król miasta-państwa Lagasz i Girsu, zięć i następca Urbaby (patrz wyżej). Lagasz w jego czasach było niezależne, pomimo dominacji Gutejczyków na północy. Jego panowanie, działalność budowlaną (sprowadzenie materiałów budowlanych dla świątyni boga Ningirsu w Girsu, które przypisywano bogu, a możliwe było dzięki odnowieniu handlu po pokonaniu Gutejczyków przez Utuhengala z Uruk, patrz niżej), a także wyposażenie jej personelu opisano w klasycznym panegirycznym hymnie, wyrytym na tak zwanych cylindrach Gudei. Słynne są też dolerytowe posągi wotywne Gudei, wykonane dla wspomnianej świątyni. Następcami Gudei byli krótko panujący syn Urningirsu i wnuk Pirigme.

Około 2133 — 2113 r. p.n.e. — Utuhengal, sumeryjski król miasta-państwa Uruk i pogromca Gutejczyków. Według źródeł sumeryjskich polecenie uwolnienia kraju spod władzy Gutejczyków wydał władcy główny bóg Sumeru — Enlil. Utuhengal wykorzystał śmierć króla gutejskiego Siuma i wyruszył przeciwko jego niedoświadczonemu następcy Tiriganowi (około 2130 r. p.n.e.). Po 6 dniach kampanii, w trakcie której zręcznym manewrem Utuhengal nie pozwolił na atak na swe siły całości wojsk przeciwnika, w miejscu zwanym Kamuruki, pokonał siły Tirigana. Gutejski król zbiegł wraz z rodziną na północ do miasta Dubrum, którego mieszkańcy wydali go wysłannikowi Utuhengala. W geście zwycięstwa Utuhengal postawił stopę na karku pokonanego Tirigana. Zwycięstwo króla Uruk położyło kres rabunkowym rządom Gutejczyków i spowodowało wznowienie komunikacji i handlu w południowej Mezopotamii.

Od gutejskich królów Utuhengal przejął stary tytuł Naramsina król czterech stron świata. O jego silnej pozycji świadczy ingerencja w stary konflikt graniczny między, prawdopodobnie niezależnym, państwem Lagasz i wasalnym względem Uruk państwem Ur. Co ciekawe nakazał on Ur oddanie spornych terenów, co mogło być formą ostrzeżenia dla Urnammu, zbyt samodzielnego wojskowego namiestnika Ur. Po śmierci Utuhengala Urnammu został jego następcą i wznowił konflikt z Lagasz (patrz niżej).

Za panowanie Utuhengala powstało jedno z wybitniejszych sumeryjskich dzieł historycznych — Lista królów, w którym wymieniono sumeryjskie miasta- państwa i ich królów od czasów legendarnych do chwili napisania. Dzieło to było zapewne wyrazem dumy Sumerów, rozkwitłej po pokonaniu Gutejczyków.

Około 2130 r. p.n.e. — pokonanie Gutejczyków przez sumeryjskie miasto-państwo Uruk i jego władcę Utuhengala (patrz wyżej).

Około 2130 — 1900 r. p.n.e. — okres sumero-akadyjski. Sumerowie odzyskali niezależność polityczną. Największe znaczenie uzyskała III dynastia z Ur i ensi Gudea z Lagasz. Kultura okresu była połączeniem wyżej rozwiniętej kultury sumeryjskiej z semicką (akadyjską), oddziaływującą na pierwszą od dwóch stuleci. Stopniowo żywioł sumeryjski słabł. Do Sumero-Akadu napłynęli azjaniccy Elamici, rosło znaczenie semickich miast Mari, Ebla, Akad. Wokół miasta Assur, zasiedlonego przez ludy azjanickie (Akadów, potem Amorytów), kształtowało się państwo Asyria.

Około 2112 — 2095 r. p.n.e. — Urnammu, sumeryjski król miasta- państwa Ur i Uruk. Wybitny reformator i budowniczy. Założyciel III dynastii z Ur, zapoczątkował ponowny okres świetności kultury — „renesans sumeryjski”. Jego ród wywodził się z Uruk, a za panowania poprzednika — Utuhengala, był Urnammu wojskowym namiestnikiem Ur, podległego Urukowi. Na polecenie władcy musiał przekazać państwu Lagasz terytoria będące przedmiotem sporu między nim a Ur, co dla Ur było istotną stratą, a dla niego miało być najpewniej przestrogą przed zbytnią samodzielnością. Po śmierci Utuhengala przejął władzę i wznowił spór z Lagasz. Zaatakował sąsiada, zabił jego nowego króla Nammahni (panował ok. 2113 — 2111 r. p.n.e., następca Pirigme) i oddał odebrane Lagasz ziemie własnym namiestnikom. Kazał też wykopać graniczny kanał Nannagugal: „Kierując się sądem Utu (boga sprawiedliwości) wyjaśnił podstawowe fakty i potwierdził świadectwa (na temat granicy)”.

W pierwszym roku panowania Urnammu wydał szereg przepisów prawnych — uznaje się go za twórcę pierwszego w dziejach ludzkości spisania praw w jednym kodeksie (Prawa Urnammu, zachowało się około 30 paragrafów). Zmiany w prawie szły w kierunku złagodzenia kar prawa zwyczajowego (kara grzywny zamiast zemsty rodowej w przypadku napaści i pobicia), ochrony wdów i sierot, regulacji rozwodów i wypadków porwania, a także zmniejszenia wpływów administratorów gospodarki państwowej. Położył podwaliny pod nowy scentralizowany aparat administracyjny (miastami zarządzali wyznaczeni przez króla i od niego zależni namiestnicy z tytułem ensi, niekiedy przenoszeni dodatkowo ze stanowiska na stanowisko). Urnammu skoncentrował swoje zainteresowania polityczne na południowej Mezopotamii — obok króla Uruk, używał tytułu króla Ur, Kingir i Kiuri, rezygnując z dawnego dumnego tytułu króla czterech stron świata. Popierał rozwój handlu. Już na początku panowania założył na brzegu morza miejsce rejestracji dla statków handlujących z krajem Magan. Było ono zabezpieczone przed atakami rozbójników z południowych bagien. Korzystając z długiego okresu spokoju rozpoczął odbudowę świątyń zniszczonych w czasie panowania Gutejczyków. Odbudował świątynię Enlila w Nippur, wzniósł monumentalne zigguraty w Ur (zachowały się pozostałości tej budowli) i Uruk.

Około 2100 r. p.n.e. — na terenie Mezopotamii pojawiły się nowe ludy — semiccy Amoryci i azjaniccy Elamici.

Około 2094 — 2047 r. p.n.e. — Szulgi, sumeryjski król państwa miasta Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Syn i następca Urnammu (patrz wyżej). Pierwszy etap jego długiego panowania miał charakter kontynuacji pokojowej polityki ojca (zachowanie jego tytułów z rezygnacją z ambitnego tytułu króla czterech stron świata, ograniczenie się do ochrony wewnętrznych szlaków handlowych państwa i utrzymywanie na nich zajazdów dających podróżnym schronienie na noc). W osiemnastym roku panowania Szulgi zmienił kierunki swojej polityki. Przyjął tytuł króla czterech stron świata, nakazał swą deifikację i rozpoczął starania o podporządkowanie sobie ważnych zagranicznych szlaków handlowych. W osiemnastym roku panowania wydał swą córkę za króla Marhaszi (dawne Barahszum), kontrolującego wschodnią drogę handlową biegnącą od zależnego Ur. W trzydziestym roku panowania kolejna córka Szulgi została żoną władcy Anszan, także sprawującego kontrolę nad częścią wschodniego szlaku. Szulgi uwikłał się także w serię wypraw przeciwko rozbójniczym plemionom górskim zakłócającym spokój na północnym szlaku handlowym, biegnącym wzdłuż gór do Erbil (Arbela) i Niniwy i dalej ku brzegowi Morza Śródziemnego. Pod koniec panowania Szulgi na jego państwo zaczęli najeżdżać koczownicy z zachodu (m.in. plemię Dedanum). Przeciwko nim król wzniósł obronny wał określany jako Wał przed górami (Wał ziemi, Trzymający Dedanum z daleka).

2046 — 2038 r. p.n.e. — Amarsuena, sumeryjski król miasta-państwa Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Syn i następca Szulgi (patrz wyżej). Zachował status boga i tytuł króla czterech stron świata, podkreślający szerokie ambicje polityczne. Prowadził wyprawy wojenne wzdłuż północnej drogi handlowej do Erbil (Arbela). Panował tylko 9 lat.

2037 — 2029 r. p.n.e. — Szusin, sumeryjski król miasta państwa Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Brat i następca Amarsueny (patrz wyżej). Starał się kontynuować ambitną politykę poprzedników. Walczył z miastem-państwem Simanum. Ukończył budowę wału obronnego na zachodniej granicy, chroniącego kraj przez najazdami Amorytów (określanych wtedy Martu).

2028 — 2004 r.p.n.e. — Ibbisin, sumeryjski król miasta-państwa Ur, Uruk i terytoriów zależnych. Syn i następca Szusina (patrz wyżej), ostatni niezależny król sumeryjski. Objął tron w młodym wieku. Początkowo państwem kierowali pomyślnie ministrowie ojca — pokonano miasto-państwo Simurrum w górach na wschodzie, zawarto sojusz z królestwem Marhaszi, potwierdzony małżeństwem Ibbisina z córką jego władcy. Jednakże rozległe państwo Ur — imperium III dynastii złożone z podbitych miast-państw sumeryjskich — stopniowo słabło. Część terenów uprawnych nad Tygrysem była zniszczona przez nadmierne nawodnienie, po zmianie biegu rzeki w czasach Entemeny (początek XXIII w. p.n.e.; patrz wyżej — ok. 2404…). Potrzebne zboże importowano. Około piątego roku panowania Ibbisina jego państwo najechali Martu (Amoryci). W częściowo zniszczonym kraju zapanował głód (ceny ziarna wzrosły 60-krotnie). Chaos pogłębiła zdrada wodza Iszbierry, który zagarnął dostawy zboża dla Ur i zażądał za jego wydanie podwójnej ceny oraz stanowiska komendanta Isin i Nippur. Upadek administracji wyzwolił tendencje odśrodkowe, tak iż kraj rozpadł się. W rękach Ibbisina pozostał tylko stołeczny region Ur i formalnie uznające zwierzchność Kazallu. Mimo klęsk władca próbował obronić kraj. Odbudował wały obronne Nippur i Ur, poprowadził zwycięską wyprawę na pogranicze z Elamem. Sytuację polityczną kraju komplikowały nadal działania nieposłusznego i ambitnego wodza Iszbierry. Początkowo unikał on oficjalnego zerwania z królem. Zmieniło się to około jedenastego roku panowania Ibbisina, gdy Iszbierra, powołując się na znak boga Enlila (bóstwo miało obiecać panowanie Iszbierry nad Sumerem), po przeprowadzeniu zwycięskich kampanii u północnych i wschodnich granic państwa, ogłosił się królem Isin (2017 r. p.n.e.) i podporządkował sobie północną część kraju. Pod koniec panowania Ibbisin odniósł jeszcze zwycięstwo nad Elamem. Jednakże spowodowało to tylko zagrożenie na dwóch frontach — północnym ze strony Iszbierry i wschodnim ze strony Elamu dążącego do odwetu. Niszczący najazd Elamitów (król Kindattu) i Martu (Amorytów) na południową Mezopotamię, doprowadził do upadku państwa sumeryjskiego Ur. Stołeczne Ur zostało oblężone przez armię Elamu. Gdy mieszkańcy cierpiący głód otworzyli bramy, miasto złupiono, a ich samych wymordowano. Starego Ibbisina wzięto do niewoli i w dybach zawieziono do Anszan w południowym Elamie. Wódz Iszbierra przetrwał najazd broniąc się w Isin, a po odejściu Ealmitów zajął opuszczone Ur. Ówczesny lament oddaje nastrój tragicznych czasów będących końcem najstarszej sumeryjskiej cywilizacji: bogowie wprowadzili w życie swą niepojętą decyzję, „aby zmienić czasy, zniszczyć ustalone porządki i skierować na nowe tory drogi Sumeru”.

2005 r. p.n.e. — ostateczny upadek sumeryjskiego miasta Ur i jego III dynastii, na skutek najazdu Amorytów i Elamitów. Samo Ur zostało zdobyte i zdominowane przez lud Amorytów. Wydarzenie to zapoczątkowało długi okres walki o panowanie nad Sumero-Akadem, z której po dwuipółwiecznych zmaganiach zwycięsko wyszedł władca Babilonu Hammurabi (patrz niżej — ok. 1792…).

Około 2005 — 1595 r. p.n.e. — Stare Państwo babilońskie, które osiągnęło szczyt potęgi za panowania Hammurabiego (około 1792 — ok. 1750 r. p.n.e.; patrz niżej).

Schyłek III tys. p.n.e. — prawdopodobne przybycie indoeuropejskich Protoanatolijczyków (przodków Hetytów) do Azji Mniejszej.

Protoanatolijczycy. Określenie naukowe ludu indoeuropejskiego, którego kolebką były prawdopodobnie tereny południowej Ukrainy. Z nich ruszyli ku Azji Mniejszej, zajmując jej północną i środkową część. W ciągu kilkuset kolejnych lat podzielili się na: Hetytów, Luwitów i Palajczyków.

Hetyci. Odłam Protoanatolijczyków. Ich język jest najstarszym utrwalonym w piśmie językiem indoeuropejskim. Miał dość prostą strukturę (jeden czas przeszły, brak czasu przyszłego i trybu przypuszczającego), co wspiera tezę, iż język rozwija się wraz z rozwojem kulturowym społeczeństwa. Język hetycki na terenie Azji Mniejszej był używany obok innych języków, na przykład zanikającego stopniowo i ograniczonego do sfery rytualnej hatyckiego. Sami Hetyci określali swój język nesyckim (nasili, nesumnili), od miasta Nesa (Neszasz, Kanesz, Kültepe w Kapadocji). Była to asyryjska kolonia handlowa z pierwszych wieków II tys. p.n.e. i Hetyci mieli z nią zapewne jakieś związki. Teksty hetyckie z archiwów królewskich przechowały wiadomości o najdawniejszych czasach ich państwowości, które można datować na przełom III i II oraz pierwsze wieki II tys. p.n.e. Władcy panowali ze stolicy Kussara (lokalizacja nieznana). Król Anittas rozpoczął podboje i objął władzę nad Nesą (gdzie przeniósł swoją siedzibę), potem Hattusa (które zniszczono i wyklęto). Jeden z kolejnych władców — Labarnas podjął na nowo podboje. Jego syn — także Labarnas (Labarnas I z Neszasz, czyli Nesy; patrz niżej — ok. 1600…) zajął i odbudował Hattusa, skąd kontrolował północne doliny Azji Mniejszej. Od tego czasu miasto nazywane było Hattusa lub Hattusza, a król zmienił imię na Hattusilis — „człowiek z Hattuszy”.

O Starym i Nowym Państwie Hetytów oraz ich kulturze — patrz niżej — poł. XVII….

Około 2000 r. p.n.e. — spisanie starszych wersji eposu Eposu o Gilgameszu, którego ostateczną wersję opracowano w XIII w. p.n.e.

Około 2000 — ok. 1363 r. p.n.e. — okres staroasyryjski (Stare Państwo asyryjskie), po okresie inwazji Amorytów na teren rdzennej Asyrii.

Asyria, rdzenna Asyria była dość ubogą krainą mezopotamską położoną nad Tygrysem i Wielkim Zabem, pomiędzy Syrią na zachodzie, górami Kurdystanu na wschodzie i północy oraz niziną Babilonii na południu. Regularne deszcze sprawiały, że górzyste pola uprawne centralnej Asyrii dawały obfity plan jęczmienia i sezamu oraz winnej latorośli. Poza tym — i poza złożami alabastru i wapienia — Asyria pozbawiona była innych bogactw naturalnych. Przez wieki swej potęgi sprowadzała je z zewnątrz. Od zarania jej dziejów dominowały w niej trzy państwa-miasta: Aszur (położone na zachodnim brzegu Tygrysu, w miejscu krzyżowania się dróg handlowych), Niniwa i Arbela. O wczesnych dziejach dwóch ostatnich nie ma prawie żadnych wiadomości. Aszur natomiast żyło pod władzą namiestników (zastępców) miejscowego boga Aszura, którzy rozwinęli intensywną działalność budowlaną. Kupcy asyryjscy założyli w Kanesz w Kapadocji (Azja Mniejsza) kolonię handlową i prowadzili z tymi terenami zyskowny handel miedzią. Pozostałe po tej działalności archiwa, są cennym źródłem do historii społecznej i religii. Wskazują także na istnienie spółek przypominających obecną formę spółki komandytowej.

Początek II tysiąclecia p.n.e. — semiccy Amoryci skupili się koło miasta Babilon, tworząc zaczątki nowego znaczącego państwa w Międzyrzeczu.

— w Fenicji powstały nowe państwa-miasta. Najważniejszymi ośrodkami stały się Akko (greckie Ptolemais), Tyr, Sydon, Gubal, (greckie Byblos), Arwad, (greckie Arados) i Ugarit. Fenicja pomimo wspólnoty języka i kultury nigdy nie była jednolitym państwem, choć zdarzały się okresy hegemonii jednego miasta-państwa nad pozostałymi. Szczupłość ziemi uprawnej spowodowała, że Fenicjanie skupili się na rozwijaniu rzemiosła, handlu, żeglugi morskiej i budowie statków; osiągając w tych dziedzinach znaczącą pozycję w basenie Morza Śródziemnego. Rozwinęły się też w tym okresie kulturalne i gospodarcze stosunki z Egiptem, Mezopotamią i Kretą.

II tys. p.n.e. — w południowej Azji Mniejszej — w Cylicji — istniało królestwo Kizzuwatna ze stolicą w Kummanni.

Początek XIX w. p.n.e. — od ponad 100 lat Stare Państwo babilońskie; od około 100 lat Stare Państwo asyryjskie.

XIX — XIV w. p.n.e. — świetność syryjskiego królestwa Katna (Katanum, dzisiejsze Tell Miszrife). Stolica państwa była ważnym ośrodkiem handlowym, z którym liczono się w Babilonie (Hammurabi) i Egipcie. Władcy wznieśli wspaniały pałac z freskami podobnymi do minojskich z Krety. Od XV w. królowie Katny byli wasalami huryckich władców Mitanni. Kres świetności państwa i zniszczenie miasta związany był z ekspansją Hetytów. Katna nie otrzymała pomocy z osłabionego Mitanni i obojętnego na sprawy międzynarodowe Egiptu (okres rewolucji religijnej Echnatona). W ruinach pałacu królów Katny odnaleziono na początku XXI w. n.e. interesujące archiwum króla katnyjskiego Idandy (panował w XV w.). Składają się na nie teksty na tabliczkach glinianych w języku będącym mieszaniną elementów akadyjskich i huryckich. Są to między innymi raporty wywiadowcze.

1813 — 1781 r. p.n.e. — Szamszi-Adad I, król Asyrii, amorycki władca wywodzący się z Aszur. Za jego panowania nastąpił szczyt potęgi państwa staroasyryjskiego, wyrażający się między innymi podbojem państwa Mari. Po jego śmierci Aszur zostało zajęte przez Hammurabiego, a potem powstałe na zachodzie huryckie państwa Mitanni.

Początek XVIII w. p.n.e. — od ponad 200 lat Stare Państwo babilońskie; od około 200 lat Stare Państwo asyryjskie.

1800 — 1400 r. p.n.e. — pojawienie się na Wschodzie Indoeuropejczyków i założenie przez nich państw: Hetytów w Azji Mniejszej, Mitanni i Hurri w północnej Mezopotamii. Ludy te odnosiły zwycięstwa wojenne dzięki znajomości zaprzęgu bojowego z końmi z terenów nadczarnomorskich i nadkaspijskich. Czcili bóstwa Indrę, Warunę i Mitrę. Indoeuropejscy Huryci (utożsamiani czasami z ludami górskimi), po przybyciu z gór Armenii, opanowali północną Mezopotamię z Asyrią, Syrię i Palestynę.

Około 1792 — ok. 1750 r. p.n.e. — Hammurabi, król Babilonu.

Panowanie. Wyszedł zwycięsko z walk o panowanie nad Sumero-Akadem. Toczono je pomiędzy jego ojczystą Babilonią, Elamitami (pokonał ich w 1786 r. p.n.e., zabezpieczając wschodnie rubieże swego rosnącego państwa), Larsą (pokonał jej króla Rimsina w 1763 r. p.n.e.), państwem Mari (po przejściowym okresie sojuszniczych relacji z jego królem Zimrilimem, zdobył je, zniszczył i przyłączył terytorium do Babilonii) i Asyrią (zmagała się także z naporem Hurytów, prawdopodobnie w końcu została także podporządkowana Babilonowi). W wyniku tych podbojów rozszerzył, doprowadził do potęgi i scentralizował państwo starobabilońskie (XIX — XVI w.), obejmujące całą Mezopotamię. Zdominowane było przez żywioł semicki (Amoryci). Stolicą był słynny później Babilon. Centralnym kultem otaczano boga Marduka. Hammurabi wydaje się człowiekiem o silnej osobowości, rozważnym i przebiegłym dyplomatą. Dbał o stan rolnictwa, hodowli i handlu. Otaczał miasta murami obronnymi i wznosił w nich świątynie. Zachowały się jego listy z drobiazgowymi wytycznymi dla podległych urzędników, dotyczące przydziału ziemi, rozbudowy kanałów nawadniających, czy zdyscyplinowania opieszałych podwładnych. Na jego polecenie, w 37 roku panowania, skodyfikowano prawo zwyczajowe w postaci słynnego kodeksu Hammurabiego.

Państwo starobabilońskie za Hammurabiego. Po podbojach sięgało od Zatoki Perskiej po Pustynię Syryjską i obejmowało całą Mezopotamię, nawiązując do czasów Sargona z Akadu. Obok mało rentownej wielkiej własności ziemskiej prywatnej, istniała własność królewska (tzw. pałacowa) podzielona na: pola żywienia dla służby i urzędników, dzierżawy chłopskie, ziemie objęte kolonizacją wojskową. Chłopi byli zobowiązani do służby wojskowej oraz uczestnictwa w remoncie i budowie kanałów nawadniających. Społeczeństwo dzieliło się na: wolnych (awilum), pośrednich (niepełnoprawnych, muszkenum), niewolników (wardum). Niewolnictwo miało charakter pałacowy (bez znaczenia gospodarczego w rolnictwie). W okresie państwa starobabilońskiego Sumerowie zostali ostatecznie wchłonięci przez Semitów. Zasolenie ziemi stopniowo osłabiło gospodarkę i państwo, co doprowadziło do uniezależnienia się Asyrii i kraju nadmorskiego. Państwo starobabilńskie upadło w wyniku najazdu Mursilisa króla Hetytów z Azji Mniejszej, a potem Kasytów, panujących w Babilonii od I poł. XVI do II poł. XII w. p.n.e.

Kodeks Hammurabiego. Powstał około 1750 r. p.n.e. Odkryty podczas wykopalisk w Suzie (Elam) w 1902 r. n.e. Wywieźli go tam z Babilonu Elamici około 1160 r. p.n.e., jako zdobycz wojenną. Wyryty na diorytowej steli pismem klinowym jest cennym źródłem do historii prawa i społeczeństwa babilońskiego. Tekst spisano w języku akadyjskim. Autorzy czerpali z bogatej już ówcześnie tradycji prawa sumeryjskiego i akadyjskiego. U szczytu kolumny umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą boga słońca i sprawiedliwości Szamasza na tronie i Hammurabiego stojącego przed nim — co zawierało przesłanie: władca przekazuje ludowi prawo zgodne z wolą boga. Poniżej płaskorzeźby wyryto tekst wstępu i 282 przepisów prawa zaczynających się od spójnika szumma — „jeśli”. Kodeks zawiera dwie zasady karne: 1. słynną zasadę talionu („odwetu” — „oko za oko”) zakładającą, że kara jest dokładnym odzwierciedleniem czynu przestępczego — było to rozwiązanie charakterystyczne dla prawa Amorytów; 2. system odszkodowań pieniężnych lub kar surowszych niż odwet w przypadku pochodzenia winowajcy i ofiary z różnych warstw społecznych. Przepisy o kazuistycznym charakterze regulowały kilka grup problemów: ziemia i zabudowania, kupcy, kobieta — małżeństwo — dziedziczenie, pobicie i uszkodzenie ciała, odszkodowania, praca na roli, najem, własność i sprzedaż niewolników. Dokument pozwala na wyodrębnienie trzech zasadniczych warstw społecznych: pełnoprawni obywatele (awilum), niepełnoprawni obywatele (ludzie królewscy; muszkenum), niewolnicy (wardum) i niewolnice (amtum). Pomimo zdecydowanie patriarchalnego charakteru rodziny, kobieta — mężatka i matka miała w kodeksie zabezpieczone prawo do: własności posagu i składników majątku podarowanych jej przez męża, bycia utrzymywaną przez męża, ochrony dobrego imienia (na przykład w razie nieudowodnionego oszczerstwa o zdradę małżeńską). Kontekst tych przepisów wskazuje, że prawa kobiety wynikały przede wszystkim z ochrony praw rodziny, której kobieta była częścią. W nauce toczy się dyskusja, czy kodeks był głównie symbolicznym podkreśleniem woli i pozycji króla, czy też miał znaczenie praktyczne. Babilońskie dokumenty sądowe z pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e. świadczą, że przepisy kodeksu były jednak stosowane w sądownictwie przez stulecia.

Początek XVII w. p.n.e. — od ponad 300 lat Stare Państwo babilońskie; od około 300 lat Stare Państwo asyryjskie.

Połowa XVII w. p.n.e. — powstanie państwa Hetytów w centralnej Azji Mniejszej, ze stolicą w Hattusa (dzisiejsze Boğazkale, gdzie w ruinach dawnej stolicy odkryto archiwa hetyckie z tysiącami glinianych tabliczek zapisanych pismem klinowym).

Stare Państwo Hetytów: powstało w połowie XVII w. p.n.e. poprzez podbój miast — państw ludu Hatti (Hatyci) w Azji Mniejszej (ze źródeł znane są tradycje historyczne trzech z tych miast: Zalpa nad Morzem Czarnym, Hattus — przyszła stolica Hetytów Hattusa oraz Kanesz) przez indoeuropejskich Nesejczyków (Hetytów z Nesy, Neszasz). Podstawą sukcesów wojennych było użycie rydwanów bojowych (były wynalazkiem ludów wcześniejszych). Za założyciela państwa uchodzi Hattusili I (druga połowa XVII w. p.n.e.), który przybrał tytuł wielkiego króla, podkreślając swoją zwierzchność nad pomniejszymi władcami. Ideologię władzy królewskiej królowie Hetytów przyjęli już wcześniej, od podbitych władców Zalpy. Król hetycki miał u boku radę starszych (pankus), której decyzje miały charakter wiążący. Następcę tronu wyznaczał władca, nie miał przy tym obowiązku kierować się zasadą dziedziczenia.

Państwo hetyckie prowadziło ekspansję głównie w kierunku Syrii i Mezopotamii (podbój Halebu w północnej Syrii oraz Mari, złupienie Babilonu przez króla hetyckiego Mursilisa I w II połowie XVI w. p.n.e.). Kres Staremu Państwu położył napór Hurytów. Po przełamaniu kryzysu, kolejnym etapem historii Hetytów było Nowe Państwo (okres imperialny; patrz niżej — ok. 1430…).

Początek XVI w. p.n.e. — upadek Starego Państwa babilońskiego po ponad 400 latach istnienia; od około 400 lat Stare Państwo asyryjskie; od około 50 lat Stare Państwo Hetytów.

Około 1600 r. p.n.e. — Labarnasz I z Neszasz (Hattusilis), twórca potęgi Starego Państwa Hetytów (o państwie tym — patrz wyżej). Po umocnieniu swojej władzy na płaskowyżu na południe od stolicy Hattusa, rozpoczął ambitnie zakrojone podboje, w trakcie których przekroczył góry Taurus i wraz z armią ujrzał po raz pierwszy Morze Śródziemne. Wydarzenie to upamiętniał utwór napisany w poetyckiej formie. Następnie wojska Hattusilisa wkroczyły do północnej Syrii, skąd uprowadził pisarzy, którym polecił założenie szkoły pisma klinowego w stolicy Hetytów — Hattusa. Nie udało mu się zdobyć Aleppo, które władało tą częścią Syrii. U schyłku panowania Hattusilisa przyszło mu zmagać się ze zdradami i nieposłuszeństwem w kręgu własnej rodziny.

Początek XVI w. — ok. 1160 r. p.n.e. — Babilonia w okresie panowania Kasytów (dynastii kasyckiej — Średnie Państwo babilońskie): zdobywcy Babilonii pochodzili z gór irańskich. Przejęli babilońską kulturę i język. Słabości politycznej państwa towarzyszył okres świetności gospodarczej (eksport koni i wozów bojowych do Egiptu, handel półszlachetnymi kamieniami), znacząca pozycja kapłanów boga Marduka i duże znaczenie kulturalne w regionie (literatura i język akadyjski). Państwo średniobabilońskie toczyło ciężkie walki z Asyrią, Elamem i semickimi Aramejczykami (od około 1200 r. przybywali do Mezopotamii). Doprowadziło to do utraty południa kraju na rzecz aramejskich Chaldejczyków. Najazd Elamitów (1160 r. p.n.e.) spowodował załamanie się państwa.

Przed i około 1530 r. p.n.e. — Mursilis I, król hetycki. Najechał Syrię (zdobycie i zburzenie Aleppo) i Babilonię (splądrowanie Babilonu). W wyniku spustoszenia kraju i złupienia Babilonu osłabione już wcześniej państwo starobabilońskie zaczęło chylić się ku upadkowi. Zdobycie Babilonu z dumą wspominały kolejne pokolenia Hetytów. Jednakże wyprawa ta przekroczyła ostatecznie możliwości Hetytów. W drodze powrotnej zostali zaatakowani przez Hurytów z gór nad górnym biegiem Tygrysu i Eufratu. Atak odparto w bitwie nad Eufratem, ale Mursilis wrócił do państwa osłabionego wskutek jego długiej nieobecności; po czym został zamordowany przez szwagra Hantilisa. Wydarzenie to zapoczątkowało okres pałacowych zamachów, intryg i braku stabilności władzy. W tym czasie Hetyci tracili swoje zdobycze. Sytuację tą wykorzystali Huryci, którzy zajęli osłabioną Syrię oraz część małoazjatyckiej Cylicji, zagrażając samym Hetytom.

Około 1525 r. p.n.e. — Telipinus (Telipinu), król hetycki. Przywrócił porządek w państwie, tłumiąc wewnętrzne niepokoje. Ogłosił precyzyjne zasady następstwa tronu — jego edykt postanawiał, że dziedzicem tronu jest najstarszy syn z Wielkiej Małżonki (pierwszej żony), a w razie braku takiego, syn jednej z nałożnic; gdy nie było także takiego potomka, dziedziczy córka z pierwszej żony, a tytuł króla nosi jej małżonek. Postanowienie to legitymizowało władzę samego Telipinusa (odebrał tron szwagrowi Huzzijasowi) i upodobniło hetyckie zasady następstwa tronu do rozwiązań w innych państwach Wschodu. Telipinus prawdopodobnie przeprowadził też reformę prawa, łagodzącą system kar, opierając je na zasadzie zadośćuczynienia za wyrządzoną szkodę. Prowadził pokojową politykę. Zawarł traktat z prawdopodobnie huryckim państwem Kizzuwatna (stolica Kummanni), założonym nieco wcześniej w Cylicji.

Po śmierci Telipinusa państwo Hetytów na około 60 lat pogrążyło się w mrocznym okresie swoich dziejów.

Początek XV w. p.n.e. — od około 500 lat Stare Państwo asyryjskie; od około 150 lat Stare Państwo Hetytów, które weszło w okres schyłkowy; od około 100 lat Średnie Państwo babilońskie (Kasytów).

XV — XIV w. p.n.e. — upadek polityczny Fenicji, której obszary najpierw opanowali Egipcjanie, a potem Hetyci.

Około 1500 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii użycie wrzeciona oraz tokarki z napędem strunowym, na terenie Mezopotamii.

Około 1490 r. p.n.e. — Parsatar, król — założyciel państwa Mitanni ze stolicą w Waszuganni.

Mitanni, powstało na drodze podboju Hurytów przez Indoeuropejczyków, dokonywanego od XVI w. dzięki użyciu przez najeźdźców dwukołowego zaprzęgu konnego. Miało charakter konfederacji plemion huryckich na obszarze na północ od Eufratu. Granice nie były wyraźnie zarysowane. Państwo uzależniło od siebie w XV w. p.n.e. Asyrię, Syrię, Palestynę i część Azji Mniejszej.

Około 1450 r. p.n.e. — w państwie Hetytów do władzy doszła nowa dynastia, której władcy nosili powtarzające się imiona Tuthalijas i Arnuwandas. Dynastia początkowo prowadziła politykę podbojów, ale bez trwałych zdobyczy. W końcu państwo Hetytów stanęło na krawędzi upadku z powodu nacierania wrogów na paru kierunkach (między innymi barbarzyńskie plemię Kaska z północnego-wschodu Azji Mniejszej). Państwo uratował jednak wybitny władca Szuppiluliuma I (patrz niżej — ok. 1380…).

Około 1430 — 1200 r. p.n.e. — Nowe Państwo Hetytów.

Organizacja państwa Hetytów. Państwo powstało, gdy indoeuropejscy Luwici uwolnili się spod supremacji Hurytów. Król Hetytów był zwierzchnikiem dostojników i pomniejszych władców, dowódcą wojskowym, głównym sędzią i najwyższym kapłanem bogini słońca z Arinny i boga burzy — patronów kraju. Władza króla nie była absolutna, pełnił funkcję administratora kraju z nadania bogów oraz pasterza swych poddanych. Ze względu na bliski kontakt z bogami, króla obowiązywała czystość duchowa i fizyczna (np. spożywanie idealnie czystej wody). Obok króla dużą władzę miała rada starszych (pankus), złożona z przedstawicieli arystokracji hetyckiej. W jej ramach król hetycki był — zgodnie z tradycją ludów indoeuropejskich — pierwszym wśród równych. Z czasem (po panowaniu Telipinusa) kompetencje rady zostały ograniczone do władzy sądowniczej. Zarząd głównych miast i prowincji powierzany był członkom rodziny panującej. Wszyscy ci dostojnicy, a później także lokalni władcy, którym powierzono państewka na terenach podbitych, składali królowi hołd i osobistą w charakterze przysięgę wierności, odnawianą w razie zmiany na tronie. Władcy uzależnieni wiązani byli dodatkowo małżeństwami z huryckimi księżniczkami. Ten model stosunków — przypominający późniejszy europejski feudalizm — był rozpowszechniany w całym państwie, które było faktycznie luźnym związkiem terytoriów zarządzanych patriarchalnie. Administracja hetycka była skomplikowana i zbiurokratyzowana. Instrukcje dla zarządców prowincji przygranicznych określały na przykład: wysokość murów, liczby urzędników w miastach, sposób zamykania bram miejskich na noc. Zarządcy ci byli zobowiązani do poboru podatków, budowy fortec i dróg oraz ochronę ludności i granic państwa. Ich kompetencje były większe niż zarządców prowincji wewnętrznych (co także jest analogiczne z organizacją hrabstw i marchii w późniejszym wczesnośredniowiecznym państwie Franków).

Mimo patriarchalnego modelu rodziny, stosunkowo duża była rola kobiet, zwłaszcza królowych. Hattusilis III systematycznie wymienia obok siebie swoją żonę Putuhepę w traktatach i dokumentach państwowych. Prowadziła ona także własną korespondencję dyplomatyczną z innymi władcami. Pozostała na tronie po śmierci męża, a że nie był to jedyny taki przypadek, można przypuszczać, że królowe zasiadały na tronie dożywotnio. Być może była to pozostałość systemu matriarchalnego, dominującego w Azji Mniejszej w odległej przeszłości. Największe wpływy posiadała arystokracja wojskowa, posiadająca wielkie majątki ziemskie, z ludnością pracującą w nich na warunkach dzierżawy. Państwo dysponowało pilnie strzeżoną, nieznaną początkowo gdzie indziej, umiejętnością wyrabiania broni i narzędzi z żelaza — co umożliwiło rozwój hutnictwa i płatnerstwa, głównie w ośrodku hutniczym w Cylicji. Na wysokim poziomie stała hodowla i tresura koni. W armii używano trzykonny rydwan (3500 wozów w bitwie pod Kadesz około 1275 r.) z dwu-, potem trzyosobową załogą. Istniał rozbudowany system dróg.

Odnaleziony kodeks prawny Hetytów, składający się z około 200 przepisów na dwóch tablicach, zawiera przepisy z różnych okresów, bez stosowania zasady talionu („odwetu”- oko za oko). Zbrodniami głównymi były: sodomia, gwałt, nieposłuszeństwo niewolnika, czary, wyrządzanie szkód rolnych. Jak gdyby zgodnie z tradycją sumeryjską, a wbrew babilońskiej i asyryjskiej, prawo hetyckie stopniowo łagodziło kary, stosując różne formy odszkodowań materialnych. Okaleczenie — zapewne jako przestrogę — stosowano tylko w karaniu winnych podpalenia i włamania. Prawo dopuszczało rozwód małżonków; w takim przypadku dzielono majątek pomiędzy nich po połowie. Stosunkowo dobra była sytuacja niewolników. Mogli posiadać majątek i wykształcenie, a także zawierać małżeństwa z ludźmi wolnymi. W polityce zagranicznej władcy dążyli do kończenia wojen traktatami zawierającymi konkretne postanowienia.

Pomimo znacznej pozycji królowych, typowa rodzina hetycka była jednoznacznie patriarchalna. Ojciec decydował o zamążpójściu córki. O losie żony przyłapanej na cudzołóstwie decydował mąż.

Gospodarka Hetytów. Centrum państwa był wysoko położony płaskowyż, suchy latem, z obfitymi opadami deszczu wiosną i śniegu zimą. Większość jego mieszkańców stanowili rolnicy (jęczmień, pszenica, winorośl, drzewa owocowe) i hodowcy (bydło, bardzo rozwinięta hodowla owiec). Osobną warstwę stanowili rzemieślnicy (garncarze, szewcy, stolarze, kowale). Głównym metalem użytkowym pozostawał brąz. Potrafiono wytapiać żelazo, co było cenną umiejętnością w dziedzinie produkcji broni, ale jego cena była wysoka. Środkiem wymiany było srebro wydobywane w górach Taurus.

Religia Hetytów. Początkowo bóstwa miały charakter lokalny i uosabiały siły natury. Wysoka pozycja bogiń — matek wskazuje na dawne stosunki matriarchalne. Z czasem panteon kształtował się wraz z centralizacją i rozwojem państwa. O religii z okresu Starego Państwa hetyckiego wiadomo niewiele. Później królowie mieli obowiązek objeżdżania kraju i celebrowania uroczystości w czasie głównych świąt. Imiona i pochodzenie kulturowe bóstw odzwierciedlają różnorodność ludów tworzących państwo Hetytów. Bogami ludu Hatti byli: Taru (bóg pogody), Estan (bogini słońca), Lelwani (bóg świata podziemnego), Istustaja i Papaja (prządki losu), Hasammeli (bóg-kowal). Ludy indoeuropejskie uzupełniły wizję świata bogów o własne elementy. Główne miejsce w wierzeniach zajmowała bogini słońca Warusenna (Warusemu, Słoneczna bogini z Arinny). Jej męża — boga pogody nazwano Tarhu (Tarhunnas, Bóg pogody z Hatti — główne bóstwo państwowe Hetytów). Pod wpływem królowej Putuhepy, w XIII w. p.n.e., zaczęto oddawać cześć bogom Hurytów — Teszupowi i Hepat. Wierze towarzyszyła rozbudowana mitologia oraz rozwinięte praktyki magiczne i wróżbiarstwo. Pomimo zmian imion bóstw, indoeuropejska pierwotna religia Hetytów była marginalizowana na rzecz wcześniejszych miejscowych tradycji hatyckich oraz sąsiednich huryckich.

Kultura, sztuka Hetytów. Świątynie hetyckie były masywnymi murowanymi budowlami, tworzącymi skomplikowane kompleksy geometrycznych brył. Płaskorzeźby przedstawiające bogów i królów często umieszczano także na ścianach skalnych w pobliżu źródeł. Rozwijano też gliptykę (wytwarzanie pieczęci). Roczniki hetyckie miały wpływ na greckie epopeje.

Początek XIV w. p.n.e. — schyłek Starego Państwa asyryjskiego po ponad 600 latach istnienia; od około 200 lat Średnie Państwo babilońskie (Kasytów). Od około 100 lat państwo Mitanni.

Około 1380 — 1346 r. p.n.e. — Szuppiluliuma I (Szubbiluliuma I), król hetycki, twórca potęgi Nowego Państwa. W młodości prowadził kampanie wojenne w imieniu schorowanego ojca króla Tuthalijasa III, odzyskując część utraconych wcześniej ziem i budując swoją pozycję polityczną. Przejął władzę po śmierci młodszego brata, mającego pierwszeństwo do tronu z racji matki — pierwszej żony ojca. Przywrócił porządek wewnętrzny, umocnił państwo, odbudował stolicę w Hattusa i przywrócił autorytet władzy monarszej, nadając sobie tytuł Słońca. Powierzył synom zarząd prowincji. Odparł siły plemienia Kaska i królestwa Arzawa. Działania te zajęły władcy około 20 lat, po których wyruszył na wschód przeciwko dawnym wrogom — Hurytom i ich państwu Mitanni. Wobec unikania generalnego starcia przez ich króla Tuszrattę, Szuppiluliuma odzyskał dla Hetytów północną Syrię po Damaszek. W zdobytym Karkemisz utworzył wicekrólestwo, na tronie którego osadził swojego syna Szarri-Kuszuha. Zapoczątkował on nową dynastię, która pozostała wierna Hetytom do upadku ich państwa, dając też nazwę krainie i jej ludom (kraj Hatti w nazewnictwie Asyryjskim, synowie Heta — biblijne określenie Syryjczyków). Huryci stawili w końcu opór w Karkemisz, ale po rychłym zamordowaniu Tuszratty ich opór wygasł. Szuppiluliuma sprzymierzył się z plemieniem Hurri (dzisiejsza Armenia) i państwami Syrii. Opanował ostatecznie huryckie Mitanni i jego stolicę Waszuganni, osadzając na jego tronie zbiegłego syna Tuszratty, czyniąc go swym wasalem i żeniąc z jedną z hetyckich księżniczek. Z władcami podbitych państewek syryjskich postępował podobnie, określając zasady ich podporządkowania w traktatach. W ten sposób powstało hetyckie imperium, będące w istocie konfederacją odrębnych państw i władców, składających królowi Hetytów hołdowniczą przysięgę, płacących coroczną daninę i czasami związanych dodatkowo z politycznym centrum małżeństwami. Podboje Szuppiluliumy w Syrii ustanowiły bezpośrednią granicę jego państwa z Egiptem i zapoczątkowały konflikt między tymi państwami o strefę wpływów w Syrii.

Jeszcze przed pokonaniem Mitanni i zdobyciem Karkemisz, Szuppiluliuma odebrał od królowej egipskiej Anchesenamon (wdowy po młodym Tutanchamonie) list z prośbą o wysłanie jednego ze swych synów, aby mogła go poślubić. Ta dość nietypowa prośba — biorąc pod uwagę ówczesne obyczaje dynastyczne i napięte stosunki hetycko-egipskie, była najpewniej skutkiem trudnej sytuacji Egiptu i osobiście samej Anchesenamon. Szuppiluliuma wysłał posła Hattusaziti’ego w celu rozpoznania sprawy w Egipcie i kontynuował wymierzone w jego interesy działania wojenne w Syrii, zdobywając i łupiąc częściowo miasto Karkemisz, o czym wspomniano wcześniej. Ostatecznie do Egiptu wysłał jednego ze swych synów Zannanzę, który jednak w niejasnych okolicznościach został w Egipcie zabity. W odwecie Hetyci najechali i złupili miasta należącej do Egiptu południowej Syrii. Powracająca z tej ekspedycji armia zawlekła do ojczyzny zarazę, która przez kilka lat nękała Hetytów. Szuppiluliuma zmarł w wyniku tej zarazy, wkrótce jego los podzielił syn i następca Arnuwandas II. Tron objął małoletni syn Mursilis II (patrz niżej).

1363 — 1000 r. p.n.e. — Średnie Państwo asyryjskie.

Charakterystyka: za jego początek uznano zrzucenie zależności od Mitanni dzięki pomocy Egiptu (Amenhotep III i IV). Król Aszuruballit I (1363 — 1328 r. p.n.e.) rozpoczął długotrwałą wojnę z Mitanni, zrzucając jej zwierzchnictwo nad Asyrią i zapoczątkowując budowę imperium. Wojna ciągnęła się aż do panowania Salmanasara I (1273 — 1244 r. p.n.e.) i zakończyła odebraniem Mitanni Chanigalbatu (wschodniej połowy terytorium mitannijskiego). Następnie ostrze ekspansji zwrócili Asyryjczycy ku pobratymczej amoryckiej Babilonii. Rywalizacja asyryjsko-babilońska była stałym elementem dziejów tych państw. Wiara w wojowniczego boga Assura i ubóstwo surowców naturalnych legły u podstaw ekspansji wojennej dokonywanej z wielkim okrucieństwem i powodującej osłabienie gospodarcze chłopów, pociąganych do służby wojskowej. Władcy docenili znaczenie żelaza (przesiedlenia Hetytów, mających monopol na znajomość metalurgii żelaza). Łupy wojenne przeznaczane były na utrzymanie dworu królewskiego i kult boga Assura. Głównymi celami ekspansji terytorialnej były: Babilonia, Mitanni, Syria, Urartu; prowadzono też walki z Aramejczykami. W literaturze pojawiły się pierwsze próby rocznikarstwa, wzorowanego na motywach literatury huryckiej; wykorzystywano fantastyczne motywy huryckie w budownictwie.

XIV w. p.n.e. — najdawniejsze zachowane roczniki królów asyryjskich. Źródła te upamiętniają kampanie wojenne i sukcesy łowieckie (władcy asyryjscy często organizowali polowania). Zdarzają się też informacje o okresach pokoju i dziełach sztuki powstałych z inicjatywy królów. Teksty te zapisywano na glinianych walcach oraz kamieniu — często na skałach. W miarę upływu lat panowania „dopisywano” nowe informacje na rozpoczętej wcześniej naskalnej inskrypcji.

XIV — XIII w. p.n.e. — powstanie związku plemion izraelskich w Palestynie po zmieszaniu się Habiru (Hebrajczyków — syryjskich koczowników) i ludzi Józefa przybyłych z Egiptu (z kraju Gossen). Ich przybycie do Kanaan (biblijnej Ziemi Obiecanej) prawdopodobnie można utożsamić z opuszczeniem przez Izraelitów Egiptu pod wodzą Mojżesza (opisanym w Starym Testamencie).

Około 1345 — 1295 r. p.n.e. — Mursilis II, król hetycki, syn, następca i kontynuator polityki Szuppiluliumy (patrz wyżej). Poszerzył państwo Hetytów na południowy- zachód podporządkowując swej władzy królestwo Arzawa. Po tym podboju przesiedlił kilkadziesiąt tysięcy ludzi na tereny różnych miast. W kraju tym zastosował dotychczasowy sposób postępowania — powierzył władzę miejscowym książętom, zwasalizowanym i pożenionym z hetyckimi księżniczkami. W ten sposób imperium hetyckie sięgnęło wybrzeży Morza Egejskiego, gdyż stolicę królestwa Arzawa, miasto Apasas, identyfikuje się z Efezem. W Syrii wpływów imperium pilnował hetycki wicekról, rezydujący w Karkemisz. Zdarzały się jednak czasem powstania wymagające osobistej interwencji króla. Mursilis II słynął z pobożności, zachowało się kilka jego żarliwych modlitw do bogów z okresu nękającej lud zarazy.

Początek XIII w. p.n.e. — od około 300 lat Średnie Państwo babilońskie (Kasytów); od około 200 lat państwo Mitanni, które weszło w okres schyłkowy; od ponad 100 lat Nowe Państwo Hetytów; od ponad 50 lat Średnie Państwo asyryjskie.

1295 — 1274 r. p.n.e. — Muwatalis, król hetycki, syn i następca Mursilisa II (patrz wyżej). Najważniejszym wydarzeniem z okresu jego rządów było powstrzymanie ofensywy faraona egipskiego Ramzesa II pod Kadesz nad Orontesem (patrz niżej). Egipcjanie próbowali odzyskać utracone syryjskie posiadłości i poszerzyć sferę wpływów. Muwatalis wezwał do walki wszystkich swoich wasali i zebrał wielką armię, którą stoczył tę nierozstrzygniętą bitwę. W jej efekcie panowanie hetyckie nad Syrią zostało umocnione, a pomiędzy dwiema potęgami zapanował stan równowagi. Po śmierci Muwatalisa doszło do starć pomiędzy jego formalnym następcą — młodziutkim synem z drugorzędnej żony a bratem zmarłego Hattusilisem, wpływowym regentem w czasach wyprawy przeciwko Ramzesowi II. Po 7 latach Hattusilis dokonał zamachu stanu, wygnał bratanka i objął władzę jako Hattusilis III (patrz niżej).

Około 1275 r. p.n.e. — bitwa pod Kadesz w Syrii, starcie armii egipskiej Ramzesa II i hetyckiej Muwatallis’a. Hetytów wspierali wasalni władcy z północnej Syrii, plemiona huryckie z gór dzisiejszej Armenii i posiłki sojuszników z terenu Azji Mniejszej. Hetyci dysponowali też oddziałami rydwanów bojowych. Baza Hetytów znajdowała się w twierdzy Kadesz. Atak Hetytów został powstrzymany w trakcie rozpaczliwej obrony zaskoczonych Egipcjan. Hetyci do końca bitwy zachowali przewagę liczebną, ale stracili wielu żołnierzy i większość rydwanów. Powstrzymali atak Egipcjan w końcowej fazie bitwy, ale brak rydwanów uniemożliwił im kontratak i rozbicie armii faraona Ramzesa II. Obie armie wycofały się, a bitwa zakończyła się bez rozstrzygnięcia. Zawarto rozejm, a po latach pomniejszych starć kompromisowy pokój (około 1258 r. p.n.e.). Na temat bitwy zachowało się kilkanaście niezależnych relacji, co czyni ją jedną z najlepiej znanych starć starożytności.

1273 — 1244 r. p.n.e. — Salmanasar I, król asyryjski, pokonał państwo Mitanni, uprowadzając 14 tysięcy pokonanych wojowników.

1267 — 1237 r. p.n.e. — Hattusilis III, król hetycki. Początkowo pełnił funkcję regenta w stolicy, podczas wyprawy swego brata i poprzednika Muwatalisa przeciwko wojskom egipskim Ramzesa II, zakończonej wielką próbą sił w bitwie pod Kadesz (patrz wyżej). Po śmierci Muwatalisa przez 7 lat ścierał się z jego następcą — młodziutkim synem z drugorzędnej żony. W końcu Hattusilis dokonał zamachu stanu, wygnał bratanka i przejął władzę. Podczas walk w Syrii użył wojowników ludu Kaska (używających rydwanów i słynących jako znakomici łucznicy, używający najlepszego wtedy łuku kaskijskiego; zamieszkujących północ Azji Mniejszej, gdzie tworzyli luźne konfederacje miast, którym zdarzało się najeżdżać tereny Hetytów). Wobec zagrożenia ze strony Asyrii zawarł pokój z Egiptem (1258 r. p.n.e., patrz obok po lewej), w wyniku którego podzielono wpływy w Syrii. Władzę dzielił ze swą żoną Putuhepą, a okres jego rządów był dla królestwa Hetytów bardzo pomyślny.

Putuhepa (Puduhepa), królowa hetycka, ukochana pierwsza żona Hattusilisa III. Odgrywała w życiu kraju ważną rolę. Na jej polecenie spisano wiele dawnych rytuałów i wznowiono ich odprawianie w stolicy Hetytów — Hattusa. Prowadziła korespondencję dyplomatyczną z żonami innych królów. Zachowały się teksty modlitw, które kierowała do bóstw w czasie choroby męża.

Około 1258 r. p.n.e. — pokój egipsko — hetycki: Palestyna i Syria pozostały strefą wpływów egipskich, a Syria hetyckich, obie strony obiecały sobie pomoc na wypadek agresji oraz wymianę uciekinierów politycznych. Pokój przypieczętowano małżeństwem faraona Ramzesa II z córką króla Hetytów Hattusilisa III. Porozumienie uzgodniono w kontekście politycznym wzrostu siły Asyrii. Tekst tego traktatu pokojowego jest najstarszym znanym dokumentem dyplomatycznym tego typu.

1243 — 1207 r. p.n.e. — Tukultininurta, król asyryjski, za jego panowania miał miejsce szczyt potęgi państwa średnioasyryjskiego. Uprowadził 30 tysięcy Hetytów na swoje terytorium po podboju Mitanni. Zdobył i złupił Babilon, walczył z państwem Urartu. Następnie rozpoczął budowę nowej stolicy Kartukultininurta, naprzeciw Aszur, po drugiej stronie Tygrysu. Rozpoczął tym samym pokojową politykę, za co zamordowano go w trakcie powstania wznieconego przez syna i następcę.

1237 — 1209 r. p.n.e. — Tuthalijas (Tudhaliya), król hetycki, syn i następca Hattusilisa III (patrz wyżej). Dzierżył jeszcze stabilną władzę nad zachodnimi oraz południowymi — syryjskimi prowincjami. Utrzymywał też formalnie dobre stosunki z Asyrią, której wzrastająca potęga powoli zaczynała już zagrażać Hetytom. Za panowania jego następców (Arnuwandas III, Szuppiluliuma II) państwo stopniowo słabło, wybuchały bunty wewnętrzne, kraj zalewany był przez tak zwane ludy morskie, sprzymierzone z dawnymi wrogami — ludem Kaska. Asyria podbiła Mitanni i przesiedliła 30 tysięcy Hetytów na swoje terytorium. Państwa w hetyckiej dawniej części Syrii powoli nabierały cech aramejskich (Aramejczycy napływali wtedy ze wschodnich stepów). Mimo to pozostałości hetyckiej kultury utrzymywały się jeszcze długo (inskrypcje na pomnikach władców w hieroglificznym piśmie hetyckim, spisane w indoeuropejskim języku luwijskim, używanym w południowo-wschodniej Azji Mniejszej i spokrewnionym z hetyckim; hetyckie imiona władców; elementy tradycji artystycznej). Śladem po dominacji hetyckiej było także biblijne określenie królowie Hetytów, oznaczające władców państewek syryjskich. Do 700 r. p.n.e. wszystkie one uległy machinie wojennej Asyrii.

Około 1200 r. p.n.e. — wojna trojańska. Datę tę przyjmują badacze uznający historyczność głównego motywu eposu Homera i identyfikujący pozostałości miasta odnalezionego przez Heinricha Schliemanna (w 1871 r. n.e.) z Troją. Uznają też, że wojna ta była elementem ekspansji mykeńskiej Grecji w kierunku Morza Czarnego i dążenia do objęcia kontrolą ważnego szlaku handlowego, przy którym wyrosła wcześniej Troja.

— najdalsze początki użytkowania alfabetu fenickiego; zdaniem niektórych badaczy.

Przełom XIII i XII w. p.n.e. — wielkie migracje na Wschodzie — pojawienie się: ludów morskich (lub ludów morza, w Syrii, Fenicji oraz Palestynie), semickich Aramejczyków i ich odłamu Chaldejczyków (w Mezopotamii i Syrii), Indoeuropejczyków (w Azji Mniejszej, a także Iranie — Ariowie). Stare wielkie potęgi polityczne słabły (Egipt, Asyria, Babilonia) lub upadły (Mitanni, państwo Hetytów; także Grecja mykeńska), w związku z czym pojawił się stan względnej równowagi politycznej i szansa na powstanie oraz rozkwit mniejszych organizmów państwowych, np. Izraela i państw-miast Fenicji. Zanim jednak do tego doszło, w Fenicji najazd ludów morskich całkowicie zniszczył Ugarit i częściowo inne miasta Fenickie (Gubal, Arwad, Sydon). Wiedza o ludach morskich pochodzi ze źródeł egipskich (inskrypcje, płaskorzeźby) oraz hetyckich i ugaryckich (teksty klinowe; Ugarit było niewielkim państwem na wybrzeżu północnej Syrii, jednakże strategicznie położonym, pozostał po nim obszerny zbiór źródeł wydobytych w trakcie prac archeologicznych).

Ludy morskie wyszły z obszarów Półwyspu Bałkańskiego i wybrzeży Morza Egejskiego. Ich szlak wędrówki i osadnictwa przebiegał przez tereny Azji Mniejszej, Syrii, Fenicji i Palestyny oraz Cypru. Po klęsce w walce z Egiptem (około 1189 r. p.n.e.) rozproszyli się i osiedlili w Egipcie, Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, na Cyprze i Sycylii. Po połowie XII w. p.n.e. ludy morskie zniknęły z areny dziejów.

XIII — XI w. p.n.e. — ataki Filistynów na Izraelitów.

Filistyni, lud niesemicki, zaliczany do ludów morskich. W XII w. p.n.e. przybyli na wybrzeże Palestyny (która ma od nich swoją nazwę) z Krety i po osiedleniu się utworzyli pięć miast — państw (np. Gaza, Askalon, Aszdod, Ekron) z królami na czele. Rozbici przez Egipcjan. Nad Izraelitami górowali organizacją oraz uzbrojeniem (broń z żelaza) i dążyli do ich podbicia (udało im się nawet zdobyć Arkę Przymierza).

Izraelici zwalczając opór podbitych Kanaanejczyków i ścierając się z sąsiadami, stopniowo przekształcili się z koczowników-hodowców w osiadłych rolników i hodowców. Do XI w. p.n.e. nie stworzyli państwa. Na czele społeczności izraelskich stali obieralni naczelnicy, zwani sędziami.

Początek XII w. p.n.e. — od około 400 lat Średnie Państwo babilońskie (Kasytów), które weszło w okres schyłkowy; od ponad 150 lat Średnie Państwo asyryjskie.

XII — VIII w. p.n.e. — plemiona Medów zajęły teren graniczący z Asyrią. Spokrewnione z nimi plemię Parsua (Persowie) osiadło nad Zatoką Perską. Ludy te prowadziły życie koczownicze oraz urządzały wyprawy łupieskie do Mezopotamii. Powoli przechodziły do życia osiadłego, nawiązując z sąsiadami kontakty handlowe.

Około 1160 r. p.n.e. — najazd Elamitów na Babilonię (zniszczenie ośrodków miejskich, wywiezienie do Suzy stel Naramsina i Hammurabiego — kodeks). Upadek państwa średniobabilońskiego (kasyckiego).

1125 — 1104 r. p.n.e. — Nabuchodonozor I, król babiloński z II dynastii z Isin. Najpotężniejszy i legendarny władca z tej dynastii, która przeniosła się do Babilonu. Prowadził zwycięską wojnę z Elamem, w wyniku której odebrał mu posąg boga Marduka, zabrany przez Elamitów po obaleniu dynastii kasyckiej (państwo średniobabilońskie). Posąg ten kazał umieścić w pierwotnej jego świątyni w Babilonie. Zarazem uznano Marduka po raz pierwszy za króla wszystkich bogów, co oznaczało wyniesienie go na czoło panteonu, a być może także utożsamienie z prastarym naczelnym bóstwem sumeryjskim — An. Król podjął także szeroko zakrojoną działalność budowlaną oraz z powodzeniem niepokoił zbrojnymi wypadami pograniczne terytoria Asyrii. Następcy Nabuchodonozora pomyślnie kontynuowali jego politykę do czasu najazdów semickich półkoczowników Aramejczyków, którzy zajęli równinę babilońską.

1114 — 1076 r. p.n.e. — Tiglatpilesar I, król asyryjski, najwybitniejszy władca okresu średnioasyryjskiego, podźwignął Asyrię do nowej potęgi po okresie załamania. Jego armia w większym niż poprzednio stopniu była zaopatrzona w broń żelazną. Stosował skrajne okrucieństwo. W początkach panowania odparł najazd Frygów (Muszki, według asyryjskiego nazewnictwa) ze wschodniej Anatolii. Wielokrotnie ścierał się z najazdami Aramejczyków, w pogoni za nimi dotarł nad wybrzeże Morza Śródziemnego, gdzie symbolicznie obmył broń. Podbił Babilonię, Mitanni, północną Syrię, Fenicję i Cypr. Dbał o gospodarkę kraju. Podbój Babilonu (nie pierwszy w dziejach Asyrii), miał ten skutek, że do niżej stojącej kulturalnie Asyrii zaczęły docierać wpływy rozwiniętej cywilizacji babilońskiej. W czasach Tiglatpilesara I w Asyrii zaczęto posługiwać się babilońskim kalendarzem oraz systemem miar i wag. W okresie średniobabilońskim pojawił się w Aszur kult babilońskiego boga Marduka. Po śmierci Tiglatpilesara Asyria utraciła wszystkie zdobycze i prowadziła wyczerpujące walki obronne z Aramejczykami (XI i X w. p.n.e, patrz niżej). W końcu ograniczona została do rdzennego terytorium nad górnym Tygrysem.

XI w. p.n.e. — od ponad 250 lat Średnie Państwo asyryjskie.

XI — VIII w. p.n.e. — wzrost politycznego i kulturalnego znaczenia Fenicjan; rozwój rzemiosła i handlu, do czego w znacznym stopniu przyczynił się dłuższy okres pokoju.

Fenicjanie (Sydończycy), lud kupców i rzemieślników pochodzący prawdopodobnie znad Morza Czerwonego. W III tys. p.n.e. założyli państwa miasta, które początkowo nie odgrywały większej roli politycznej, w II tys. p.n.e. służyły Egiptowi jako baza wypadowa przeciwko państwu Mitanni i Hetytom. Z czasem do — pierwotnie semickich — miast przybywali Huryci, Hetyci i ludy morskie (Ugarit). Byblos utrzymywało silne związki z Egiptem. Miasta zniszczone podczas najazdu ludów morskich odbudowano (z wyjątkiem Ugarit) dzięki dochodom z handlu. Miały one jednak problemy z powodu korsarstwa i konkurencji handlowej Filistynów. Fenicjanie wynaleźli alfabet (najstarszy zapis w nim pochodzi z XI w. p.n.e.). Politycznie nad Fenicją dominowało miasto — państwo Tyr. Napływające do Fenicji bogactwa gromadziła głównie arystokracja. Również rzemieślnicy znaleźli się w korzystnej sytuacji, gdyż czerpali dochody z eksportu swoich wyrobów. W trudnym położeniu znajdowała się natomiast biedniejsza ludność wiejska. Było to częściowo spowodowane wzrostem liczby niewolników (Fenicjanie prowadzili rozległy handel "żywym towarem"), których wykorzystywano do pracy w rolnictwie, odbierając możliwości zarobkowania biedocie. Rozwój rzemiosła i handlu w połączeniu z nadmiarem ludności wiejskiej i wynikającymi z tego konfliktami wewnętrznymi spowodował szeroką działalność kolonizacyjną Fenicjan, skierowaną głównie na zachód. Około 1000 r. p.n.e., gdy Izraelici złamali potęgę Filistynów, a na Krecie i Peloponezie (Achajowie) upadły ośrodki handlu, rozpoczął się okres ekspansji i kolonizacji fenickiej. Poza tymi przyczynami zewnętrznymi, jej przyczyny wewnętrzne to: rozwinięte rzemiosło potrzebujące rynków zbytu, istnienie środków materialnych na przedsięwzięcia gospodarcze (majątki arystokratów), nadmiar ubogiej ludności rolniczej wypieranej przez pracę niewolników. Kolonie fenickie powstawały na Cyprze (złoża miedzi, eksport drewna i miedzi, ważna kolonia Kition), Półwyspie Iberyjskim (złoża srebra, żelaza i miedzi; Fenicjanie założyli tu ważną kolonię Gades, inaczej Gadir — dzisiejszy Kadyks), w północnej Afryce (kolonie Utyka oraz Kartagina założona około 800 r. p.n.e.), w zachodniej części Sycylii oraz na Sardynii, Korsyce i Balearach. Koloniści osiedlali się najczęściej po uprzednim zawarciu umowy z naczelnikiem plemienia mieszkającego na zajmowanym terytorium. Następnie zagospodarowywali niewielki kawałek ziemi i trudnili się pośrednictwem handlowym między tubylcami a miastami fenickiej macierzy. Dopiero po pewnym czasie kolonie zaczęły się uniezależniać i prowadzić własną politykę. Kupcy feniccy dotarli też do Wysp Brytyjskich (skąd przywozili cynę), handlowali z krajami Azji Mniejszej (gdzie pozyskiwali rudy żelaza i srebro) oraz państwami Grecji. Z Afryki sprowadzali słonie, kość słoniową, strusie pióra, niewolników, z Hiszpanii srebro. Przedmiotem eksportu z samej Fenicji było drewno (sosny, cedry), wyroby ze szkła, brązu, wyroby tkackie (szczególnie tkaniny barwione purpurą uzyskiwaną z mięczaków morskich). W VIII—VII w. p.n.e., w wyniku ekspansji Asyrii, potem Babilonii, pozycja metropolii w Fenicji uległa osłabieniu. Wtedy kolonie usamodzielniły się. Do szczególnego znaczenia i potęgi doszła w VI w. p.n.e. Kartagina. Religia Fenicjan — rozbudowany politeizm, szczególnie rozpowszechniony kult boga Meleka i bogini Astortet. Niektóre zwyczaje religijne były podobne do opisanych w Starym Testamencie.

1076 — 908 r. p.n.e. — wyniszczające wojny Asyrii z Aramejczykami, ludem semickim przybyłym z pustyni syryjsko — arabskiej (część ich znana była pod nazwą Chaldejczyków). W XII — XI w. Aramejczycy założyli swe pierwsze państwo w dorzeczu środkowego Eufratu i w górnej Syrii. W toku dalszych podbojów zajęli górną Mezopotamię i Babilonię, zakładając wiele małych niezależnych państewek. Asyria, znacznie ścieśniona w granicach (obszary nad Tygrysem), straciła swe dawne znaczenie — władcy jej nadal tytułowali się jednak władcami czterech stron świata (o znaczeniu tytułu — patrz wyżej — 2291…).

Około 1050 — ok. 850 r. p.n.e. — powstanie alfabetycznego systemu pisma kanaaneńskiego, zwanego najczęściej pismem lub alfabetem fenickim, gdyż Fenicjanie jako pierwszy lud wybrzeża syryjskiego pozostawili historykom największy zbiór źródeł w swym języku i w piśmie alfabetycznym. Fenickie pismo alfabetyczne było zapewne wynikiem eksperymentów i modyfikacji na bazie egipskiego systemu zapisu, który Fenicjanie znali dzięki ożywionym kontaktom handlowym z Egiptem. Prace nad pismem alfabetycznym sięgają swoimi początkami co najmniej około 1200 r. p.n.e. System fenicki przejęły następnie niemal wszystkie ludy basenu Morza Śródziemnego (szczególna jest tu rola Greków). Źródła historyczne wskazują na to, że w II tys. p.n.e. z pismem alfabetycznym eksperymentowały też inne ludy. Fenicki system zapisu zwyciężył więc w swoistej historycznej rywalizacji, dzięki wygodzie, jaką oferował użytkownikom.

Po osiedleniu się w Kanaanie, do swojego języka alfabet fenicki dostosowali Hebrajczycy (języki fenicki, hebrajski i aramejski należą do wspólnej zachodniosemickiej grupy językowej). Używany w czasach współczesnych alfabet hebrajski Żydzi przejęli z języka aramejskiego już po okresie niewoli babilońskiej (586 — 538 r. p.n.e.).

XI/X w. p.n.e. — kształtowanie się monarchii despotycznej w Izraelu.

Izrael. Głównym i najobszerniejszym źródłem do dziejów Izraela jest Biblia. Jego dzieje miały się zacząć od osiedlenia się Abrahama, wezwanego przez Boga — Jahwe, w kraju Kanaan. Jego wnuk Jakub, wraz z synami, wywędrował za chlebem do Egiptu. Gdy faraonowie zaczęli traktować Izraelitów jak niewolników, dwanaście plemion izraelskich pod wodzą Mojżesza (zarazem wielkiego reformatora religijnego i twórcy religii Jahwe) opuściło Egipt. Po 40 latach wędrówki po pustyni lud izraelski ponownie dotarł do Kanaan (wydarzenie to datuje się niekiedy na około XIV w. p.n.e. lub drugą połowę XIII w. p.n.e.). Tutaj, w okolicach Morza Martwego, Izraelici zmieszali się z czasem z syryjskimi koczownikami Habiru (Hebrajczykami) i opanowali kraj Kanaan. Izraelici z koczowników i hodowców stali się rolnikami. Przewodzili im sędziowie wybierani dla rozstrzygania sporów, pełniący także funkcje kapłańskie i polityczne. Z czasem, pod presją walk z wrogami, na przykład Filistynami, wyłoniła się despotyczna monarchia. Pierwszym królem był Saul (z plemienia Beniamina, namaszczony na króla przez proroka Samuela, panujący w drugiej połowie XI w. p.n.e., poległy w walce z Filistynami — o tym ludzie patrz wyżej — XIII…), drugim Dawid (patrz niżej), trzecim Salomon (patrz niżej — ok. 970…).

Szeroką relację biblijną tylko w skromnym zakresie można poprzeć innymi źródłami. Wydaje się jednak, że odzwierciedla ona wiele rzeczywistych procesów historycznych. Wędrówka Abrahama odpowiadać może migracjom plemion amoryckich i aramejskich w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. Imię Mojżesza jest pochodzenia egipskiego, a pewne szczątkowe i dyskusyjne świadectwa czynią prawdopodobnym pobyt Izraelitów nad Nilem i ich wyjście z Egiptu.

Około 1012 — ok. 970 r. p.n.e. — Dawid, król izraelski. Początkowo zbuntował się przeciwko władzy Saula i musiał uciec do Filistynów. Po śmierci Saula zdobył władzę nad południem Izraela (Juda) i obrał za stolicę Hebron. Na północy Izraelici uznali zwierzchnictwo syna Saula — Iszbaala, ale po jego zamordowaniu Dawid doprowadził do unii personalnej obu państw ze sobą w roli króla całego Izraela. Przy czym dokonana została istotna zmiana ideowa — Dawid został namaszczony (mesjasz) na króla, co oznaczało uznanie go za syna i namiestnika Jahwe na ziemi, panującego w Jego imieniu. Przejęte z tradycji niektórych królestw zachodniej Azji panowanie króla z łaski boga, wyrażone w ceremonii namaszczenia koronowanego olejem świętym, stało się źródłem ideowym koncepcji monarchy namaszczonego z Bożej łaski w późniejszej historii Europy. W trakcie swojego panowania Dawid rozgromił Filistynów (około 985 r. p.n.e.), zmusił do uległości wobec Izraelitów okoliczne plemiona kanaaneńskie (Aramejczyków z Damaszku, Ammonitów, Moabitów i Edomitów). Zdobył też miasto plemienia Jebusejczyków — Jerozolimę i przeniósł do niej stolicę państwa oraz uczynił ośrodkiem religijnym. Tym samym nowym centrum monarchii stało się miasto leżące poza tradycyjnymi centrami połączonych państewek i nienależące do żadnego z dwunastu plemion izraelskich. Zapewne decyzja ta stanowiła pewnego rodzaju nowe polityczne otwarcie w dziejach Izraela i samego króla Dawida. Odtąd Jerozolima stanowiła ośrodek polityki i kultu Jahwe dla każdego z plemion. Do niej przeniósł Dawid Arkę Przymierza (drewnianą skrzynię, w której — według tradycji — miały być przechowywane tablice z Dekalogiem przekazane Mojżeszowi przez Jahwe). Skonsolidował państwo izraelskie i zapoczątkował krótkotrwały, ale ważny historycznie okres wzrostu jego znaczenia — Izrael stał się regionalną potęgą.

Wydaje się również, że za panowania Dawida doszło do pewnego rodzaju synkretyzmu religijnego Jahwe (pierwotnie boga burzy, dawcy życia i śmierci, bogactwa, dobra i zła) z El Elionem (Najwyższy Bóg, lokalny bóg jebuzejski Jerozolimy). Świadczy o tym uznanie imienia El Elion za jedno z określeń Jahwe, a także nazwanie Dawida w Księdze Psalmów (110): kapłanem na wieki według porządku Melchizedecha — czyli „prawdziwym dziedzicem Melchizedecha” z Jerozolimy, pierwotnie kapłana El Eliona. Nie jest to jedyny przykład przenikania wątków pierwotnej religii kanaanejskiej do religii mojżeszowej Izraelitów. Odrzucony przez nich ostatecznie bóg Baal, także posiadał mitologiczne cechy, które później przenoszono do określeń Jahwe.

Około 1000 r. p.n.e. — inskrypcja na sarkofagu króla Ahirama, władcy fenickiego miasta Byblos — najstarszy dłuższy napis wykonany w piśmie spółgłoskowym za pomocą usystematyzowanego alfabetu (składał się z 22 liter).

Około 1000 — 608 r. p.n.e. — Nowe Państwo asyryjskie.

Podboje i organizacja państwa. Ciężkie walki obronne przeciwko Aramejczykom skonsolidowały państwo, które z czasem rozpoczęło (X — IX w. p.n.e.) nowy okres podbojów — ich przyczyny: słabość sąsiadów (wcześniejszy upadek państw Hetytów i Mitanni, okres słabości Egiptu i Babilonii, uwikłanie potęgi państwa Urartu w walki obronne z plemionami znad Kaukazu), zastosowane na wojnie zapożyczonego od Hetytów żelaza, głód ziemi i surowców w ubogiej Asyrii, wola władców realizujących religijny nakaz wojowniczego boga Assura. Asyria była państwem pasożytniczo-wojskowym żyjącym z wojny i dla prowadzenia wojny. Z czasem wyprawy wojenne stały się swoistym stałym przedsięwzięciem państwowym. Armia przechodziła przez tereny uprzednio podbite, zbierając z nich wiernopoddańczą daninę, a potem atakując wrogów zewnętrznych. Niekiedy wyprawa ograniczała się do przejścia przez tereny już zdobyte i zebrania danin, bez opuszczania granic imperium. Ekspansja spowodowała rozbudowę aparatu urzędniczo-wojskowego, który popierał tylko władców wojowniczych. Tytułowali się oni: panami czterech stron świata. Podczas wojen stosowali Asyryjczycy: skrajne okrucieństwo i wyniszczanie ludności (prawdopodobnie dla liczebnego zrównoważenia skutków strat własnych), masowe akcje przesiedleńcze (deportacje rzemieślników i warstw zamożniejszych do Asyrii), wywożenie posągów głównych bóstw (dla osłabienia morale podbitych, ale także z powodu wiary w to, że ich boska moc wspomoże zwycięzców). W pierwszej połowie IX w. p.n.e. na odległych od Asyrii obszarach zakładano magazyny i strzegące ich twierdze, będące punktami etapowymi kolejnych wypraw. W niektórych przypadkach wokół nich zaczęły rozwijać się miasta — stolice nowych asyryjskich prowincji. Polityka podbojów osłabiała ludność asyryjską — chłopi byli wypierani z ziemi, z ogromnych łupów korzystał głównie dwór i elity wojskowo-administracyjne, w części obracano je na wielkie budowy. Wobec kurczenia się dochodów z gospodarstw chłopskich, utrzymanie poziomu życia odbywało się za cenę nowych podbojów. Ogromne obszary podbite, podzielone były na prowincje z namiestnikami na czele. Ich kompetencje były mocno ograniczone. Częścią terytoriów zarządzali ich dawni władcy, o ile okazywali uległość królom Asyrii.

Armia asyryjska, w części zawodowa, odznaczała się świetną organizacją dającą zwycięstwa w licznych wojnach: przedstawiciele warstw zamożnych służyli w kawalerii, poza nią walczyły oddziały rydwanów bojowych z 4-osobową załogą, piechota (do służby w niej pociągano chłopów), oddziały techniczne i ogromne tabory z zapasami i wyposażeniem. Do zdobywania miast budowano machiny oblężnicze. W VII w. p.n.e. wodzem armii był turtanu (marszałek polny), mający rangę zastępcy króla.

Kultura. Sztuka asyryjska podporządkowana była naczelnej idei — uświetnianiu boga Assura. Wznoszono monumentalne budowle — świątynie i pałace ozdobione scenami z bitew i polowań oraz skrzydlatymi postaciami zapożyczonymi od Hurytów. Język akadyjski został zarzucony w literaturze na rzecz aramejskiego. Tworzono monotonne i pedantyczne roczniki. Rzadkie były przejawy innej działalności kulturalnej (np. ogromna biblioteka króla Assurbanipala w Niniwie, biblioteka kapłana z Harranu), a przynajmniej niewiele po nich pozostało. Dużą rolę kulturalną i gospodarczą w państwie asyryjskim odgrywał Babilon, wspierany przez antywojskowo nastawioną arystokrację oraz rzemieślników asyryjskich. Popularny był kult boskiego patrona Babilonu Marduka, a obok niego boga Nebu z Borsippy.

Około 1000 — 539 r. p.n.e. — Nowe Państwo babilońskie. Zapoczątkowane niszczącą inwazją Aramejczyków, którzy stopniowo porzucali koczowniczy styl życia i zlewali się z ludnością Babilonii. Język babiloński utrzymał się w piśmiennictwie i mowie warstw wykształconych, ale w powszechnym użyciu został wyparty przez aramejski. Dobrosąsiedzkie początkowo relacje z Asyrią, zmieniły się pod koniec XI i w VIII w. p.n.e. przechodząc w kilkuetapowy konflikt, w którym jeszcze ówcześnie Babilonia dominowała. Dopiero pod koniec VIII w. rozpoczął się dramatyczny okres walki o władzę nad Babilonią toczonej pomiędzy przywódcami semickich Chaldejczyków, przenikających do Babilonii znad wybrzeży Zatoki Perskiej, a królami Asyrii. Rdzennym Babilończykom często przypadała rola biernej ofiary walk i działań politycznych. Po okresie dominacji asyryjskiej w końcu VIII i w VII w. p.n.e. (zniszczenie Babilonu w 689 r. p.n.e. przez wojska Sanheryba), nastąpiło odrodzenie potęgi Babilonii za sprawą wywodzącego się z Chaldejczyków króla Nabopolasara (patrz niżej — 625…) oraz jego wybitnego syna i następcy Nabuchodonozora II (patrz niżej — 605…). Asyria — pobita przez sojusz babilońsko-medyjski — stała się częścią państwa babilońskiego. Państwo nowobabilońskie upadło na skutek najazdu perskiego (zdobycie Babilonu w 539 r. p.n.e.). Okres nowobabiloński był czasem rozkwitu kultury babilońskiej. Tworzono różnorodną literaturę osadzoną w szerokiej tradycji. W związku z fascynacją astrologią prowadzono badania astronomiczne. Babilon stał się jednym z najbardziej znanych i zachwycających miast (wiszące ogrody, nazwane przez Herodota jednym z siedmiu cudów świata).

Około 1000 r. p.n.e. — Zoroaster (gr. Zaratusztra), perski prorok i reformator religijny. Czas jego życia nie jest dokładnie znany, przyjmuje się, że żył i działał w zakresie od XIII a VI w. p.n.e. Religia perska — patrz niżej — poł. VI….

X w. p.n.e. — najstarsze inskrypcje zapisane alfabetycznym pismem fenickim. W drugiej połowie II tysiąclecia p.n.e. Fenicjanie stworzyli alfabetyczne pismo spółgłoskowe (znaków samogłoskowych nie znano), złożone z 22 liter. Pisano od prawej do lewej strony.

Około 970 — ok. 930 r. p.n.e. — Salomon, król izraelski. Syn Dawida. Za jego panowania miał miejsce najświetniejszy okres państwa izraelskiego. Postępowało w nim zróżnicowanie społeczeństwa i wzrosła liczba niewolników, zdobywanych na wojnach. Salomon dbał o rozwój handlu i umiejętnie wykorzystywał położenie państwa pozwalające uczestniczyć w handlu końmi pomiędzy Egiptem a Syrią i Azją Mniejszą. Poślubił egipską księżniczkę. Utrzymywał przyjazne kontakty z arabską królową Saby i królem fenickiego Tyru Hiramem. Fenicjanie budowali dla Izraela okręty i służyli na nich jako marynarze. Salomon był wielkim budowniczym — z jego polecenia wzniesiono:

— wspaniałą i słynną Świątynię Salomona w Jerozolimie (patrz niżej) — świątynię jedynego Boga Jahwe w Jerozolimie — centralny ośrodek kultu i religii mojżeszowej,

— pałac królewski w Jerozolimie,

— wielkie stajnie w Megiddo i Gezer.

Otoczył się wspaniałym dworem, wzorowanym na obyczajach innych władców zachodnioazjatyckich, który jednak powodował duże wydatki finansowane z pobieranych danin, powodujących niezadowolenie ludności. Był biblijnym wzorem władcy mądrego i sprawiedliwego. Zapewne za jego panowania dokonano pierwszej próby zebrania izraelskich tradycji historycznych — teksty te stanowią najstarsze elementy Pięcioksięgu. Określa się je w biblistyce jako źródło autora oznaczonego nazwą Jahwista. Salomonowi przypisywano też Księgę Przypowieści.

Około 960 r. p.n.e. — wzniesienie Świątyni Salomona w Jerozolimie, pierwszego ośrodka kultu religijnego Żydów. Salomon polecił budowniczym z Tyru (Fenicjanie, poddani króla Hirama, przysłani w zamian za dostawy żywności) wybudować ją na „świętej skale” — wzgórzu Moria (czczonej jako miejsce ofiary Abrahama), z drewna cedrów libańskich. Architektura świątyni była wzorowana na planie świątyń kanaanejskich, a konkretnie prawdopodobnie na tyryjskich świątyniach El (El Elion) lub Baalszamajin. Przed świątynią stały dwie kolumny z brązu. Jej wnętrze składało się prawdopodobnie z trzech zasadniczych pomieszczeń: przedsionka, miejsca świętego i świętego świętych (sanktuarium, gdzie spoczywała Arka Przymierza, ozdobiona dwiema figurami chroniących ją skrzydlatych cherubinów w postaci zwierzęcej). Miała bogaty wystrój. Na dziedzińcu znajdował się ołtarz całopalenia. Obchodzono w niej główne święta izraelskie: Pascha z przaśnego chleba, Zielone Świątki i Święto Namiotów). Świątynię zburzyli Babilończycy w 586 r. p.n.e. Odbudowana około 520 r. p.n.e. przez księcia Judy Zerubabela, wielokrotnie rozbudowywana między innymi przez króla Heroda I Wielkiego (20 r. p.n.e.), ostatecznie zniszczona została przez Rzymian w 70 r. n.e. Jedyną pozostałością jest fragment muru oporowego otaczającego dziedziniec — ściana płaczu. Obok świątyni jerozolimskiej istniały w czasach Salomona także inne miejsca kultu Jahwe w: Betel, Gilgal, Gabaa, Bersubai i Arad.

Około 930 r. — około 913 r. p.n.e. — Rehabeam (Roboam), król judzki w czasach rozpadu królestwa Izraela. Syn Salomona. Po śmierci Salomona dziesięć plemion żydowskich z północy Palestyny zbuntowało się i założyło odrębne królestwo izraelskie (Izrael, Efraim) ze stolicą w Tirsa (później Samarii), a dwa południowe plemiona pod wodzą Rehabeama utworzyły królestwo judzkie ze stolicą w Jerozolimie. Między tymi państwami dochodziło do częstych konfliktów.

Rozpad Izraela (około 929 r. p.n.e.) — przyczyny: niechęć plemion północnych do wywodzącej się z południa rodziny króla Dawida oraz obciążeń fiskalnych na rzecz Jerozolimy, zagrożenie ze strony Filistynów było zbyt krótkie, aby w pełni skonsolidować państwo.

Rozpad Izraela — skutki: osłabienie wpływów żydowskich w regionie, wzrost znaczenia obcych kultów, działalność proroków Izajasza i Jeremiasza w królestwie judzkim, nawołujących do odnowy moralnej i wierności religii mojżeszowej.

909 — 889 r. p.n.e. — Adadnirari II, król Asyrii. Po odparciu najeźdźców aramejskich wydźwignął kraj z upadku. Asyryjczycy odnosili sukcesy militarne dzięki broni z żelaza przejętego od Hetytów.

X — IX w. p.n.e. — świetność państwa Urartu.

Początek IX w. p.n.e. — od około 100 lat Nowe Państwo asyryjskie; od około 100 lat Nowe Państwo babilońskie.

IX w. p.n.e. — przypuszczalne powstanie tradycji jahwistycznej (oznaczonej literą „J”), najstarszego źródła tekstu Pięcioksięgu Mojżesza — początku i trzonu teologicznego ksiąg Starego Testamentu. Autor źródła „J” korzystał z wcześniejszych zapisów i tradycji ustnych, ale jego tekst powstał po rozpadzie salomonowego Izraela na południową Judę i północny Izrael. Tradycja ta akcentuje rolę monarchii i Bożą obietnicę zjednoczenia plemion izraelskich pod jednym władcą. Jej teologia jest prosta i postrzega Boga — Jahwe jako miłosiernego, porozumiewającego się z ludźmi bezpośrednio. Uwydatnione są opowieści żydowskich plemion południowych, w tym związane z Abrahamem — mieszkańcem Hebronu. Krytykowane jest północne królestwo Izraelskie, które oddzieliło się od dawnego państwa. Połączenie tradycji jahwistycznej w pozostałymi trzema („E”, „P”, „D”, patrz niżej — VIII…, VI…) nastąpiło prawdopodobnie w połowie VII w. p.n.e. (źródło „E”) i VI w. p.n.e. (pozostałe).

883 — 859 r. p.n.e. — Aszurnasirapli II (Assurnasirpal II), król asyryjski. Wzorem przodków używał tytułu pan czterech stron świata. W toku licznych zwycięskich walk pokonał Aramejczyków z północnej Mezopotamii i otworzył Asyrii drogę do północnej Syrii. Znacznie poszerzył granice Asyrii. Kilkakrotnie najechał położony na wschodzie kraj Zamua w górach Zagros. Podczas kampanii wojennych zagarniał łupy, słynął z okrucieństwa (masakry, wbijanie na pal, obdzieranie żywcem ze skóry), od pokonanych ściągał daniny, stosował wobec nich masowe deportacje. Przebudował miasto Kalchu (Kalah) i wzniósł w nim wspaniały pałac. Przeniósł do niego stolicę z Assur.

876 r. p.n.e. — zagarnięcie władzy w Izraelu (królestwo północne) przez wodza Omri. Wydarzenie to nastąpiło w trakcie niepokojów politycznych, ale Omri zdobył sobie silną pozycję, o czym świadczy użyte w źródłach asyryjskich określenie dom Omri na oznaczenie Izraela. Syn Omriego — Achab ożenił się z fenicką księżniczką Jezabel, która przywróciła w Izraelu kult rolniczego bóstwa Baala. Ten między innymi fakt doprowadził do gwałtownego sprzeciwu ze strony proroków Eliasza i Elizeusza. Obalenie czcicieli Baala w Izraelu doprowadziło do konfliktu z Fenicją, po którym nastąpiło uzależnienie królestwa izraelskiego od Aramejczyków i Asyryjczyków (przełom IX i VIII w. p.n.e.). Na krótko Izrael odzyskał dawne znaczenie za panowania Jeroboama II (786 — 747 r. p.n.e.).

Około połowy IX w. p.n.e. — działalność izraelskiego proroka Eliasza w królestwie północnym (Izraelu).

858 — 834 r. p.n.e. — Salmanasar III, król asyryjski. Syn i następca Assurnasirpala II. Pomimo początkowych klęsk (bitwa pod Karkar w 854 r. p.n.e.), ścierał się z koalicją państw syryjskich z Ben-Hadadem z Damaszku na czele i po jego śmierci rozbił ją, a następnie włączył Syrię do państwa asyryjskiego (co upamiętniono w czarnym obelisku). Uzależnił od siebie Izrael. Na zachodzie, w Syrii, doszedł dalej niż jego poprzednicy — do Palestyny i pasma gór Taurusu. Na północy ścierał się z coraz groźniejszym królestwem Urartu. Na południu podbił plemiona chaldejskie w Babilonii i zdobył Babilon w 849 r. p.n.e. (co uwiecznił na brązowych drzwiach z Balawat). Jego państwo sięgało od Zatoki Perskiej, do granic Egiptu. Pod koniec jego panowania na podbitych obszarach wybuchły powstania z jakimś udziałem jego syna Szamszi-Adada (V). Odziedziczył on tron po śmierci ojca, w niewyjaśnionych okolicznościach w trakcie walk. Z czasów panowania Salmanasara pochodzi pierwsza odkryta wzmianka o Arabach, wspomnianych jako żołnierze jednego z królewskich oddziałów.

W czasach tych (IX w. p.n.e.) w Asyrii zachodziły ważne zmiany etniczne. Migracje dobrowolne i polityka masowych przesiedleń ludności sprawiły, że w Asyrii znacząco wzrosła liczebność Aramejczyków. Z czasem zaczęli oni przenikać także do elity urzędniczo-wojskowej, a język aramejski zaczął wypierać w codziennym użyciu asyryjski.

814 r. p.n.e. — tradycyjna data założenia Kartaginy, (fenickie Kart Hadaszt — Nowe Miasto), kolonii fenickiej na północnym wybrzeży Afryki. Miasto założyli wychodźcy z Tyru. Według legendy przewodził im Pigmalion i jego siostra Elissa, dzieci króla Tyru Belusa (Baal, Baalesoros, Baalmanser). Kartagina, po uniezależnieniu się od macierzystej metropolii w VI w. p.n.e., stała się potęgą handlową (eksport cyny, srebra, złota i płodów rolnych) oraz militarną i sama zaczęła zakładać kolonie w zachodniej części Morza Śródziemnego. W przeciwieństwie do innych kolonii fenickich w państwie kartagińskim rozwinięto na szeroką skalę gospodarkę rolną z wykorzystaniem niewolniczej siły roboczej. W początkach swojej historii Kartagina była monarchią — jak większość śródziemnomorskich miast-państw. Z czasem rządy przejęła oligarchia. Od V w. p.n.e. na czele państwa stali dwaj urzędnicy — sufeci, wybierani przez zgromadzenie ludowe na roczną kadencję. Istniała także arystokratyczna rada decydująca w porozumieniu z sufetami o kluczowych sprawach państwa. Na czas wojny wybierano dowódców. Armia kartagińska opierała się na wojskach najemnych, co ówcześnie było zjawiskiem niezwykłym.

Głównym bóstwem panteonu kartagińskiego był Baal-Hammon (identyfikowany przez Rzymian z Saturnem), a poza nim Melkart (odpowiednik Heraklesa) i Eszmun (odpowiednik Asklepiosa). W czasach świetności Kartaginę i okolice zamieszkiwało około 700 tys. ludzi.

Schyłek IX w. p.n.e. — Samszi-Adad V, król asyryjski. Syn i następca Salmanasara III.

809 — 782 r. p.n.e. — Adadnirari III, król asyryjski. Syn Szamszi-Adada V. Władcy ci utrzymali jeszcze potęgę państwa, ale pojawiły się oznaki jego stopniowego osłabienia. W I poł. VIII w. p.n.e. Asyria straciła większość zdobyczy.

Początek VIII w. p.n.e. — od około 200 lat Nowe Państwo asyryjskie; od około 200 lat Nowe Państwo babilońskie.

Około 800 r. — prawdopodobnie pierwsze w historii użycie krążka linowego do podnoszenia ciężarów, na terenie Asyrii i Syrii.

VIII w. p.n.e. — świetność państwa Urartu za panowania wybitnych królów: Menua, Argiszti i Sardur II. Państwo sięgało do Kolchidy i Gruzji na północy, Syrii na zachodzie. Władcy przyjęli prastary i szacowny na Wschodzie tytuł króla królów; prowadzili wielkie prace irygacyjne i fortyfikacyjne. Król Sardur II zdobył północną Syrię, aby uzyskać dostęp do M. Śródziemnego. Jego państwo promieniowało kulturą hurycką na Asyrię; zostało przez nią podbite w II poł. VIII w. p.n.e. Sto lat później stało się łupem Scytów, potem Medów (ostateczny upadek Urartu — ok. 600 r. p.n.e.).

— przypuszczalne powstanie tradycji „E”, drugiego chronologicznie źródła Pięcioksięgu Mojżesza. Jej oznaczenie pochodzi od hebrajskiego słowa Elohim — Bóg. Koncentruje się ona na przywództwie Mojżesza i proroków (a nie królów izraelskich) i cechuje się wyszukanym stylem. Bóg w tej relacji porozumiewa się z ludźmi poprzez anioły i przemawia w snach. Uwypuklone w tekście są tradycje i postacie żydowskiego królestwa północnego (izraelskiego). Po jego upadku w wyniku podboju asyryjskiego (721 r. p.n.e.) kopie źródła „E” mogły zostać zabrane do Jerozolimy i około połowy VII w. p.n.e. zostały połączone z treściami starszej tradycji jahwistycznej (źródło „J”, patrz wyżej — IX…). Wiek później nastąpiło połączenie z pozostałymi dwiema tradycjami (źródła „P” i „D”, patrz niżej — VI…).

783 — 742 r. p.n.e. — Ozeasz (Azariasz), król judzki (królestwo południowe) z dynastii dawidowej. Za jego panowania na krótko Juda doświadczyła okresu pomyślnego rozwoju. Po jego śmierci kolejni władcy panowali w cieniu rosnących wpływów Asyrii.

Około połowy VIII w. p.n.e. — działalność proroków izraelskich Amosa (przybył z Judy, królestwa południowego) i Ozeasza w północnym królestwie izraelskim. Amos krytykował niesprawiedliwość społeczną, nieprawość obyczajową i odstępstwa od tradycyjnego kultu Jahwe. Ozeasz atakował kult Baala i głosił metaforę relacji Jahwe — lud Izraela jako związku małżeńskiego, w którym małżonek (Bóg) oddala i przyjmuje z powrotem swą niewierną małżonkę (Izraelczycy). Prorok przywoływał tutaj własny trudny związek małżeński z Gomer. Wystąpienia te uczyniły z Ozeasza proroka miłości.

745 — 630 r. p.n.e. — Asyria hegemonem Wschodu. W okresie od początku panowania Tiglatpilesara III do śmierci Assurbanipala, Asyria dominowała w stosunkach politycznych na Bliskim Wschodzie. Horyzont polityczny władców Asyrii poszerzył się poza Mezopotamię i Syrię.

744 — 727 r. p.n.e. — Tiglatpilesar III, król asyryjski oraz babiloński (pod imieniem Pulu w latach 729 — 727 r. p.n.e.). Wyniesiony na tron przez rewoltę wojskową i po zamordowaniu poprzednika Aszurnirariego V wraz z całą rodziną. Twórca potężnego imperium asyryjskiego. Zdobył Babilonię i Syrię po pacyfikacji Damaszku. Złamał potęgę militarną państwa Urartu (na terenie dzisiejszej Armenii, potężne w X — IX w. p.n.e.) i zagroził oblężeniem jego stolicy Tuszpie. Po walkach z plemionami medyjskimi w Iranie dotarł w sąsiedztwo M. Kaspijskiego. Połączył Asyrię i Babilonię unią personalną. Aby zapobiec buntom, stosował politykę masowego przesiedlania ludności podbitej. Dokonał reformy administracyjnej państwa, dzieląc prowincje na mniejsze jednostki (osłabienie pozycji namiestników) i tworząc w ten sposób silną organizację państwową.

727 — 722 r. p.n.e. — Salmanasar V, król asyryjski. Utrzymał potęgę państwa i wcześniejsze zdobycze, ale podczas oblężenia Samarii padł ofiarą spisku.

722 — 705 r. p.n.e. — Sargon II, król asyryjski. Następca Salmanasara V, założyciel dynastii Sargonidów. Za jego panowania nastąpił szczyt potęgi Asyrii. Zakończył podbój Izraela i zniszczył Samarię, uprowadzając część ludności w głąb Asyrii. Zlikwidował państwa hetyckie w północnej Syrii. Zdobył Tuszpę, stolicę państwa Urartu i skazał je na wegetację (nie miało już sił na odpieranie najazdów ludów zza Kaukazu). Opanował ciągle buntującą się Babilonię. Odpierał próby ingerencji państwa Frygów (Midasa) z Azji Mniejszej w pograniczną strefę wpływów Asyrii. Rozbudował jedno ze stołecznych miast — Niniwę i na północ od niego zbudował twierdzę w Dur-Szarrukin („twierdza Sargona”, gdzie przeniósł się w 706 r. p.n.e.; dzisiejsze Chorsabad). Po jego śmierci została ona opuszczona.

721 r. p.n.e. — stolica królestwa izraelskiego Samaria została zdobyta i zburzona przez króla asyryjskiego Sargona II. Ludność miasta uprowadzono do niewoli, a Izrael włączono do Asyrii.

704 — 681 r. p.n.e. — Sanheryb (Sennacheryb), król asyryjski z dynastii Sargonidów. Następca Sargona II. Poniósł klęskę pod Jerozolimą z powodu zarazy. Za pomocą floty operującej na Tygrysie i Eufracie zaatakował Elam, który razem z Chaldami zagrażał wpływom Asyrii w Babilonii. Po wydaniu króla babilońskiego i zarazem syna Sanheryba Elamitom, dokonał on brutalnej inwazji na zbuntowaną Babilonię. Zniszczył Babilon (689 r. p.n.e.) — wymordował ludność, spalił miasto, wywiózł posąg boga Marduka, na ruiny miasta skierował wody Eufratu. Antybabilońska polityka władcy była potępiana jako świętokradztwo zarówno przez Babilończyków, jak i asyryjskich możnych oraz syna Assarhaddona. W wyniku ich spisku króla zamordowano. W okresie panowania Sanheryba centrum państwa i ulubionym miastem władcy była Niniwa. Król przeprowadził w niej wiele prac renowacyjnych i budowlanych. Do końca dziejów Asyrii pozostała ona jej centralnym ośrodkiem. Niniwa była monumentalnym obronnym miastem z pałacami, brukowanymi szerokimi ulicami i rozległym parkiem. Wody dostarczał pierwszy na świecie akwedukt w Jerwan, wzniesiony z bloków wapiennych, o długości 300 m. W rolnictwie na polecenie Sanheryba wprowadzono uprawę bawełny i nieznanych wcześniej w Asyrii drzew. Sanheryb sformułował też znaną obrazową opinię o gasnącej świetności cywilizacji nad Nilem: Egipt jest złamaną trzciną.

Schyłek VIII w. p.n.e. — Midas (Mita), król Frygii. Jego panowanie to czasy świetności tego państwa. Sięgało ono wtedy od Cylicji na południu, po Eufrat na wschodzie i wybrzeże Morza Egejskiego na zachodzie. Midas ustanowił stolicą państwa Gordion (niecałe 100 km. od dzisiejszej Ankary), charakteryzujące się monumentalnym kompleksem pałacowym i grobowcami w kształcie tumulusów. Miasto było też ośrodkiem produkcji rzemieślniczej (wyroby z brązu, drewna, kości słoniowej, inkrustowane meble). Midas utrzymywał ożywione kontakty z Grecją.

Frygia, państwo w Azji Mniejszej. Frygowie, przybyli być może z terenów Macedonii i Tracji, osiedlili się w centralnej Anatolii nad rzeką Halys w okresie po wojnie trojańskiej i po upadku państwa Hetytów (czyli po około 1200 r. p.n.e.). Być może w czasach Midasa stali się oni społecznością złożoną z wymieszanych ludów Frygów właściwych i ludu Muszki. Po okresie świetności za Midasa i jego następców, kres istnieniu Frygii położył najazd Kimmeriów w 695 r. p.n.e. Niektóre miasta frygijskie przetrwały trudny okres i istniały dalej jako księstwa podległe Lidii, a po jej upadku Persji, wreszcie monarchii Seleucydów. Głównym bóstwem frygijskim była bogini Kybele (główne sanktuarium w mieście Pessinus, gdzie czczono spadły z nieba kamień uznany za jej posąg). Język frygijski jest pochodzenia indoeuropejskiego, zapisywany był alfabetem przejętym od Greków.

701 r. p.n.e. — król asyryjski Sanheryb zajął Fenicję.

Początek VII w. p.n.e. — od około 300 lat Nowe Państwo asyryjskie; od około 300 lat Nowe Państwo babilońskie.

Około 700 r. p.n.e. — działalność proroka izraelskiego Izajasza w Judzie (królestwo południowe). Głosił on nienaruszalność Jerozolimy, jako ziemskiego mieszkania Jahwe i wieczny charakter władzy dynastii Dawidowej. Ta druga idea zrodziła oczekiwanie na przyjście idealnego władcy i stała się później podstawą wzrostu tendencji mesjanistycznych wśród ludu izraelskiego. Prorok krytykował także zbytnie przywiązanie do ceremonii kultowych i niesprawiedliwości społeczne. Nieco później wątki te rozwijał prorok Micheasz, przekazując proroctwo o przybyciu oczekiwanego władcy z Betlejem, spoza dynastii Dawidowej.

— prawdopodobnie pierwsze w historii wodociągi miejskie, skonstruowane w Niniwie w Asyrii.

Około 700 — 550 r. p.n.e. — państwo medyjskie.

Medowie. Indoeuropejscy Ariowie spokrewnieni z Persami. Początkowo koczownicy, z czasem osiedli w dolinach rzek. Pod wpływem sąsiadów ukształtowała się władza naczelników rodowych. Państwo powstało z konieczności zorganizowania obrony przed odwetowymi wyprawami Asyrii. Walkę z Asyrią podjęli Frawartisz, a potem Kyaksares (VII w. p.n.e.), pomimo przejściowego uzależnienia Medów od Scytów sprzymierzonych z Asyrią. Kyaksares oprócz tego podporządkował Medom inne plemiona irańskie (w tym Persów). Ostateczne pokonanie i zdobycie Asyrii wraz z dawnym Urartu (608 r. p.n.e.) odbyło się poprzez zmasowane ataki konnicy medyjskiej. Niedokończony atak na Lidię (585 r. p.n.e.) i pokonanie Medii przez Persów (550 r. p.n.e.) spowodowane było wyczerpaniem sił państwa.

Pierwsza połowa VII w. p.n.e. — Achemenes, książę plemienia Parsua (Persowie) stworzył monarchię perską, dając początek dynastii Achemenidów. W tym czasie powstało też państwo medyjskie (patrz wyżej).

VII w. p.n.e. — przemiany etniczne w Azji Mniejszej: najazd indoeuropejskich Kimmeriów, osiedlenie się Armeńczyków w dawnym Urartu. W toku tych przemieszczeń zniszczone zostało państwo Frygów ze stolicą w Gordion (istniejące od końca II tys. p.n.e.) i rozwinęło się państwo Lidyjczyków (patrz niżej) w zachodniej części Azji Mniejszej.

— Gyges, król Lidii.

Lidia, leżała w Azji Mniejszej, granicząc z Myzją na północy, Karią na południu, Frygią od wschodu (później przejętą) i greckimi koloniami jońskimi na zachodzie. Przez pierwszych 500 lat władali nią Heraklidzi (około 1200 — pocz. VII w. p.n.e.). Następnie gwardzista króla Kandaulesa — Gyges (VII w. p.n.e.), zamordował władcę, poślubił królową i ogłosił się królem. Założył on nową dynastię — Mermnadów. Początkowo Gyges złożył hołd Assurbanipalowi, ale potem zbuntował się i wsparł najemnikami faraona Psametyka. Gyges poległ w walce z Asyrią, ale walkę o niezależność i umocnienie państwa kontynuowali następcy Ardys (około 651 — 625 r.. p.n.e.), Sadyattes (około 625—610 r. p.n.e.) Alyattes (około 609—560 r. p.n.e.) i Krezus (VI w. p.n.e.). Poszerzyli oni państwo po rzekę Halys (granica Medii), podbili greckie kolonie na wybrzeżu i skonsolidowali państwo. Stolicą Lidii było Sardes, obok którego stworzono rozległą nekropolię, gdzie znajduje się największy grobowiec — tumulus starożytności (64 m; Herodot uważał go za grób Alyattesa). Bogactwo państwa stanowiło: drewno, rudy metali, złoto, żyzne doliny, warunki i umiejętności w zakresie hodowli koni i owiec. Zasoby te stały się podstawą legendarnego bogactwa władców Lidii. W VI w. władcy Lidii — jako pierwsi w historii — zaczęli bić złote i srebrne monety. Górne warstwy społeczeństwa były zhellenizowane (Krezus był szanowany wśród Greków, wspierał świątynię Apollina w Delfach i Artemidy w Efezie; muzyka i literatura lidyjska miały wpływ na grecką). Dolne zachowały własną kulturę, dialekt i wiarę w wielką boginię płodności Ma. Język lidyjski jest pochodzenia indoeuropejskiego, spokrewniony prawdopodobnie z hetyckim i luwijskim. Medowie, po podbiciu Asyrii, zaatakowali Lidię, ale bitwa nad rzeką Halys nie przyniosła rozstrzygnięcia, zawarto więc pokój (585 r. p.n.e.). Ostatecznie Lidię podbił Cyrus (547 — 546 r. p.n.e.), pokonując wojska Krezusa. Po bitwie pod Magnezją (190 r. p.n.e.) Lidia weszła w skład monarchii Seleucydów. Od 133 r. p.n.e. stała się częścią rzymskiej prowincji Azja.

680 — 669 r. p.n.e. — Assarhaddon, król asyryjski. Syn i następca Sanheryba. Odbudował zniszczony przez ojca Babilon i uczynił go stolicą dzielnicy, którą powierzano z reguły młodszemu bratu panującego. Rozbudował też pałac w Niniwie. Zdobył i zburzył fenickie miasto Sydon (677 r. p.n.e.), który podniósł bunt przeciwko Asyrii. Ludność miasta deportował. Wyparł Etiopów z Egiptu i zajął w latach 673 — 670 p.n.e. Dolny Egipt, który do 663 r. p.n.e. pozostał pod panowaniem Asyrii. Jednakże pozycja Asyrii w Egipcie była słaba (wybuchały bunty dzielnicowych książąt, państwo asyryjskie musiało skupić główne siły na swej północy). Odpierał ataki indoeuropejskich Kimmeriów i Scytów prących zza Kaukazu do Azji Przedniej. Wzrosło też zagrożenie ze strony państwa Medów w dzisiejszym Iranie — prowadził z nim walki. Dla walki z Kimmeriami i Medami zawarł sojusz z naczelnikiem scytyjskim Bartatuą. W Asyrii pojawiły się pierwsze oznaki słabości wobec licznych zagrożeń i wysiłku wojennego.

677 r. p.n.e. — zburzenie fenickiego miasta-państwa Sydon przez Asyryjczyków. Miasto to do tego momentu dominowało politycznie nad Fenicją (przy czym pozycję tę przejęło od Tyru, który miał znaczenie dominujące w XI — VIII w. p.n.e.). Zburzenie Sydonu było skutkiem klęski powstania Sydończyków pod wodzą ich króla Abdimilkuti przeciwko asyryjskiemu królowi Assarchaddonowi (wcześniej Asyryjczycy podporządkowali sobie Sydon, powstanie było więc próbą zrzucenia tej zależności). Abdimilkuti został stracony, skarby z jego pałacu wywiezione do Asyrii, miasto Sydon, jak wspomniano, zostało zburzone, a w jego pobliżu ulokowano asyryjski garnizon. Tego rodzaju skala represji była wydarzeniem rzadko spotykanym, nawet w przypadku słynących z okrucieństwa i zaborczości Asyryjczyków. Zburzenie Sydonu zapoczątkowało upadek Fenicji i przejęcie przez Greków rolę głównego pośrednika i organizatora handlu.

669 — 630 r. p.n.e. — Assurbanipal, król asyryjski. Syn i następca Assarhaddona (patrz wyżej). Wydaje się, że był jedynym władcą asyryjskim, który w młodości, obok tradycyjnych dla następcy tronu umiejętności (jazda konna, łucznictwo, obyczaje życia dworskiego) był uczony czytania i pisania. Ostatni wielki monarcha Asyrii, która osiągnęła za jego panowania największe rozmiary terytorialne (od Zatoki Perskiej do Morza Śródziemnego). Jednocześnie nasilały się jednak oznaki osłabienia państwa i problemy wewnętrzne — na przykład stłumiony bunt brata króla, księcia Babilonii Szamaszumukina (652 r. p.n.e.), sprzymierzonego z faraonem egipskim Psametykiem I, władcą Lidii Gygesem, Elamitami i Aramejczykami. Po stłumieniu tego buntu Assurbanipal zburzył Babilon (648 r. p.n.e.). Po długiej wojnie pokonał też Elamitów (których państwo doszło do ponownego rozkwitu w pierwszej połowie I tysiąclecia) i zdobył stolicę Elamu — Suzę (647 r. p.n.e.). Na początku panowania podbił Egipt, pokonując faraona Taharkę z XXV dynastii kuszyckiej. Potem musiał gasić bunt w Egipcie, wzniecony przez faraona Tenutamona, po którym spustoszył Teby (663 r.). Pod wrażeniem tego wydarzenia cały Bliski Wschód płacił trybut. Około 650 r. p.n.e. utracił jednak władzę nad Egiptem, gdy faraon Psametyk I ogłosił niepodległość swego kraju korzystając z zaangażowania Assurbanipala we wspomnianą powyżej walką ze zbuntowanym bratem w Babilonii oraz w wojnę z Elamem. Ostatnie lata rządów upłynęły władcy na pokojowym panowaniu, polowaniach i zbieraniu tekstów do ogromnej, słynnej biblioteki w Niniwie (zabytki piśmiennictwa Babilończyków, Akadów i Asyryjczyków; ogółem około 20 tysięcy tabliczek zapisanych pismem klinowym). Wywołało to w kręgach elit asyryjskich krytykę króla z powodu rzekomej zniewieściałości.

Tradycyjne zwięzłe rocznikarskie zapisy asyryjskich królów w okresie panowania Assurbanipala zaczęły przybierać formę szkiców historycznych w wielkim stylu. Ujęto w nich obraz władcy jako zdobywcy, opiekuna nauk i zagorzałego bibliofila (zatrudniał skrybów do sporządzania kopii dla swojej wspomnianej wyżej biblioteki). On i jego ojciec byli bardzo religijni, a nawet zabobonni, poszukując u dworskich kapłanów i wróżbitów boskich porad.

W czasach Assurbanipala, jego bezpośrednich poprzedników i następców, Asyria prowadziła liczne wojny zaborcze, dysponując ogromną armią i warstwą urzędników. Do Asyrii napływały masy niewolników i przesiedleńców. Praca niewolnicza wypierała pracę wolnych rzemieślników. Władcy asyryjscy, grabiąc podbite kraje, gromadzili ogromne bogactwa, które zużywali na potrzeby dworu, armii i na wznoszenie nowych budowli. Jednocześnie wzrastało ubóstwo ludu, spowodowane masowymi przesiedleniami.

652 r. p.n.e. — bunt asyryjskiego księcia Babilonii Szamaszumukina, brata Assurbanipala. Działał on we współpracy z szeroką koalicją złożoną z księcia egipskiego Psametyka, króla lidyjskiego Gygesa, władców elamickich i aramejskich. Assurbanipal stłumił bunt zdobywając i niszcząc Babilon (648 r. p.n.e.). Następnie zajął elamicką Suzę (639 r. p.n.e.). Nie przywrócił jednak wpływów Asyrii w Egipcie.

625 — 538 r. p.n.e. — państwo nowobabilońskie w okresie władzy królów chaldejskich.

Chaldejczycy stopniowo osiedlali się w różnych częściach Babilonii (będącej pod dominacją Asyrii) i tworzyli małe państewka. Najważniejsi władcy państwa chaldejskiego: Nabopolassar, Nabuchodonozor II i Nabonid (o wszystkich — patrz niżej). Pod rządami królów chaldejskich Babilonia przeżyła ostatni okres wspaniałego rozwoju i potęgi politycznej; a później ostateczny upadek niepodległego bytu.

625 — 605 r. p.n.e. — Nabopolassar, król babiloński okresu chaldejskiego (państwo nowobabilońskie), założyciel dynastii chaldejskiej. Początkowo był namiestnikiem Babilonii, który wykorzystał słabość Asyrii i ogłosił się niezależnym od niej królem (625 r. p.n.e.), następnie wzmocnił swoją pozycję sprzymierzając się z Medami (król Kyaksares). Po pokonaniu króla Asyrii Assurubalita zagarnął Syrię i północno — zachodnią Mezopotamię, a także zdobył stolicę Asyrii Niniwę (odkopaną w XIX w. n.e.). Jego zasadniczą zasługą było odbudowanie państwa babilońskiego po dwustuletnim okresie upadku politycznego i uzależnienia od Asyrii.

Po 625 r. p.n.e. — na skutek upadku Asyrii miastom Fenicji na krótko udało się odzyskać niepodległość.

Schyłek VII w. p.n.e. — panowanie ostatnich królów Asyrii — byli to kolejno: Assuretiliani i Sinsariskun, synowie Assurbanipala oraz Assurubalit. W okresie tym postępował rozkład państwa i utrata kolejnych terytoriów. Uniezależnił się Babilon, a jego władca Nabopolassar zaatakował Asyrię — odparto go dzięki pomocy Egiptu wynagrodzonego przekazaniem Syrii. W końcu jednak Asyria upadła pod ciosami koalicji Babilonii i Medii.

614 — 608 r. p.n.e. — rozbicie państwa asyryjskiego przez Medów.

614 r. p.n.e. — armia medyjska zdobyła Assur.

612 r. p.n.e. — wojska medyjskie i babilońskie zdobyły Niniwę; śmierć króla Asyrii Sinsariskuna.

612 — 555 r. p.n.e. — okres równowagi mocarstw na Wschodzie.

608 r. p.n.e. — klęska i śmierć Assurubalita, ostatniego króla Asyrii, który w północno — zachodniej Mezopotamii, a potem w Syrii, próbował kontynuować opór przeciwko koalicji najeźdźców. Ostateczny kres państwa asyryjskiego. Miasta Asyrii zostały gruntownie zniszczone, a pamięć o tym państwie szybko zatarła się u okolicznych ludów.

605 r. p.n.e. — bitwa pod Karkemisz, zwycięstwo wojsk babilońskich dowodzonych przez przyszłego króla Nabuchodonozora II, nad sprzymierzonymi armiami Asyrii i Egiptu.

605 — 602 r. p.n.e. — opłynięcie Afryki przez Fenicjan. Wyprawę podjęto na rozkaz faraona egipskiego Necho II. Statki fenickie wypłynęły z Morza Czerwonego, po czym skierowały się na południe i opłynęły kontynent w ciągu trzech lat, kończąc wyprawę w delcie Nilu. Wyprawa ta, znana z relacji Herodota, jest jednak kwestionowana przez część historyków.

Przełom VII i VI w. p.n.e. — działalność izraelskiego proroka Jeremiasza w ostatnich latach królestwa Judy (południowe królestwo izraelskie). Jeremiasz wystąpił w Jerozolimie, potępiał odstępstwo ludu od tradycyjnego kultu Jahwe, a także nadmierne przywiązanie do opinii kapłanów świątyni jerozolimskiej, któremu nie towarzyszyło moralne postępowanie. Krytykował postępowanie ostatnich władców, a w końcu nawoływał do poddania się władzy Babilonii. Jednocześnie sformułował koncepcję nowego Przymierza. Literacko znakomite są jego lamenty odsłaniające osobiste uczucia. Po upadku Jerozolimy przeniósł się do Egiptu, gdzie prawdopodobnie zmarł.

Początek VI w. p.n.e. — od około 400 lat Nowe Państwo babilońskie, które weszło w okres schyłkowy.

605 — 562 r. p.n.e. — Nabuchodonozor II (Nebokadnezar II), król babiloński okresu chaldejskiego (nowobabilońskiego), syn Nabopolassara. Za jego panowania państwo nowobabilońskie znajdowało się u szczytu potęgi i sięgnęło na zachodzie do Morza Śródziemnego. Tuż przed objęciem tronu pokonał sprzymierzonego z Asyrią faraona egipskiego Nechona II w bitwie pod Karkemisz nad Eufratem (605 r. p.n.e.), w czasie wojny o Syrię. Na wieść o śmierci ojca podążył z pola bitwy do Babilonu, gdzie koronował się. W sojuszu z Medami położył kres państwu asyryjskiemu i podzielił się z nimi jego terytorium. Jako król był wielkim budowniczym. Poślubił córkę króla Medii, dla której zbudował w Babilonie wiszące ogrody. Pomimo tego małżeństwa i związanego z nim sojuszu budował też fortyfikacje na granicy z potężniejszą Medią — mur medyjski (między Eufratem i Tygrysem). W Babilonie, podnoszonym stopniowo do świetności po całkowitym zniszczeniu przez asyryjskiego Sanheryba (689 r. p.n.e.) i późniejszych stratach za Assurbanipala (648 r. p.n.e.), wzniósł potężną twierdzę i wspaniałą zabudowę miejską, a także obwarowaną umocnieniami monumentalną drogę dla procesji ku czci bogini Isztar. Wzniósł także nowy ziggurat (sławna wieża babilońska). Babilon za jego panowania stał się głównym emporium Wschodu. Wobec intryg egipskich na wybrzeżu syryjskim interweniował w Fenicji (zdobył Tyr i Sydon oraz zwierzchnictwo nad Fenicją i Syrią) i żydowskim królestwie judzkim (dwukrotne zdobycie Jerozolimy w 598 i 587 r. p.n.e. i uprowadzenie części Żydów do niewoli babilońskiej). Z sytuacji tej skorzystała fenicka kolonia Kartagina, która uniezależniła się od macierzy. Po jego śmierci władzę obejmowali na krótko mało znani władcy nie dorównujący mu w umiejętnościach politycznych. Państwo stopniowo słabło, by po raz ostatni powrócić do krótkiej świetności za ostatniego przedstawiciela dynastii nowobabilońskiej — Nabonida (patrz niżej — 555…).

Wiszące ogrody założone zostały na tarasach gmachów w Babilonie. Uznawane były za jeden z siedmiu cudów świata starożytnego. W legendach greckich przypisywane były Semiramidzie, wielkiej królowej Asyrii. Jej historycznym pierwowzorem była najpewniej Szammurama (II poł. IX w. p.n.e.), żona króla Asyrii Szamszi-Adada V i regentka małoletniego syna Adadnirariego III.

Około 600 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii mosty drewniane i kamienne, wzniesione w Babilonie i Rzymie.

— Persowie (patrz niżej — poł. VI…) zajęli pokonany wcześniej przez Asyrię Elam i przenieśli swą stolicę do Suzy. Początki wpływu starej i bogatej kultury elamickiej na młode państwo perskie.

597 r. p.n.e. — zdobycie Jerozolimy przez króla babilońskiego Nabuchodonozora II i uprowadzenie 10 tys. rzemieślników żydowskich. Atak był odwetem za przymierze króla judzkiego Jojakima z Egiptem.

VI w. p.n.e. — zaczęły się ściślejsze kontakty aryjskich Indii z ludami Azji Środkowej i Iranu.

Prawdopodobnie VI w p.n.e. — kronika babilońska, uważana za szczytowe osiągnięcie klinowego dziejopisarstwa w Mezopotamii. Obejmowała okres od co najmniej VIII w. do upadku Niniwy (612 r. p.n.e.). Jej czas powstania jest nieznany. Zachowana tabliczka z jej fragmentem (lata 745 — 668 r. p.n.e.) sporządzona była około 500 r. p.n.e., lecz była kopią znacznie starszego tekstu.

VI w. p.n.e. — ostateczne połączenie tradycji (źródeł) składających się na Pięcioksiąg Mojżeszowy. Źródło „D” (od Deuteronomium, Księga Powtórzonego Prawa) dodano do wcześniejszych „J” (patrz wyżej — IX…) i „E” (patrz wyżej — VIII…) w połowie VI w. p.n.e. Źródło „D” w przeważającej części opiera się prawdopodobnie na Księdze Prawa, którą znaleziono w Świątyni Jerozolimskiej w 621 r. p.n.e. i odczytano królowi Jozjaszowi, władcy (640 — 609 r. p.n.e.) Judy (południowe królestwo żydowskie). Część jej mogła powstać już po tych wydarzeniach. Źródło „D” podkreśla potrzebę kultu centralnego, zgodnie z poglądem wspomnianego króla. Do tradycji powyższych w VI w. p.n.e., w czasie niewoli babilońskiej lub tuż po niej, dodano także źródło „P” (tradycja kapłańska). Inicjatorami tego zabiegu byli najpewniej kapłani, próbujący pokazać i zachować pierwotne obrzędy świątynne. Według „P” tylko potomkowie Aarona są kapłanami (pozostałe źródła uznają za nich także innych lewitów). Kapłani odgrywają rolę ważniejszą nawet niż prorocy. Poza obszernym materiałem o roli kapłanów, znajdujemy ponad dwieście wzmianek o przybytku (namiocie, będącym ośrodkiem kultu Jahwe przed wybudowaniem Świątyni Jerozolimskiej). Źródło „P” jest surowe w tonie. Nie ma tutaj wzmianek o spotkaniach Boga i ludzi, Jego zmaganiu się z ludzką niewiernością, pośrednictwie aniołów, czy mówiących zwierzętach. W tekście widoczne jest natomiast zainteresowanie wiekami, datami i miarami.

586 r. p.n.e. — antybabiloński bunt Żydów w Jerozolimie (stolicy królestwa judzkiego), podsycany przez Egipt. Po zdobyciu miasta wojska króla babilońskiego Nabuchodonozora II częściowo wymordowały, a w części uprowadziły do niewoli babilońskiej ludność z królem Zedekiaszem. Jerozolima wraz ze Świątynią Jerozolimską została zniszczona, a terytorium Judy wcielone do państwa babilońskiego. Z niewoli babilońskiej zwolnił Żydów król perski Cyrus II Wielki (patrz niżej — 558…) po podbiciu Babilonii w 538 r. p.n.e. Wtedy jednak większość z nich, zasiedziała na terenach przesiedlenia, z możliwości powrotu do Palestyny nie skorzystała.

Niewola babilońska, była okresem ważnych przemian w religii izraelskiej. Podjęto wysiłek ratowania tradycji religijnej (zebranie i wydanie większości Pięcioksięgu, Księgi Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskich). Na wygnaniu działali też dwaj najwięksi prorocy izraelscy: Ezechiel i tak zwany Deutero-Izajasz.

Ezechiel, kapłan deportowany do Babilonu wraz z pierwszą falą wygnanych w 597 r. p.n.e., początkowo krytykował odstępstwo od czystości kultu. Po upadku Jerozolimy głosił powrót z wygnania i budowę nowej świątyni, do której powróci chwała Jahwe. Podkreślał indywidualną odpowiedzialność moralną człowieka. Stosował niezwykłą symbolikę literacką.

Deutero-Izajasz, nieznany z imienia prorok, którego dzieło dodano do Księgi Izajasza (40—55). Przepowiadał trafnie pokonanie Babilonu przez perskiego Cyrusa (Kores) i powrót z niewoli babilońskiej. Jego proroctwo wyjaśnia niewolę jako karę za błądzenie ludu, w której Bóg go jednak nie opuścił i która przeminie. W Nowym Testamencie niektóre proroctwa Deutero-Izajasza są interpretowane jako zapowiedź przyjścia Chrystusa.

— podbój Fenicji przez Nabuchodonozora II, władcę państwa nowobabilońskiego (chaldejskiego). Babilończykom nie udało się zdobyć jedynie Tyru, którego król Itobaal II uznał zwierzchnictwo babilońskie dopiero po trzynastoletnim oblężeniu miasta, choć Babilończykom nie udało się go zdobyć.

585 r. p.n.e., 28 maja — bitwa nad rzeką Halys, pomiędzy wojskami Medii (agresja w celu uzyskania dostępu do Morza Egejskiego) i Lidii. Bitwę przerwano z powodu zaćmienia słońca (przewidziane przez Talesa z Miletu) i zawarto pokój trwający prawie 40 lat. W ten sposób Lidyjczycy powstrzymali tymczasowo ekspansję Medów w swoim kierunku. Ulegli im w 546 r. p.n.e. (patrz niżej).

585 r. p.n.e. — pokój między Lidią a Medami, po nierozstrzygniętej bitwie nad rzeką Halys w czasie najazdu medyjskiego.

Połowa VI — II połowa IV w. p.n.e. — państwo perskie.

Persowie, początkowo lud indoeuropejskich koczowników osiedlających się na mało urodzajnych terenach południowo — zachodniego Iranu. Rządzeni przez ród Hakamanich (gr. Achemenidów) znajdujących się pod zwierzchnictwem Medii. Około 600 r. p.n.e. opanowali pokonany wcześniej przez Asyrię Elam i przenieśli swoją stolicę do Suzy. Elam posiadał żyzne ziemie, a istniejąca od III tys. bogata kultura elamicka wpłynęła znacząco na kształtujące się dopiero państwo perskie (przejęcie języka i pisma elamickiego przez Persów). Z czasem w elitach perskich powstał plan podboju spokrewnionych Medów.

Państwo perskie, podzielone było na 20 satrapii będących jednostkami administracyjnymi wyodrębnionymi gospodarczo, kulturalnie i geograficznie, w części odziedziczonymi po Asyryjczykach. W czasach świetności zamieszkiwane było przez około 40 mln ludności. Utrzymanie dworu królewskiego, armii, wielkich budów i finansowanie zwyczajowych darów dla wiernych Achemenidom możnych wymagało sprawnej organizacji poboru ogromnych podatków. Poszczególne satrapie płaciły podatki zróżnicowane co do wysokości i formy płatności (towary, kruszce). Suma wpływów rocznych w najlepszych czasach szacowana była na 14 600 talentów attyckich (400 tys. kg złota i srebra), co stanowiło największe środki finansowe w rękach jednej monarchii w historii Wschodu. W obiegu były złote monety — dareiki oraz monety greckie. Despotyczni królowie perscy należeli do rodu Achemenidów i uważani byli za wcielenie boga Ahuramazdy, a ich majestat za odbicie świętego ognia — najczystszego pierwiastka świata. Obok króla i jego krewnych elitę polityczną państwa tworzyli możni perscy i medyjscy (członkowie rady królewskiej, dworu, satrapowie). W Suzie (mieście budowanym przez wszystkich władców od Dariusza) rezydowała centralna kancelaria, która zarządzała państwem i wysyłała posłów do innych krajów. Duże znaczenie miały inne miasta mające także stołeczny status: Ekbatana, Pasargady (zabytek wczesnej architektury Achemenidów) i Persepolis (centrum dynastyczne Achemenidów, zabytek dojrzałej sztuki perskiej, powstającej na ich zamówienie). Persowie, poza ściąganiem wysokich danin, nie ingerowali w uciążliwy sposób w życie zróżnicowanej rzeszy poddanych. Ludność nie była napadana i przesiedlana, panowała tolerancja wobec religii i kultur. Elita społeczna i stare emporia handlowe korzystały z rozwiniętego systemu dróg. Istniało niewolnictwo pałacowe (nieliczne, służba w pałacach i domach możnych). Państwo perskie można uznać za ulepszoną kontynuację monarchii wschodnich.

Kultura i religia perska. Literatura nie osiągnęła wysokiego poziomu ani oryginalności. Inskrypcje powstawały w języku perskim i uproszczonym piśmie klinowym (39 znaków). Językiem potocznym i kancelaryjnym był aramejski. Archiwalia i rachunki powstawały w elamickim.

Podstawą dualistycznej religii była wiara w dobrego boga Ahuramazdę, toczącego ciągłą walkę ze swym bratem bliźniakiem bogiem zła Arymanem. Wyznawca, przez swą postawę moralną, brał w niej udział w nadziei na zbawienie i uniknięcie kary piekielnej. Poglądy religijne kształtował prorok i reformator religijny Zoroaster., żyjący prawdopodobnie około 600 r. p.n.e.

558 — 529 r. p.n.e. — Cyrus II Wielki, zwany też Starszym (po elamicku Kurusz), król perski z dynastii Achemenidów. Właściwy twórca państwa perskiego i jego potęgi. Porwał Persów do walki z Medami perspektywą łupów i po zapewnieniu sobie przychylności części samych Medów. Zwycięstwa odnosił dzięki przewadze liczebnej wojska i zastosowaniu nowej aryjskiej taktyki ataku zmasowaną konnicą. Nie bez znaczenia było też częste skłócenie w szeregach jego przeciwników, a także humanitarne traktowanie pokonanych przez perskiego króla. Na podbijanych terenach był niekiedy witany jako wybawiciel. Podbił prawie cały Wschód: króla Medii Isztuwignu (550 r. p.n.e.), króla Lidii Krezusa (546 r. p.n.e.), króla nowobabilońskiego Nabonida (539 r. p.n.e.) i ziemie płaskowyżu irańskiego niemal do doliny Indusu. Objął władzą także Asyrię, Syrię i Palestynę. Poza władzą Persji pozostał tymczasowo Egipt. Cyrus zwolnił z niewoli babilońskiej Żydów, którzy powrócili do Palestyny, gdzie odbudowali świątynię jerozolimską i założyli państewko teokratyczne. Zasłynął jako mądry i tolerancyjny władca. Szanował miejscowe zwyczaje i religie (oddanie czci bogu Mardukowi w podbitym Babilonie, wspomniany wyżej i niżej gest wobec Żydów). Podzielił państwo perskie na satrapie (okręgi podatkowe i administracyjne), wprowadził system monetarny (perskie złote monety). Za jego panowania nastąpił rozwój handlu. Zginął w trakcie walk z koczownikami scytyjskimi ze stepów nadkaspijskich w dorzeczu Amu-darii (prawdopodobnie byli to Massageci).

555 — 538 r. p.n.e. — Nabonid, ostatni król babiloński okresu chaldejskiego. Jako czciciel boga księżyca — Sina, związany był ściśle z miastem Harran (główny ośrodek kultu boga i miasto rodzinne władcy). Kiedy próbował upowszechnić kult tego boga w Babilonie, ściągnął na siebie wrogą reakcję kapłanów Marduka, głównego bóstwa Babilonii. Społeczeństwo babilońskie podzieliło się wtedy na frakcje, walczące ze sobą orężem literatury propagandowej, częściowo zachowanej do dziś. Spośród 17 lat swojego panowania, aż 10 spędził w oazie Tema na Pustyni Arabskiej, a więc w rezydencji bardzo odległej od stołecznego Babilonu. Tam z kolei rządził w charakterze namiestnika syn Nabonida Baltazar. Wspomógł króla perskiego Cyrusa w walce z Medią, aby osłabić jej wpływy. Cyrus po zdobyciu Medii zwrócił się przeciwko Nabonidowi i pokonał wojska Baltazara w bitwie pod Opis (539 r. p.n.e.). Następnie Persowie zdobyli Babilon (539 r. p.n.e.), a Cyrus ogłosił się jego królem (538 r. p.n.e.).

Z inskrypcji na terakotowej tabliczce z Larsy wiadomo, że Nabonid zlecił poszukiwania świątyni panującego przed 800 laty króla Burnaburiasza. Podczas nich „usunięto piasek i ziemny kopiec skrywający miasto i świątynię”, znaleziono też starszą o kolejne 400 lat inskrypcję z czasów Hammurabiego. Na miejscu znaleziska Nabonid wzniósł nową świątynię. Zastosowanie czegoś na kształt metody wykopaliskowej, w celu zdobycia wiedzy o odległej przeszłości, jest uznawane za jeden z pierwszych zwiastunów archeologii.

555 — 550 r. p.n.e. — powstanie Persów pod wodzą Cyrusa Wielkiego przeciwko Medom i podbój Medii przez Persję. Cyrus zwyciężył ostatniego króla Medów, i swego dziada, Astiagesa (Isztuwignu, Isztuwegu) w 550 r. p.n.e. Zajął stolicę Medów Ekbatanę, po czym przyłączył Medię do Persji.

547 — 546 r. p.n.e. — podbój Armenii i Kapadocji przez Cyrusa Wielkiego, króla Persji.

547 r. p.n.e. — atak perski Cyrusa Wielkiego na Lidię.

546 r. p.n.e. — bitwa pod murami stolicy Lidii — Sardes. Cyrus Wielki rozbił siły króla lidyjskiego Krezusa. Państwo lidyjskie stało się prowincją Persji. Pokonany Krezus został cywilnym namiestnikiem perskim w Lidii. Ogromne bogactwa Krezusa, których źródłem były lidyjskie kopalnie złota, utrwaliły w tradycji jego imię jako synonim bogacza. Podbój Lidii spowodował, że zależne od niej kolonie — polis greckie na wybrzeżu Azji Mniejszej — znalazły się pod panowaniem Persji. Była to pośrednia przyczyna wojen persko — greckich.

539 r. p.n.e., 26 września — bitwa pod Opis, król perski Cyrus II Wielki pokonał słabsze wojska Baltazara, syna króla babilońskiego Nabonida; Baltazar prawdopodobnie zginął. Następnie Persowie zniszczyli miasto Opis dla zastraszenia pozostałych miast najechanej Babilonii. Bitwa oznaczała kres państwa nowobabilońskiego (chaldejskiego), które zostało włączone do wielkiej monarchii perskiej.

Z poległym Baltazarem wiąże się biblijna opowieść, że w czasie uczty wydanej tuż przed upadkiem Babilonu, po bluźnierczym użyciu naczyń zrabowanych ze świątyni jerozolimskiej, tajemnicza ręka miała wypisać na ścianie słowa: Mane, thekel, fares („policzono, zważono, rozdzielono”). Wezwany prorok Daniel wyjaśnił napis jako zapowiedź upadku Babilonu.

539 r. p.n.e., październik — perski wódz Gobryasz zdobył Babilon.

538 r. p.n.e. — Cyrus potwierdził swoją władzę w Babilonie poprzez tradycyjną ceremonię ujęcia przez siebie rąk boga Marduka. Następnie pozwolił na powrót Żydów do Palestyny i odbudowanie Świątyni Jerozolimskiej — kończąc w ten sposób okres niewoli babilońskiej. Palestyna stała się prowincją perską Jehud i uzyskała częściową autonomię. Większość Żydów, zasiedziała już na nowych terenach, nie skorzystała z pozwolenia królewskiego.

Likwidując niezależną Babilonię, Cyrus jako władca indoeuropejskich Persów zlikwidował ostatnie wielkie państwo semickie w Mezopotamii (wcześniej koalicja Medów i Babilonii zlikwidowała Asyrię). Odtąd, do podboju arabskiego w VII w. naszej ery, o losach Wschodu rozstrzygały państwa ludów indoeuropejskich. Po opanowaniu Babilonu król perski przejął także władzę nad Fenicją, która stała się odrębną satrapią (perskim okręgiem administracyjnym), a potem Azją Mniejszą.

529 r. p.n.e. — Cyrus wyruszył przeciwko Scytom (Massagetom) znad Amu-darii, ale został pokonany i poległ w czasie bitwy.

529 — 522 r. p.n.e. — Kambyzes II (Kambudżija II), król perski i władca egipski (uważany za założyciela XXVII dynastii egipskiej), syn Cyrusa. Jego wojska przekroczyły niebezpieczny pustynny Synaj i — dowodzone przez byłego wodza faraona egipskiego Psametyka III — pokonały siły tego władcy egipskiego w bitwie pod Peluzjum (525 r. p.n.e.). Następnie Persowie zajęli Egipt. Psametych III próbował jeszcze wzniecić antyperskie powstanie i po jego klęsce został stracony. Następnie Kambyzes próbował bez powodzenia zdobyć Etiopię i oazę Siwa. Pod koniec jego panowania wybuchło ogólne powstanie spowodowane nieudolnymi rządami i zróżnicowaniem wewnętrznym państwa. Jednym z ośrodków buntu była Media. Kambyzes zginął w drodze powrotnej z Egiptu do Persji w niewyjaśnionych okolicznościach.

525 r. p.n.e. — bitwa pod Peluzjum, król perski Kambyzes II pobił siły faraona Psametyka III. Persowie zajęli Egipt i uczynili go prowincją perską na prawie 200 lat. Kambyzes przeprowadził w nim szereg reform, których głównym celem było zmniejszenie dochodów kapłanów. Zrabował też częściowo skarby świątyń egipskich.

522 — 485 r. p.n.e. — Dariusz I Wielki (Darajawausz), król perski i władca Egiptu zaliczany do XXVII dynastii. Pochodził z bocznej linii Achemenidów. Wobec zagrożenia rozpadem państwa powołało go na tron siedem głównych rodów perskich. Mocną pozycję dawało mu też dowództwo nad częścią perskiej armii. Stłumił antyperskie powstania w satrapiach (co uwiecznił w słynnej, trójjęzycznej monumentalnej inskrypcji na skale w Behistun) i kontynuował politykę podbojów (podbój części Indii i Tracji, nieudana wyprawa na Scytów w 512 r. p.n.e. i nieudany podbój Grecji zakończony klęską pod Maratonem w 490 r. p.n.e.). Jego główną zasługą była trwała organizacja ogromnego państwa (nowy podział na 20 satrapii, nowy kodeks praw, rozbudowa administracji, systemu dróg i poczty), wprowadzenie łagodniejszych metod eksploatacji podatkowej i dopuszczenie do niej elit ludów podbitych, tolerancja obcych kultów. Metody te dały poparcie elit satrapii i ustabilizowały państwo. Wprowadził nową złotą monetę o dużej wartości — dareiki.

W Egipcie, w czasie jego panowania, ukończono kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym oraz dokonano kodyfikacji prawa egipskiego. W oazie el-Karga kazał wystawić w swoim imieniu wielką świątynię Amona-Re. Krajem rządzili jego namiestnicy, on sam odwiedził Egipt być może tylko raz w 518 r. Jego śmierć oraz zamieszki w Egipcie uniemożliwiły podbój Grecji.

Inskrypcja w Behistun. Wykonana nad niedostępną przepaścią w trzech językach: perskim, elamickim i babilońskim. Składa się z kilkudziesięciu części, z których każda dotyczy innego tematu i rozpoczyna się od inwokacji tak rzekł król Dariusz. Części zawierają między innymi: genealogię Dariusza, opis prowincji imperium, opis dziejów Persji od panowania Kambyzesa. Inskrypcja kończy się groźbą nadprzyrodzonej kary za jej zniszczenie.

521 r. p.n.e. — nieudany najazd Dariusza na Scytię, po przeprawie przez Bosfor, potem Dunaj, po mostach z połączonych łodzi. W następnych latach wodzowie perscy Megabazos i Otanes kontynuowali podbój.

Około 520 r. p.n.e. — odbudowa Świątyni Jerozolimskiej przez księcia Judy Zerubabela. Budowla była następnie wielokrotnie rozbudowywana między innymi przez króla Heroda I Wielkiego (20 r. p.n.e.). Ostatecznie zniszczyli ją Rzymianie w 70 r. n.e. Jedyną pozostałością jest fragment muru oporowego otaczającego dziedziniec — ściana płaczu.

519 — 518 r. p.n.e. — król perski Dariusz I zdobył część Indii (terytoria wzdłuż Indusu) i włączył je jako satrapię do swego państwa.

Około 512 r. p.n.e. — wyprawa króla perskiego Dariusza I Wielkiego przeciwko Scytom. W jej wyniku Persowie zdobyli grecką kolonię Bizancjum i objęli kontrolą Hellespont i Bosfor. Scytów jednak nie pokonali.

Około 510 r. p.n.e. — w tekście związanym z panowaniem Dariusza I Wielkiego po raz pierwszy w znanych źródłach wspomniano cukier, w kontekście trzciny cukrowej rosnącej nad rzeką Indus.

V w. p.n.e. — Izraelici zaczęli używać w komunikacji codziennej języka aramejskiego (języka Mezopotamii, na teren której ich przesiedlono). Poprzednio używany język hebrajski stał się językiem Pisma Świętego, literatury religijnej i kultu religijnego.

485 r. p.n.e. — śmierć króla perskiego Dariusza i powstanie w Egipcie uniemożliwiło Persom podbój Grecji.

485 — 465 r. p.n.e. — Kserkses I (Chszajarsza, biblijny Aswerus), król perski z dynastii Achemenidów i władca egipski zaliczany do XXVII dynastii. Syn Dariusza I Wielkiego (patrz wyżej — 522…). Zmagał się z licznymi powstaniami wybuchającymi w Persji po śmierci ojca i poprzednika (między innymi powstanie w podbitym Egipcie, 486 r. p.n.e.). Około 482 r. p.n.e. stłumił powstanie w Babilonie. Kserkses poniósł też klęskę pod Salaminą (480 r. p.n.e.), podczas próby podboju Grecji. Zginął zamordowany w trakcie spisku pałacowego. Jego rządy cechowało zerwanie z dotychczasową linią polityczną tolerancji królów perskich wobec innych religii. Obraz władcy jako człowieka słabego i zniewieściałego, to produkt greckich pisarzy, nie mający związku z rzeczywistością. W swym państwie Kserkses zasłynął jako pogromca buntowników i wielki budowniczy. Zakończona niepowodzeniem wyprawa na Grecję była przygotowywana starannie i z rozmachem.

464 — 424 r. p.n.e. — Artakserkses I Makrocheir („Długoręki”), król perski z dynastii Achemenidów. Syn Kserksesa I. Stłumił powstania w Baktrii i w Egipcie. Prowadził długą wojnę z Grecją, zakończoną zwycięstwem Greków i zawarciem pokoju Kalliasa (449 r. p.n.e.).

424 — 404 r. p.n.e. — Dariusz II Ochos, król perski z dynastii Achemenidów, syn Artakserksesa I. Persja weszła w okres długotrwałego kryzysu. Liczne bunty poddanych ludów, wzrost władzy satrapów osłabiły system władzy państwowej. W 406 r. p.n.e. od Persji oderwał się Egipt. Dariusz II wspierał finansowo Spartę, co pozwoliło jej pokonać Ateny w wojnie peloponeskiej (431 — 404 r. p.n.e.) Pomimo wprowadzenia monety, gospodarka Persji była wciąż niezbyt rozwinięta i oparta na rolnictwie oraz hodowli.

410 r. p.n.e. — obrabowanie i spalenie żydowskiej świątyni Jahwe na Elefentynie przez żołnierzy egipskich, podburzonych przez kapłanów boga Chnuma. Świątynię tę wzniesiono dla Żydów stanowiących część garnizonu Elefantyny. Do 515 r. p.n.e. czczono w niej Jahwe i jego dwie towarzyszki Aszimę i Anat. W roku tym wydano jednolite prawo religijne z okazji odbudowania świątyni jerozolimskiej — Jahwe czczono jako boga jedynego.

404 — 358 r. p.n.e. — Artakserkses II Mnemon, król perski z dynastii Achemenidów Syn Dariusza II (patrz wyżej). Przed objęciem władzy musiał stoczyć walkę o tron z bratem Cyrusem Młodszym. Na mocy pokoju Antalkidasa (387 r. p.n.e.) Persja odzyskała panowanie nad miastami greckimi Azji Mniejszej.

358 — 338 r. p.n.e. — Artakserkses III Ochos, król perski, syn Artakserksesa II (patrz wyżej). Stłumił powstania antyperskie w Azji Mniejszej, Syrii, Fenicji i Palestynie. Ponownie podbił Egipt, co było dużym osiągnięciem, gdyż tym samym za jego panowania Persja osiągnęła znów swe dawne granice. Ograniczył wpływy satrapów, odbierając im prawo do utrzymywania własnych wojsk. Zamordowany w wyniku spisku pałacowego.

336 — 330 r. p.n.e. — Dariusz III Kodoman, ostatni król perski. Pochodził z bocznej linii Achemenidów, zarazem ostatni władca z tej dynastii. Za jego panowania nastąpił ostateczny upadek niepodległości Persji, w wyniku najazdu macedońskiego Aleksandra Wielkiego i jego zwycięstw w bitwach pod Issos (333 r. p.n.e.) i Gaugamelą (330 r. p.n.e.). Persja stała się częścią monarchii Aleksandra Wielkiego, po jego śmierci państwa hellenistycznego Seleucydów.

75 r. n.e. — najpóźniej datowana inskrypcja w piśmie klinowym (tekst astronomiczny).

Tablica II. Egipt do początku epoki hellenistycznej

Około 3500 r. p.n.e. — początki użycia żagla i papirusu w Egipcie.

Około 3200 r. p.n.e. — w miejscowości Tell el-Farcha we wschodniej Delcie Nilu powstał najstarszy odkryty browar. Zawód browarnika miał duże znaczenie w gospodarce egipskiej, a piwo było drugim po chlebie pokarmem składanym zmarłym w ofierze.

Przed 3100 r. p.n.e. — Okres Protodynastyczny (Predynastyczny, sięgający w przeszłość nawet do około 5300 r. lub wcześniej). Kultury Egiptu Dolnego (Merimde Beni Salame) i Górnego (Tasa, Badari, Nagada I i II) cechowało pewne zróżnicowanie. W Delcie Nilu dominowało rolnictwo (uprawiane dzięki sztucznemu nawadnianiu ziemi) i hodowla w ramach wspólnot gminnych. Zmarłych grzebano w domach w pozycji siedzącej lub leżącej z podkurczonymi nogami (śmierć postrzegana być może jako sen). Pochówek wyposażano w żywność i broń. Na południu obok rolnictwa ważne gospodarczo było łowiectwo i handel wymienny; rosła rola naczelników lokalnych. Zmarłych grzebano na cmentarzyskach, także w pozycji siedzącej lub leżącej z podkurczonymi nogami, wraz z żywnością i bronią.

W całym Egipcie konieczność utrzymania systemów irygacyjnych przyspieszyła rozwój państewek, zwanych z grecka nomami. W końcu ich jednoczenie doprowadziło do powstania dwóch państw — Egiptu Górnego (22 nomy, od I katarakty do nasady Delty Nilu, stolica w Hierakonpolis — Mieście Sokoła; patronka — bogini-sęp Nechbet, emblemat kraju — łodyga turzycy, władcy nosili białą koronę) i Egiptu Dolnego — Delty (20 nomów w Delcie Nilu, stolica w Pe, patronka bogini-kobra Buto, emblemat — pszczoła, faraonowie nosili czerwoną koronę). Państwa te przez pewien czas współistniały, po czym podjęły walkę. W okresie tym ukształtował się też język egipski jako wynik połączenia języków semickich i chamickich. Zaczątki sztuki pisania najprawdopodobniej zostały przeniesione do Egiptu z Sumeru, na początku tego okresu. Następnie pismo rozwijało się jako odrębny egipski system.

Z początków tego okresu (około 6000 r.), gdy następowała migracja koczowników do Doliny Nilu, wywodzi się kult bóstw nomów, czczonych pod postacią sztandarów nomów. Niektórzy lokalni bogowie z czasem nabierali charakteru bóstw regionalnych, a po zjednoczeniu państwa ogólnoegipskich. Jednocześnie przez wieki następował ciągły proces utożsamiania bóstw lokalnych z ogólnoegipskimi lub czczenia ich w trójcach (na przykład ojciec — matka — syn). Być może tego okresu sięgają początki egipskiego kalendarza rolniczego.

Około 3100 r. p.n.e. — początki cywilizacji egipskiej w Okresie Wczesnodynastycznym (patrz niżej). Istniały dwa państwa — Egipt Górny (dolina od I katarakty Nilu do nasady Delty) i Dolny (Delta Nilu), podzielone na okręgi (protopaństwa) — tzw. nomy (odpowiednio 22 i 20). Ich gospodarka oparta była na rolniczym wykorzystaniu wylewów Nilu. Naczelnicy nomów — nomarchowie byli potomkami lokalnych wodzów z Okresu Protodynastycznego. Powstało pismo hieroglificzne (obrazkowe, dla celów monumentalnych, używane od początku Egiptu do III w. n.e.) i hieratyczne („kapłańskie”, uproszczone, używane od Starego do Nowego Państwa i niekiedy później) oraz kalendarz rolniczy. Kalendarz ten wyodrębniał 365 dniowy rok, podzielony na trzy pory: wylewu, siewu (kiełkowania) i zbiorów (gorąca) oraz 12 trzydziestodniowych miesięcy i 5 dni dodatkowych. Miesiąc egipski dzielił się na 3 tygodnie po 9 — 10 dni. Rok zaczynał się z początkiem wylewu Nilu — 19 lipca. Kalendarz egipski mógł powstać już w erze przeddynastycznej, ale mógł też być wprowadzony dopiero za panowania faraona Dżozera z III dynastii, być może przez wezyra Imhotepa.

W rolnictwie wprowadzono pierwsze pługi (czy też raczej sochy złożone z zaostrzonego kija przymocowanego do drzewca; mimo prostoty było to narzędzie rewolucyjnie wydajne — jeden człowiek z pługiem i parą wołów jest w stanie zaorać dwa razy więcej ziemi niż 12 mężczyzn z motykami).

Około 3100 — ok. 2686 r. p.n.e. — Okres Archaiczny (Tynicki, wczesnodynastyczny); I i II dynastia faraonów egipskich. Około 3100 r. faraon Narmer (Menes) z Tinis, według Manetona założyciel I dynastii tynickiej, będąc władcą Górnego Egiptu podbił Deltę (Dolny Egipt) i utworzył zjednoczone państwo ze stolicą w Tinis koło Abydos. Drugi faraon I dynastii Aha, pochowany został w grobowcu — mastabie (po arabsku „ława”) w Sakkara. Późniejsze piramidy schodkowe były rozwinięciem tej formy architektonicznej. Faraonów II dynastii grzebano w grobowcach w Memfis. Mastaby funkcjami wnętrz przypominały domy mieszkalne. Dla władców I, II i III dynastii wznoszono je z cegły i kamienia.

W okresie tynickim następowała centralizacja władzy. Zwierzchników nomów — nomarchów, uczyniono odpowiedzialnymi za konserwację systemu kanałów irygacyjnych i grobli. Rozwijało się rzemiosło i handel zagraniczny. Od początku istnienia państwa egipskiego utrzymywano na ogół pokojowe kontakty handlowe z Byblos na wybrzeżu syryjskim i Nubią. Egipcjanie organizowali także wyprawy handlowe na tereny Libii i na Półwysep Synaj. W okresie tym powstały podstawy kultury egipskiej, choć niedostatek źródeł powoduje, że informacje o nim są skąpe. Rozwijano hieroglificzny system pisma. Niewielka ilość zachowanych zabytków sztuki z tego okresu (np. palety łupkowe, głowice maczug) ukazuje wysoki poziom sztuki egipskiej od zarania jej rozwoju. Rozwijała się ona w nawiązaniu do obcych wpływów.

Faraonowie okresu tynickiego szczególną cześć oddawali bogom: Horusowi z Hierakonpolis, Setowi z Ombos, Thotowi z Chmun i Onurisowi z This (bóg wojny). Jeden z faraonów II dynastii — Peribsen, próbował ograniczyć wpływy kapłanów przywracając supremację kultu boga Seta, kosztem głównie Horusa i w nawiązaniu do dawniejszych tradycji. Uczyniło go to pierwszym buntownikiem religijnym na tronie egipskim.

Władcy z II dynastii wznosili świątynie słoneczne z obeliskami, o oryginalnej organizacji przestrzennej, otwierającej je na słońce.

Religia egipska w początkach istnienia cywilizacji. Niektóre z lokalnych bóstw jednoczonych stopniowo nomów (patrz wyżej), nabierały znaczenia bóstw o charakterze regionalnym, a po zjednoczeniu państwa — ogólnopaństwowym. Bogów lokalnych w ciągu wieków utożsamiano z ogólnopaństwowymi lub mitologicznie i obrzędowo łączono w trójce (ojciec — matka — syn, na przykład: Ozyrys — Izyda — Horus; Amon-Re — Mut — Chonsu, trójca z Teb; Ptah — Sechmet — Nefertem, zastąpiony później przez ubóstwionego wezyra Imhotepa, trójca z Memfis).

Z czasem na bazie mitów przeddynastycznych wspólnot i koncepcji religijnych z pierwszych wieków istnienia państwa, kapłani egipscy stworzyli cztery systemy doktrynalne, porządkujące świat bogów i wyjaśniające powstanie ich oraz wszechświata. Określa się je jako doktryny (teogonie) z: Heliopolis, Hermopolis, Memfis i królewską. Systemy te w znacznym zakresie wykluczały się nawzajem, co nie stanowiło dla Egipcjan problemu religijnego. Najpewniej nie oczekiwali oni od religii, że będzie spójnym i logicznym systemem wyjaśniającym świat. Poza tym w życiu codziennym Egipcjanina istotną rolę odgrywały głównie bóstwa miejscowe lub regionalne. Duże różnice wewnątrz religii egipskiej nie stały się nigdy powodem poważniejszych zamieszek wśród jej wyznawców.

Starsze były doktryny teologiczne z Hermopolis i Heliopolis, które połączono w Pierwszym Okresie Przejściowym. W teologicznej doktrynie z Heliopolis stwórcą świata i bogów był bóg Atum („Doskonały”), utożsamiony później z bogiem słońca Re. Atum miał wyłonić się z praoceanu — chaosu Nun jako pagórek (lub na pagórku), od którego zaczął się świat. Atum stał się sam z siebie i z siebie stwarzał bogów oraz przedmioty (czasem określano ten proces jako samostworzenie oraz stworzenie przez samogwałt i wykaszlnięcie, wyplucie).

Doktryna z Memfisu powstała w okresie tynickim, za panowania I i II dynastii. Uwypuklono w niej postać boga — patrona Memfis — Ptaha, gdyż pierwszym faraonom najwyraźniej zależało, by miał on większe znaczenie religijne niż bóstwa — fetysze z Heliopolis i Hermopolis. W związku z tym uznano, że Ptah był bogiem samorodnym i samoistniejącym oraz, że istniał współcześnie z prawodami Nun. On stworzył pozostałych bogów wysiłkiem swego rozumu i siłą swego głosu. Ptah był rozumem świata, jego sercem stał się bóg-sokół Horus (poprzednik i patron władzy faraonów), a językim bóg mądrości Thot. Wszyscy bogowie byli poniekąd elementami Ptaha, co nadawało tej doktrynie cechy monoteizmu, ku któremu zmierzała powoli religia egipska w późniejszych okresach dziejów tej cywilizacji. Kult Ptaha był wzniosłą ideą religijną, oderwaną od pragmatyzmu wyjaśnień poprzednich doktryn. Twórczy wysiłek rozumu Ptaha przeciwstawiony został samostworzeniu się Re-Atuma poprzez samogwałt. Ptah był opiekunem artystów, rzemieślników i literatów. Po wiekach identyfikowano go z greckim bogiem Hefajstosem. Elitarna intelektualnie doktryna z Memfisu nie znalazła szerokiego uznania w społeczeństwie egipskim, ale w kręgach elit była popularna aż do czasów chrześcijańskich. Mogła dodatkowo wpłynąć na Filona z Aleksandrii (20 r. p.n.e. — 50 r. n.e.), który — w nawiązaniu do koncepcji staro- i nowotestamentowych — wprowadził do filozofii pojęcie słowa, jako elementu pośredniczącego, będącego narzędziem twórczym Boga. Koncepcja ta wpłynęła następnie na filozofię chrześcijańską.

Pod koniec okresu tynickiego, na bazie religii solarnej i jej doktryny z Heliopolis, faraonowie ogłosili doktrynę królewską. Jej głosicielami byli kapłani boga słońca Re. Utrzymywała ona, że Re-Atum, po stworzeniu świata, był pierwszym faraonem, po którym panowała Wielka Dziewiątka i Mała Dziewiątka bogów. Kolejnymi sukcesorami władzy i faraonami byli ludzie. Faraon poprzez związki z Horusem miał w swych żyłach krew boga-słońce. Faraon był więc Horusem, panem ziemskiej domeny, synem Re (czyli Harachte). Strażnikami sukcesji byli kapłani (co wskazuje na wzrost ich znaczenia w państwie). Doktryna ta była zasadniczo podtrzymywana do końca dynastycznych dziejów Egiptu. Solarnego boga Re uznano za tak potężnego, że jego imię poprzedzało imiona prawie wszystkich męskich bóstw. Wyjątek stanowili bogowie o kulcie wystarczająco potężnym i pozycji ogólnoegipskiej (wpływy kapłanów świątyń) na tyle ugruntowanej, aby oprzeć się przewadze religijnej Re — byli to: Ptah, Thot i Ozyrys.

Poza bóstwami głównymi, dla przeciętnego Egipcjanina szczególne znaczenie w życiu codziennym mieli bogowie lokalni. W Egipcie czczono ponad 2 tysiące bóstw.

Imiona głównych bogów Egiptu: Amon-Re, Anubis, Atum (Atum-Re), Bast (bogini), Bes, Chnum, Chonsu, Chopri, Geb, Hapi, Harsafes, Hathor (bogini), Hor, Horus, Izyda (bogini), Maat (bogini), Min, Montu, Mut (bogini), Neftyda (bogini), Neit (bogini), Nut (bogini), Onuris, Ozyrys, Ptah, Re, Sachmet (bogini), Sebek (Sobek), Selket (bogini), Serapis, Set, Sokaris, Sopdu, Szu, Tefnut (bogini), Thot, Wep-Wawet i Chenty-Amentiu. Większość z powyższych bóstw czczona była, z różnym nasileniem, przez cały okres istnienia pogańskiej cywilizacji Egiptu.

Istotnym elementem życia religijnego Egipcjan była magia, stosowana w celu ochrony przed złem lub zaszkodzenia komuś, a także skłonienia boga do udzielenia pomocy stosującemu ją człowiekowi. Nie stosowano jej jednak w obrzędach świątynnych i nie była ona przedmiotem spekulacji teologicznych. W traktatach teologicznych nie pojawiały się także demony, będące w dużej liczbie elementem wierzeń ludowych.

Wizja życia pozagrobowego. Przekonanie, że życie pośmiertne (lub jego jakość) zależy od dobrego lub grzesznego życia ziemskiego, powoli wchodziło w obręb przekonań religijnych Egipcjan. Szczęście wiekuiste i przejście w zaświaty zależeć miało od poprawnego wykonania rytuałów religijnych, wypowiedzenia formuł magicznych i dobrej opinii otoczenia o zmarłym. Istotne było też zachowanie ciała (mumifikacja) oraz pamięć żyjących krewnych. Początkowo za godnych wstąpienia do nieba uznawano tylko faraona i jego otoczenie. Upowszechnienie kultu Ozyrysa w Średnim i Nowym Państwie sprawiło, iż zwyciężył pogląd, że za jego sprawą zmartwychwstania dostąpią wszyscy, którzy spełnią warunki rytualne i przejdą jego sąd. Z tym, że faraon szedł do nieba, do świata bogów, a zwykli ludzie przechodzili do świata podziemnego, wyobrażonego jako lepsza wersja świata ziemskiego. Warunkiem szczęścia w życiu pozagrobowym było — poza zachowaniem zmumifikowanego ciała — przejście sądu Ozyrysa w sali bogini prawdy Maat, w jej obecności. Podczas sądu bóg Anubis ważył serce (siedziba rozumu i uczuć) zmarłego na wadze wraz z piórem Maat; wynik zapisywał Thot. Jeśli serce zrównoważyło się z piórem Maat, a zmarły wypowiedział spowiedź negatywną, Wielkie Zgromadzenie 42 Bogów, na wniosek Thota, dopuszczało zmarłego do Pól Elizejskich świata podziemnego. Jeśli wynik pomiaru był niekorzystny, serce (i duszę zmarłego) pochłaniał stojący przy wadze Pożeracz (potwór o łbie krokodyla, przednim korpusie lwa, tylnim hipopotama).

Według religii egipskiej człowiek składał się z kilku elementów. Oprócz materialnego ciała, poddawanego po śmierci mumifikacji, i serca (siedziba uczuć i myśli), było to ba (element wywodzący się ze świata bogów, iskra boża), ka (ludzki geniusz, zarodek życia i siła życiowa, osobowość człowieka; ka mieszkało w mumii i posągach zmarłych, żywiło się niematerialną częścią darów ofiarnych; w razie zniszczenia mumii groziła mu ostateczna śmierć) oraz imię człowieka (ważne było jego utrwalenie i zapamiętanie przez potomnych).

Podczas pogrzebu kluczowy był obrzęd Otwarcia Ust, wykonywany za mitycznym Horusem (przywracającym w ten sposób do życia ojca — Ozyrysa), kopiowany z wielkiej obrzędowości świątynnej. Przywracał on zmarłemu zdolność używania rozumu i ciała.

Około 3000 — ok. 2000 r. p.n.e. — okres mieszany kamienno — miedziany w Egipcie.

Około 3000 r. p.n.e. — pierwsze w historii użycie krosien tkackich, w Egipcie.

Około 2800 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsza w historii zapora wodna, w Egipcie (Wadi el-Garani).

Około 2750 r. p.n.e. — użycie koła garncarskiego na terenie Egiptu, przejętego najpewniej z terenu Mezopotamii, od Sumerów.

Około 2686 — ok. 2184 r. p.n.e. — Stare Państwo egipskie (dynastia III — VI).

Organizacja. Instytucja patriarchalnego władcy przekształciła się w despotyczną monarchię faraonów silnie podbudowaną religijnie. Początkowo uważano faraona za żyjącego pośród ludzi boga; od czasów III dynastii za reinkarnację boga w ludzkim ciele, a od Chefrena z IV dynastii za syna boga Re. W wymiarze religijnym każdy faraon był uważany za potomka i reinkarnację boga Horusa, ostatniego boga-faraona, którego symbolem był sokół. Faraon — Horus dbał o ziemskie posiadłości ojca — boga Ozyrysa, a po śmierci sam stawał się Ozyrysem. Sokół był prawdopodobnie przeddynastycznym znakiem jednego z nomów w Delcie Nilu. Ziemia stanowiąca początkowo własność faraona przeszła stopniowo w stałe i dziedziczne użytkowanie przez naczelników nomów (nomarchów), urzędników i świątynie bóstw. Mimo to faraonowie Starego Państwa utrzymywali ścisłą kontrolę nad nomarchami, aż do czasów VI dynastii (schyłek XXIV — początek XXII w. p.n.e.), gdy zaczął się rozkład państwa. Aparat państwowy sprawował ścisły nadzór nad chłopami dzierżawiącymi pola i płacącymi daniny dla dworu i świątyń oraz pociąganymi do budowy kanałów irygacyjnych i wielkich obiektów architektonicznych.

W okresie Starego Państwa panowali władcy zaliczani do III, IV, V i VI dynastii faraonów egipskich, budowniczych piramid. Za panowania III i IV dynastii nastąpił szczytowy okres rozwoju kulturalnego Starego Państwa, wzrost autorytetu władcy, budowa wielkich piramid. Z inskrypcji (XXVI w. p.n.e.) wiadomo, że faraonowie IV dynastii dysponowali biblioteką — być może jedną z pierwszych w dziejach. Pod koniec panowania tej dynastii faraonowie przybrali tytuł syna boga słońca Re, co było wyrazem zwycięstwa doktryny teologicznej z Heliopolis (patrz wyżej — ok. 3100… i niżej — XXVII…), pomimo przekształceń dominującej w kulcie ogólnopaństwowym do końca starożytnej cywilizacji egipskiej. Jednocześnie przedostatni faraon IV dynastii — Szepseskaf, odmówił przyjęcia tytułu „Syn Re”, aby przeciwstawić się silnej pozycji kapłanów z Heliopolis. Ta polityka uczyniła go drugim po Peribsenie (II dynastia) buntownikiem religijnym na tronie egipskim. Po jego śmierci i pochowaniu w mastabie w Sakkarze (a nie w piramidzie, jak pozostałych monarchów IV dynastii), kapłani na pewien czas przechwycili władzę nad krajem. Z 6 faraonów V dynastii, pierwszych trzech zostało umieszczonych na tronie przez kapłanów, a podstawą ich praw do tronu uczyniono twierdzenie, iż są synami kapłanki zapłodnionej przez boga Re. Faraonowie tej dynastii wznosili świątynie słońca, w których znaleziono „Teksty piramid”. Za panowania V i VI dynastii nastąpiło stopniowe osłabienie autorytetu władców i przejmowanie części władzy przez nomarchów (zwierzchnicy nomów) i innych możnych. Swoistym wyrazem tego procesu było poważne zmniejszenie rozmiarów grobowców królewskich — piramid. Pomimo tych osłabiających władzę procesów faraonowie prowadzili zagraniczne wyprawy wojenne na pogranicze azjatyckie i na Nubię. Trzeci faraon VI dynastii Pepi I (XXIV/XXIII w. p.n.e.) zorganizował kilka wypraw wojennych przeciwko plemionom palestyńskim. Podczas jednej z nich wojsko transportowano na okrętach. Ostatnim faraonem VI dynastii był Pepi II (patrz niżej). Za jego panowania wystąpiły już symptomy kryzysu Pierwszego Okresu Przejściowego (patrz niżej).

Z okresu panowania V dynastii (XXV—XXIV w. p.n.e.) pochodzi „Kamień z Palermo”, częściowo zachowana bazaltowa stela z wyrytymi na niej rocznikami królewskimi (od czasów mitycznych do okresu panowania V dynastii). Pomimo uszkodzeń i problemów interpretacyjnych, jest to jedno z najcenniejszych źródeł dla Okresu Archaicznego i Starego Państwa. Z czasów tej dynastii pochodzi też pierwsza zachowana mumia.

Z okresu panowania wspomnianego wyżej Pepiego I, pochodzi utwór autobiograficzny urzędnika i dworzanina tego faraona Weniego. Wyłania się z niego obraz typowego urzędnika egipskiego tamtych czasów — pnącego się mozolnie po szczeblach kariery, uznającego przynajmniej werbalnie swą mierność i znajdującego zadowolenie w interpretowaniu woli faraona.

Gospodarka. Jej podstawą było rolnictwo; zajmowano się też rybołówstwem, myślistwem i hodowlą. W okresie tym rozwinęło się rzemiosło i handel. Do czasów VI dynastii Egipcjanie sprowadzali przez Byblos drewno cedrowe z gór Libanu. Organizowali wyprawy wojenne do Nubii w celu pozyskania kadzidła, kości słoniowej i skór panter. Eksploatowali też tamtejszą kopalnię diorytów w krainie Toszka i założyli kolonię w Buhen, gdzie wytapiano miedź.

Armia. W okresie Starego Państwa funkcję dowódców sił zbrojnych bądź wypraw powierzano cywilnym urzędnikom — a więc zapewne niewyspecjalizowanym w tym zakresie. Rola armii i zawodowego korpusu oficerskiego rosła w Egipcie dopiero od okresu Średniego Państwa.

Uprawiana przez kapłanów w ścisłym związku z religią nauka osiągnęła wysoki poziom, choć wiedza ta, będąca tajemnicą kapłanów, rzadko powierzana była papirusom. Matematyka, po okresie znacznego rozwoju w Starym Państwie, trwała w zastoju w kolejnych wiekach. Egipcjanie znali: system dziesiętny, ułamki z liczbą 1 w liczniku, geometryczne wzory na powierzchnię trójkąta, prostokąta i trapezu, równanie z jedną niewiadomą. Wiedza matematyczna miała charakter praktyczny, była potrzebna przy wytyczaniu pól, budowie kanałów i wznoszeniu budowli. W astronomii posługiwano się mapą nieba; ciała niebieskie dzielono na dwie kategorie: niestrudzone (planety: Jowisz, Saturn, Wenus, Mars, Merkury i inne gwiazdy) i wieczne (gwiazdy okołopolarne przy których były niebiańskie pola faraonów). Egipcjanie posługiwali się astrologią, ale nie opartą o znaki zodiaku, które były pomysłem Babilończyków, przyniesionym do Egiptu przez Greków w Okresie Późnym. Wczesnym efektem wiedzy astronomicznej i obserwacji przyrodniczych był też kalendarz. W medycynie, w której silny był aspekt religijny i częste używanie formuł magicznych, stosowano ziołolecznictwo, dobrze radzono sobie z obrażeniami zewnętrznymi, złamaniami, amputacjami, wykonywano prostsze zabiegi chirurgiczne, przeczyszczenia lewatywą (lewatywa uważana była za dar bogów); niemała była wiedza ginekologiczna (kobiety rodziły przeciętnie od 12 roku życia po 6—7 dzieci i były znaczną częścią klienteli lekarza). Zawód lekarza był jednym z najstarszych wykształconych w Egipcie. Istniały od Starego Państwa ośrodki medyczne przy świątyniach: boga Re-Atum w Heliopolis, bogini Neit w Sais i boga Anubisa w Letopolis. Przy świątyniach istniały ogrody z uprawami ziół leczniczych. Lekarze często byli wyspecjalizowani. Wiadomo, że Totmes III miał przy armii korpus lekarzy wojskowych. Umiejętności lekarzy egipskich były cenione w świecie starożytnym. Z ich dzieł i doświadczenia korzystali Grecy (Hipokrates), Rzymianie (Galen), Persowie i później Arabowie. Jednocześnie lekarzy nie dopuszczano do mumifikacji, będącej tajemnicą odrębnego cechu. Znajomość anatomii nie była więc u medyków dogłębna (na przykład nie rozróżniano żył i tętnic).

Liczebność ludności Egiptu zmieniała się, ale można przyjąć, że w starożytności oscylowała wokół 5 milionów osób.

Religia egipska w okresie Starego Państwa. Przed okresem Starego Państwa Egipcjanie czcili siły natury pod postacią zwierząt. Za pierwszych dynastii bóstwa miały często postać ludzką, z głową zwierząt. Na czoło wysunął się kult: Ozyrysa (bóg odradzającej się przyrody, ośrodek religijny w Heliopolis), Tota (patron Memfis), Ra (bóg słońca), i Seta (bóg pustyni). W czasach budowy wielkich piramid głównym bogiem stał się Ra, a faraonów uważano za jego synów. Określenia bogów wskazują na postrzeganie ich jako wielkich i odległych istot, wobec których człowiek jest sługą. W późniejszych okresach historii Egiptu bogów postrzegano jako bardziej opiekuńczych. Życie pozagrobowe wyobrażano sobie na podobieństwo ziemskiego. Początkowo nie wiązano postępowania zmarłego w życiu doczesnym z problemem oceny moralnej po śmierci. Od czasów V dynastii na ścianach piramid umieszczano teksty religijne (Teksty piramid) recytowane w czasie pogrzebu. Początkowo był to jedynie przywilej władcy. Główne nekropolie elit egipskich (faraonowie i członkowie dworu, nomarchowie i ich otoczenie) zbudowano w Gizie, Sakkarze, Medum, Dahszur, Abusir.

Sztuka Starego Państwa. Dominowały w tym okresie pracownie artystów memfickich (sztuka memficka), spod ręki których wychodziły dzieła bardzo wysokiej jakości. Dobrze radzono sobie z najtwardszym materiałem — diorytem (posąg faraona Chefrena z Muzeum Kairskiego). Rangę arcydzieł można przypisać portretowym rzeźbom prywatnym Rahotepa i jego żony Nefret oraz kilku innym. Płaskorzeźby grobowe (grobowce w Sakkarze: Mereruka, Tii, Kagemni) mają poziom rzadko osiągany w czasach późniejszych. Częściej też niż później używano drewna, eksperymentowano z miedzią jako materiałem rzeźbiarskim (statua faraona Pepi I). Od Starego Państwa aż do okresu Nowego Państwa dominującym materiałem w architekturze monumentalnej był wapień, którego głównym źródłem były kamieniołomy w Tura na południowy zachód od dzisiejszego Kairu. Przez cały okres historii Egiptu dominującym budulcem użytkowym była cegła wyrabiana z mułu nilowego i suszona na słońcu. W starożytności wznoszono z niej wszelkie domostwa — także liczne pałace królewskie. Nietrwałość tego materiału wpłynęła na szczątkowy stan zachowania budowli codziennego użytku.

Najwybitniejszymi faraonami okresu Starego Państwa byli: Dżozer, Snofru, Chufu, Chafre, Menkaure, Pepi II (wszyscy — patrz niżej).

XXVII w. p.n.e. — Dżozer (Dżeser), drugi faraon z III dynastii, syn Chasechemui (ostatniego władcy z II dynastii). W tradycji egipskiej uważany był za pierwszego wielkiego monarchę. Przeniósł stolice z Tinis do Memfis (dogodne położenie z równym dostępem do Dolnego i Górnego Egiptu). Organizował wyprawy do kamieniołomów w Asuanie, Turze (po wapień) i na Synaju. Pierwotnie Dżoser wzniósł dla siebie, wzorem poprzedników, grobowiec — mastabę w Beit Challaf koło Abydos. Potem, za radą kapłanów z Heliopolis, kazał wznieść (około 2650 r. p.n.e.) grobowiec w zupełnie nowej formie — piramidę, dokonując przełomu w egipskiej architekturze. W efekcie wybitny wezyr Imhotep wzniósł dla niego pierwszą w dziejach monumentalną budowlę kamienną — piramidę schodkową w Sakkarze (patrz niżej).

Niektórzy badacze uważają, że egipski kalendarz rolniczy (patrz wyżej) został wprowadzony dopiero za panowania Dżozera, być może także przez Imhotepa.

Około 2650 r. p.n.e. — piramida schodkowa w Sakkarze koło Memfis, wzniesiona dla faraona Dżozera (patrz wyżej). Wspaniałe dzieło wezyra Imhotepa. Sześciostopniowa (pomysł 6 mastab o coraz mniejszych rozmiarach, ułożonych jedna na drugiej), o wysokości 61 metrów. Zbudowana z materiału kamiennego wydobytego w kamieniołomie przylegającym do jej terenu od zachodu (kamieniołom opuszczono po jej wzniesieniu). Obłożona wapieniem z kamieniołomu w Turze. Otoczono ją zespołem budowli o przeznaczeniu prawdopodobnie sakralnym i reprezentacyjnym (dwie świątynie grobowe, sala kolumnadowa, dziedzińce, kaplice, potężny mur licowany białym wapieniem z Tury z 14 bastionami i obwiedziony dodatkowo suchą fosą o głębokości 20 i szerokości 40 metrów). Kompleks pomieszczeń wydrążono także pod piramidą (komora grobowa wyłożona różowym granitem z Asuanu, a wokół niej galerie wyłożone płytkami imitującymi maty). Budowlę charakteryzuje smak i lekkość. Smukłe kolumny mają kapitele w kształcie zwisających liści. Elementem architektonicznym kompleksu są też, wymyślone prawdopodobnie przez Imhotepa, kolumny żłobione. Zabudowania piramidy — choć niewykonane szczególnie solidnie — są przejawem kunsztu kamieniarzy egipskich, którzy w pomysłowy i piękny sposób starali się odwzorować w kamieniu elementy użytkowego budownictwa drewnianego i glinianego. Umieszczono w budowli nawet elementy rzeźby iluzjonistycznej — na wpół otwarte drzwi.

W pobliżu kompleksu grobowego Dżozera wydrążano i wznoszone inne grobowce, niektóre używane przez wiele pokoleń. Od około 2300 r. teren po zachodniej stronie piramidy zaczęto regularnie przez wieki wykorzystywać w celach pogrzebowych, wznosząc między innymi wykute w skale i bogato dekorowane grobowce dostojników Starego Państwa (np. wezyra Merefnebefa i sekretarza królewskiego Nianchnefertema).

XXVII — XXV w. p.n.e. — w okresie pomiędzy panowaniem III i V dynastii, w stołecznym wtedy Memfis, dokonano uzgodnienia doktryny teologicznej z Heliopolis (stwórcą świata Atum) z doktryną z Memfis (stwórcą świata Ptah). Uznano, że praocean — chaos Nun był wytworem odwiecznej myśli Ptaha, objawiającego się pod różnymi postaciami. Bóg ten stworzył świat w wyniku połączonego aktu myślenia swego serca (serce — siedziba rozumu) i tworzenia poprzez język, wargi lub zęby. Ta syntetyczna doktryna — jakkolwiek pozostająca w teologii egipskiej odosobniona- wskazywała na wcześnie rozwiniętą w Egipcie zdolność do stworzenia złożonej koncepcji religijnej, odchodzącej od naturalistycznego sposobu myślenia i konkretnych wyjaśnień problemów teologicznych.

XXVII/XXVI w. p.n.e. — Snofru, faraon, założyciel IV dynastii. Koło Dahszur w okolicach Memfis wybudował dwie pierwsze w pełni wykształcone piramidy (jedna piramida łamana o kącie nachylenia ścian zaostrzonym od 1/3 jej wysokości, oblicowana płytami wapienia z Tury oraz druga czerwona piramida w klasycznym już kształcie). Na jego polecenie powstały też inne piramidy, co uczyniło go jednym z rekordzistów w ilości zużytego do budów kamienia. Za jego panowania miała miejsce wyprawa na Nubię, podczas której Egipcjanie zdobyli wielu jeńców i stada bydła. Faraon zwyciężył też Libijczyków. Faraonowie Starego Państwa rzadko zajmowali się krainami na zachód od doliny Nilu, gdyż te pustynne ziemie nie przedstawiały dla Egiptu wartości.

XXVI — pierwsza połowa XXV w. p.n.e. — Chufu (Cheops), Chafre (Chefren) i Menkaure (Mykerinos), faraonowie z IV dynastii, następcy Snofru, budowniczowie trzech największych piramid w Gizie pod dzisiejszym Kairem. Informacje o tych władcach są skąpe. Chufu zdobył półwysep Synaj, gdzie eksploatowano kopalnie miedzi i turkusów. Chafre, syn lub młodszy brat Chufu, przyjął tytuł syna boga Re; za jego czasów prawdopodobnie wykuto koło piramid ogromny posąg Sfinksa (wys. 138 m.). Menkaure, syn Chafre’a — poza imieniem, informacją o pochodzeniu i ponad 60-letnim panowaniu, krótką późną opinią historyka Manetona oraz kompleksem grobowym z piramidą, nic o nim nie wiadomo i nic innego po nim nie pozostało.

Trzy wielkie piramidy w Gizie:

1) Piramida Cheopsa (Chufu), największa piramida z trzech i największa w Egipcie, wzniesiona około 2550 r. p.n.e. Miała pierwotnie 150 metrów wysokości. Zbudowana z 2 300 000 bloków o przeciętnej wadze 2,5 tony (ale są też bloki 30-tonowe). Główne wewnętrzne pomieszczenie — komorę królewską z sarkofagiem, wykonano z granitu. Według późnej i dyskutowanej co do wiarygodności relacji zasłyszanej i przekazanej przez greckiego historyka Herodota, przez 10 lat budowano drogę (rampę?) od grobli do miejsca budowy; potem przez 20 lat samą piramidę budowało 100 tys. ludzi. Obraz smaganych biczami niewolników budujących piramidy jest kompletnym wymysłem. Cheops i jego urzędnicy byli zapewne świetnymi administratorami i na czas budowy wykorzystali siłę roboczą chłopów bezczynnych w okresach wylewu Nilu. Robotnicy byli wynagradzani i mogli utożsamiać się z religijnym celem budowy. Ten schemat organizacyjny pracy zapewne powielano przy innych wielkich budowach. Faraon nie mógł być znienawidzonym tyranem (jak ocenia Herodot), skoro jego żałobny kult przetrwał aż do czasów podboju macedońskiego — przez większość dziejów Egiptu! Do wschodniej ściany wielkiej piramidy przylegały trzy miniaturowe piramidy zbudowane dla żon Cheopsa.

2) Piramida Chefrena (Chafre), druga pod względem wielkości. Dzięki umiejscowieniu na nieco wyższym poziomie wyżyny Giza i bardziej ostrych kątach nachylenia ścian wydaje się wyższa od piramidy Cheopsa. We wnętrzu piramidy Chefrena znajduje się komora z polerowanym sarkofagiem. Dolna część budowli miała wykładzinę z granitu, wydobywanego w kamieniołomie odkrywkowym w Asuanie. Z tego materiału wzniesiono też monumentalną dolną świątynię przy tej piramidzie. Niedaleko stoi także wielki Sfinks, wyrzeźbiony przez kamieniarzy Chefrena, być może poprzez obrobienie istniejącej naturalnej skały. W starożytności był pomalowany, a między jego łapami stała statua Chefrena. Sfinks, w doktrynie kapłanów z Heliopolis, był uważany za strażnika bram podziemi.

3) Piramida Mykerinosa (Menkaure), trzecia, stosunkowo najmniejsza, widoczne jest jej prowizoryczne wykonanie, być może w wyniku pośpiechu. W większości oblicowana była także granitem. Granit był materiałem stosowanym rzadko (dominował ówcześnie wapień), ze względu na jego twardość i związane z tym trudy wydobycia.

Wszystkie piramidy otoczone były kompleksami budowli przeznaczonych do obrzędów pogrzebowych i kultu pośmiertnego faraona.

Około 2500 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii użycie zwierciadła płaskiego, a także — niezależnie od Chińczyków — zegarów słonecznych, w Egipcie.

XXV — początek XXII w. p.n.e. — V, VI dynastia faraonów egipskich. Charakterystyczne dla ich rządów było stopniowe osłabienie autorytetu władców i wzrost znaczenia urzędników (wznosili bardziej okazałe grobowce, kształtowała się zasada dziedziczności urzędów terytorialnych). A także wielkie obciążenie podatkowe i rozkład aparatu państwowego. Masy ubogiej ludności skupiały się przy dworze w stolicy.

Faraonowie wznosili mniejsze od wcześniejszych piramidy (choć zgodne z ogólnym planem architektonicznym wypracowanym w czasach IV dynastii) i dodatkowo pokrywano ich ściany Tekstami piramid o charakterze religijnym, wywodzącymi się częściowo z czasów przeddynastycznych. Budowano głównie świątynie słońca z obeliskami (pierwszymi tego rodzaju monolitami w dziejach Egiptu).

XXIV w. p.n.e. — u schyłku panowania V dynastii:

— na ścianach budowli zaczęto umieszczać Teksty piramid,

— według części egiptologów ukształtował się zręb mitów egipskich,

— sporządzono najstarszy zachowany do dziś fragment egipskich roczników królewskich. Zapisany na kamieniu zawiera zestawienie zdarzeń obejmujące czasy panowania dotychczasowych dynastii. Sięgało ono najdawniejszych czasów legendarnych i oparte było na podstawie wcześniejszych list dynastycznych. Choć Egipcjanie nie rozwinęli historiografii w greckim (i europejskim) rozumieniu tego słowa (jako twórczości służącej głównie badaniu i poznaniu przeszłości), to jednak opracowywali liczne teksty o charakterze historiograficznym (na przykład inskrypcje), których celem było upamiętnienie dokonań faraonów i utrwalenie pamięci o ich imionach. Władca działał jako istota boska, tak opisywano jego czyny i z tego powodu uważano je za godne upamiętnienia w kamieniu i tekstach na papirusie.

Początek XXIII w. p.n.e. — od około 400 lat Stare Państwo egipskie.

Około 2300 r. p.n.e. — teren po zachodniej stronie kompleksu grobowego i piramidy schodkowej faraona Dżozera (patrz wyżej) zaczęto regularnie przez wieki wykorzystywać w celach pogrzebowych, wznosząc między innymi wykute w skale i bogato dekorowane grobowce dostojników Starego Państwa (np. wezyra Merefnebefa i sekretarza królewskiego Nianchnefertema).

XXIII w. p.n.e. — z okresu panowania VI dynastii pochodzi najstarszy znany egipski opis wydarzeń wojennych. Sporządził go oficer armii jednego z faraonów. Z okresu panowania trzeciego faraona VI dynastii Pepiego I, pochodzi utwór autobiograficzny urzędnika i dworzanina tego faraona Weniego. Wyłania się z niego obraz typowego urzędnika egipskiego tamtych czasów — pnącego się mozolnie po szczeblach kariery, uznającego przynajmniej werbalnie swą mierność i znajdującego zadowolenie w interpretowaniu woli faraona.

Około 2278 — ok. 2184 r. p.n.e. — Pepi II, ostatni faraon VI dynastii. Prawdopodobnie żył około 100 lat, a panował około 90 (najdłuższe panowanie w historii Egiptu i prawdopodobnie w dziejach świata). Za jego rządów wystąpiły już symptomy kryzysu Pierwszego Okresu Przejściowego. Podczas spokojnych na ogół rządów rosło znaczenie nomarchów, a obyczaje dworskie były swobodniejsze niż w przeszłości. Intensywne budownictwo podkopało gospodarkę kraju i doprowadziło do zamieszek w Delcie Nilu i w środkowym Egipcie u schyłku panowania władcy.

Około 2184 — ok. 2050 r. p.n.e. — Pierwszy Okres Przejściowy (dynastia VII — X).

Charakterystyka. Pod koniec panowania VI dynastii centralna władza faraonów upadła. Przyczyny i okoliczności załamania są niejasne. W tekście Przestrogi mędrca znajduje się ogólny opis wskazujący na to, że zamożni stali się biedakami, a biedacy zamożnymi, a także, że ustał handel z ośrodkami zewnętrznymi, na przykład z Byblos. Pierwsze z powyższych stwierdzeń mogło być kronikarską frazą oznaczającą bunt chłopskich poddanych, żyjących i pracujących w ciężkich warunkach. Część badaczy uważa, że śmierć ostatniego faraona VI dynastii Pepiego II została wykorzystana przez arystokrację lokalną i kapłanów, których wpływy rosły już od dawna. Inni zwracają uwagę na to, że klimat egipski w okresie Starego Państwa stopniowo stawał się coraz bardziej suchy, a wylewy Nilu mniejsze, co spowodowało zubożenie fauny i flory oraz głód. W Pierwszym Okresie Przejściowym państwo rozpadło się. Częste zmiany na tronie, usamodzielnienie się polityczne i ekonomiczne naczelników nomów i kapłanów, a także ogromne ciężary podatkowe doprowadziły do buntów ludności przeciwko możnym. Po krótkich rządach dynastii VII (wg Manetona 70 faraonów panowało 70 dni — to zapewne zapis symbolizujący czasy zamętu, a nie rzeczywista informacja) i VIII (słabi władcy panujący tylko nad Dolnym Egiptem), powoli kształtowały się dwa dominujące ośrodki polityczne: w nękanej najazdami od strony Azji Delcie (stolica w Herakleopolis, po egipsku Nennesut) i w Górnym Egipcie (stolica w Tebach, po egipsku Weset). Ród z Teb zakwestionował prawa dynastyczne dynastii z Herakleopolis, co doprowadziło do 90-letnich walk wewnętrznych z udziałem prowincjonalnych naczelników. Wojna domowa z udziałem nomarchów (naczelników nomów będących potomkami przeddynastycznych wodzów i wykorzystujących w całej historii Egiptu słabość władzy centralnej do uniezależnienia się) wydaje się istotnym elementem dziejów tego okresu. Około 2050 r. walki wewnętrzne rozstrzygnął na korzyść Teb ich władca Mentuhotep II Nebhepetre z XI dynastii. Cały kraj poddał się jego zwierzchnictwu. Uznano go za budowniczego Średniego Państwa.

W okresie tym dokonano syntezy teologicznej doktryn kosmogonicznych z Hermopolis i Heliopolis. Uznano czczonego w Heliopolis Atuma (Atuma-Re) za stwórcę samego siebie, bogów i świata. Atum i zaczątek świata mieli wyłonić się z praoceanu — chaosu Nun w postaci pagórka (do tej formy miały nawiązywać piramidy i niektóre obiekty świątynne w Egipcie).

W okresie tym także dużego znaczenia nabrał kult boga Amona (Amona-Re), patrona Teb i pierwotnie boga wojny. Po utożsamieniu go z Re w doktrynie z Heliopolis, stopniowo zaczął wyrastać na główne ogólnoegipskie bóstwo polityczne, z potężnymi ośrodkami świątynnymi w Tebach (Luksor, Karnak, Medinet Habu). Łączono go w tradycyjną trójcę z patronką Teb i Górnego Egiptu, boginią nieba Mut jako żoną i synem Chonsu, bogiem wojowników. Pod sztandarami Amona-Re Egipcjanie podbijali Azję. Jego kapłani z czasem wyrośli na niemal niezależną siłę polityczną w Egipcie.

Od Pierwszego Okresu Przejściowego w religii egipskiej istniało przekonanie, że szczęście w życiu pośmiertnym zależy od postępowania w życiu ziemskim.

VII, VIII, IX, X i wczesna XI dynastia faraonów egipskich, władcy Pierwszego Okresu Przejściowego.

Około 2130 — ok. 1991 r. p.n.e. — XI dynastia faraonów egipskich, pochodzących z Teb. Częściowo jej władcy zaliczeni zostali do okresu Średniego Państwa (patrz niżej). Należało do niej 11 władców. Przełamali oni kryzys Pierwszego Okresu Przejściowego (Mentuhotep II Nebhepetre — patrz niżej) i zjednoczyli państwo. Faraon Mentuhotep III Sanchkare (następca Mentuhotepa II) zorganizował wielką ekspedycję ku morzu Czerwonemu, do Krainy Punt (Etiopia) i wschodniego Sudanu po tamtejsze bogactwa naturalne. Podobne wyprawy docierały na te tereny już w Starym Państwie od czasów V dynastii.

Faraonowie XI dynastii wspierali kult Ozyrysa, uczynili też boga Montu z Armant głównym bóstwem rosnących w siłę Teb. Potem na krótko został jednym z bogów państwowych Egiptu. Za panowania XII dynastii z pozycji tej wyparł go kult innego lokalnego boga Teb — Amona. Z czasem Amon stał się największym bogiem państwowym starożytnego Egiptu do schyłku jego istnienia.

Około 2050 — ok. 1999 r. p.n.e. — Mentuhotep II Nebhepetre, władca Teb, faraon z XI dynastii. Jeden z najwybitniejszych władców egipskich. Pokonał dynastię z Herakleopolis w Delcie i ponownie zjednoczył Egipt. Uważa się go za założyciela Średniego Państwa. Podczas długich ponad 50-letnich rządów przywrócił w Egipcie ład wewnętrzny. Oparł się na niektórych starych rodach prowincjonalnych, które uznały jego zwierzchnictwo. Tworzył też nową elitę, lojalną wobec stołecznych Teb. Organizował wyprawy wojenne do Nubii, Libii i na Synaj. Prawdopodobnie wznowił kontakty handlowe z krainą Punt.

Około 2050 — ok.1783 r. p.n.e. — Średnie Państwo egipskie (dynastia XI — XII).

Charakterystyka. Po okresie zamętu i rozbicia politycznego kraj został zjednoczony i umocniony przez władców XI dynastii. Złamali oni samowolę nomarchów i podporządkowali ich władzy centralnej. Za rządów XII dynastii następstwo tronu przez dziedzicznie zostało uzupełnione zasadą wyznaczenia następcy i koregencji z nim za życia aktualnego władcy. Za panowania XI i XII dynastii nastąpiła rekonstrukcja urządzeń irygacyjnych. Władcy XII dynastii dokonali poważnej reformy administracyjnej (patrz niżej). Przywrócono wpływy Egiptu z Dolnej Nubii (Wawat) i ponownie otworzono południowe szlaki handlowe. Na północy przepędzono ludy azjatyckie ze wschodniej części Delty. Nawiązano rozległe kontakty handlowe z terenami azjatyckiego sąsiedztwa Egiptu. Przywrócenie jednolitej władzy umożliwiło powrót do aktywnej polityki zagranicznej — organizowano wyprawy handlowe do Syrii i Palestyny oraz Krainy Punt (być może na południe od V katarakty Nilu) i wschodniego Sudanu.

W okresie Średniego Państwa rozpoczął się stały wzrost znaczenia armii, którą zaczęli dowodzić wysoko wynagradzani zawodowi oficerowie (w miejsce wcześniejszych urzędników cywilnych dla których było to jedno z zadań); w niektórych rodzinach służba wojskowa była dziedziczną tradycją (na przykład rodzina el-Kab, z której wywodzili się oficerowie wielokrotnie nagradzani za udział w walkach przeciwko Hyksosom i wojskom władców pogranicza azjatyckiego na początku Średniego Państwa). Już od okresu Starego Państwa każdy z 42 nomów wystawiał kontyngent liczący od 500 do 1000 żołnierzy pospolitego ruszenia, którzy walczyli wraz z najemnikami libijskimi. Wydaje się jednak, że trzon armii stanowili żołnierze z Górnego Egiptu — regionu ludzi surowszych i nawykłych do trudów życia. Pod koniec okresu wzrosła też rola floty, operującej między innymi przeciwko Hyksosom. Jeśli przyjąć, że ludność Egiptu liczyła 5 mln, można założyć, że egipskie siły zbrojne stanowiły niecały 1% ludności kraju nad Nilem. Nie były więc liczne.

Religia egipska w okresie Średniego Państwa. Na czoło panteonu bogów egipskich wysunął się Amon (Amon-Re), a jego ośrodek kultu — Teby, były zarazem jedną ze stolic państwa. Od pierwszego okresu przejściowego rozpowszechnia się wśród zamożnych zwyczaj umieszczania na sarkofagach tekstów religijnych.

Od tego okresu, w powszechnej religijności, zwyciężył kult Ozyrysa, który XI dynastia popierała jako przeciwwagę dla kultu i rosnącego znaczenia kapłanów Amona. Ozyrysa czczono obok licznych bóstw lokalnych, jako boga odradzającej się płodnej natury i nadziei ludzi na zmartwychwstanie po śmierci. Kult ten dominował do końca pogańskiej kultury egipskiej. W okresie tym nastąpiła zmiana w postrzeganiu bogów przez Egipcjan — z odległych i potężnych istot, stali się oni bardziej wobec człowieka przychylni i opiekuńczy. Po upadku Starego Państwa, a więc między innymi w okresie Średniego, każdy zmarły stawał się Ozyrysem, co było religijną metaforą wyrażającą nadzieję na zmartwychwstanie i życie wieczne. Wcześniej ten zaszczyt utożsamienia z bogiem przysługiwać miał tylko faraonowi i możnym.

Literatura Starego i Średniego Państwa, rozwijana dzięki złożonemu systemowi pisma; najliczniejsze: kosmogonie, teogonie, Teksty piramid (Stare Państwo), Teksty sarkofagów (Pierwszy Okres Przejściowy i Nowe Państwo), Księga umarłych (zaklęcia i spowiedź negatywna umożliwiające przejście drogi do świata zmarłych), Księga bram, Księga otwarcia ust (nazwa od głównego rytuału pogrzebowego), dekrety królewskie, kroniki (np. kamień z Palermo z czasów V dynastii), biografie urzędników. W Pierwszym Okresie Przejściowym pojawiła się literatura refleksyjna (Nauki, Upomnienia). Z czasem rozwinęła się literatura dotycząca życia codziennego (Skargi chłopów). Literatura Średniego Państwa uważana była za klasyczną, skrzętnie kopiowana i naśladowana (na przykład romans podróżniczy Sinuhe z XX w., patrz niżej). W literaturze każdego rodzaju dominowały wątki religijne.

Sztuka Średniego Państwa. Memficki ośrodek artystyczny stracił dominację na rzecz koegzystencji z nowym znaczącym ośrodkiem tebańskim. Znakomita biegłość techniczna, a jednocześnie niespotykany dotąd realizm, to cechy sztuki XII dynastii (szereg posągów faraonów, płaskorzeźby w kiosku Senwesereta I).

Najwybitniejszymi faraonami Średniego Państwa byli: Mentuhotep II (patrz wyżej), Amenhotep I, Sesostris I, Sesostris III, Amenhotep III (wszyscy — patrz niżej).

Około 2000 r. p.n.e. — początki użycia koła do celów transportu w Egipcie. Było to koło pełne w wozach ciągniętych przez woły.

Około 1991 — ok. 1785 r. p.n.e. — XII dynastia faraonów egipskich (Amenhotepowie i Sezostrisowie; należało do niej 8 władców). Założycielem dynastii był Amenhotep I (Amenemhat I Sehetepibre), były wezyr ostatniego władcy XI dynastii Mentuhotepa IV Nebtauire. Amenhotep I otwierał szereg energicznych, zdolnych i długo panujących faraonów XII dynastii. Przeniósł stolicę Egiptu do Icz-Tawi (Liszt, nieodkryte dotąd miejsce między Memfis i Medum), gdzie znajdowała się ona prawdopodobnie do końca rządów XII dynastii. Już za życia wyznaczył syna Sezostrisa (Senwesereta) na współrządcę. Dzięki temu dynastia utrzymała władzę po zamordowaniu Amenhotepa I w wyniku spisku. Władcy XII dynastii umocnili państwo i poszerzyli jego granice (Sezostris III, patrz niżej), wybudowali fortyfikacje od strony Palestyny. Przeprowadzili reformę administracyjną kraju. Na czele skomplikowanego aparatu urzędniczego stał istniejący już w Starym Państwie urząd pierwszego ministra — wezyra (po egip. czati). Kraj podzielono na trzy okręgi (w’rt). Wprowadzono też podział na nomy równej wielkości, określając jednocześnie ściśle ich granice. Wpływy arystokracji prowincjonalnej ograniczono. Naczelnicy nomów (nomarchowie) zostali sprowadzeni do roli urzędników — wykonawców woli władcy. Ograniczono wcześniejszą zasadę dziedziczenia przez nich władzy w nomach. Zdyscyplinowano też sędziów.

Faraonowie podjęli także prace nad uregulowaniem dopływu Nilu do oazy Fajum. Polegały one na uregulowaniu przepływu wód zasilających jezioro Moeris. Dzięki temu okoliczne tereny przystosowano do potrzeb rolnictwa. Możliwe, że basen oazy Fajum służył także jako zbiornik przeciwpowodziowy, wobec serii wysokich ówcześnie przyborów Nilu.

Wyprawy wojskowo — handlowe na tereny pomiędzy I i II kataraktą Nilu, podjęte przez faraonów tej dynastii Amenhotepa I i jego syna Sezostrisa I (Senweseret I Cheperkare), były przejawem troski o wpływy Egiptu na terenach sąsiadujących z południową granicą. Budowano tam potężnie obwarowane składnice w strategicznych miejscach, utrzymywano szlaki handlowe, eksploatowano kopalnie złota i kamieniołomy. Egipcjanie pozyskiwali też złoto z kopalni jeszcze dalej na południe — z kraju zwanego Kusz. Do kraju Punt (kraj prawdopodobnie na południe od V katarakty Nilu) wyruszały ekspedycje po kadzidło i wonności.

Odmiennie kształtowano stosunki z sąsiadami północno — wschodnimi. Tylko jedna wyprawa do Palestyny (za faraona Chakaure) miała charakter wojenny. Poza nią regułą były utrzymywanie kontaktów handlowych i dyplomatycznych z Syrią (miasta: fenickie Byblos oraz syryjskie Ugarit i Katna), Mezopotamią oraz Kretą i Cyprem. Z czasem kontakty z syryjskim wybrzeżem Azji stały się bardzo ścisłe, a pochodzący z tego terenu żołnierze osłaniali intensywnie eksploatowane egipskie kopalnie miedzi na Synaju. Kontakty handlowe utrzymywano też z Libią na północnym zachodzie.

Rozwinęła się metalurgia miedzi i tkactwo. Był to też okres świetności egipskiego jubilerstwa. Wzrosło znaczenie handlowe i kulturalne miast.

Za panowania XII dynastii wzrosło kultowe znaczenie patrona Teb, boga Amona, uznanego przez faraonów tej dynastii za najwyższego boga państwowego Egiptu. Teby odgrywały też zapewne rolę ośrodka stołecznego, pomimo ustanowienia nowej stolicy w Icz-Tawi.

Faraonowie XII dynastii nadal wznosili grobowce w formie piramid, na tradycyjnym miejscu — w okolicach Memfis. Plany tych kompleksów grobowych oceniane są jako dość oryginalne, ale ich wykonanie budowlane było słabej jakości.

Panowanie XII dynastii było szczytowym okresem rozwoju Średniego Państwa, uznanym za klasyczną epokę dziejów państwa egipskiego. Był to jednocześnie okres napięć społecznych i wielkiego powstania przeciwko możnym, stłumionego pomimo początkowych sukcesów.

Do upadku przywiodły XII dynastię rządy królowej Sebekkare Sebekneferure. Najwybitniejszymi władcami XII dynastii byli: Amenhotep I, Sesostris I, Sesostris III, Amenhotep III (wszyscy-patrz niżej).

Około 1991 — ok. 1962 r. p.n.e. — Amenhotep I (Sehetebipre Amenemhat I), faraon założyciel XII dynastii. Początkowo wezyr lub koregent ostatniego faraona XI dynastii Mentuhotepa IV. Dobry zarządca, przeniósł stolicę do Icz-Tawi (Liszt) i rozpoczął budowę Muru Księcia na wschodniej granicy Delty Nilu, dla obrony przeciwko najazdom azjatyckich Beduinów. Walczył z nimi, a także poprowadził wyprawę wojenną do Nubii. Wyznaczył nowe granice nomów i wzmocnił władzę nomarchów. Na 11 lat przed śmiercią dopuścił do władzy swego najstarszego syna i następcę. Zamordowano go w wyniku spisku pałacowego.

Około 1962 — ok. 1928 r. p.n.e. — Sesostris I (Cheperkare Senuseret I), faraon z XII dynastii. Jeden z wybitniejszych władców egipskich. Syn Amenemhata I. Ukarał spiskowców — morderców ojca i także wyniósł własnego syna do rangi koregenta. Odtąd stało się to zwyczajem kolejnych faraonów XII dynastii i niekiedy także późniejszych. Zorganizował wielkie wyprawy wojenne do Nubii. Wspierał kontakty handlowe z Kretą, Byblos, wybrzeżem Syrii, krainą Punt i Azją Mniejszą.

XX w. p.n.e. — tak zwany romans podróżniczy Sinuhe, będący opisem podróży przypisywanym dworzaninowi faraona Sesostrisa I. Tekst zawiera też informacje o treści historycznej. Jest to jedno z najstarszych zachowanych źródeł tego rodzaju.

XIX w. p.n.e. — od około 150 lat Średnie Państwo egipskie.

Około 1878 — ok. 1842 r. p.n.e. — Sesostris III (Chakaure Senuseret III, Senweseret III), faraon z XII dynastii. Z perspektywy historycznej można dostrzegać w nim prekursora imperialistycznych faraonów okresu Nowego Państwa. Całkowicie podporządkował sobie nomarchów i odsunął lokalną arystokrację od władzy. Przeprowadził kolonizację i nawodnienie pustyni w okolicach oazy Fajum. Podbił północną Nubię (do III katarakty Nilu), co umożliwiło: ustanowienie strefy ochronnej przed najazdami nomadów, rozwój kontaktów handlowych z plemionami Górnego Nilu, korzystanie z tamtejszych złóż złota. Prowadził zwycięskie walki w Palestynie, Libii, i Fenicji; być może dotarł aż do Gangesu. Jego sława dotarła do Greków i znalazła odzwierciedlenie w ich tekstach. Władca ten przeszedł do legendy (Herodot) jako wielki wojownik i zdobywca Wschodu.

Około 1842 — ok. 1797 r. p.n.e. — Amenhotep III (Nimaatre Amenemhat III), faraon z XII dynastii. Na jego panowanie przypadł jeden z okresów wielkiej potęgi władzy państwowej w Egipcie. Kontynuował prace melioracyjne w Fajum. Z jego rozkazu wznoszono wspaniałe budowle — między innymi pałac Hawara w Fajum. Jeśli przyjąć relację Herodota, miał on 3000 pokoi, co czyniłoby go największym kompleksem mieszkalnym w Egipcie. Obok części mieszkalnej była też świątynia grobowa (tzw. Labirynt w Fajum, zbudowany być może dla zabezpieczenia przed rabunkiem, w którego centrum znajdowała się komora grobowa wycięta z jednego bloku kwarcytu o wadze 109 ton, zamknięta na szczycie płytą o wadze 45 ton) i dwie piramidy.

Około 1786 — ok. 1552 r. p.n.e. — Drugi Okres Przejściowy i panowanie Hyksosów w Egipcie (dynastia XIII — XVII).

Około 1786 — 1590 r. — XIII, XIV dynastia faraonów egipskich. U schyłku rządów XII dynastii, po śmierci Amenhotepa III, za panowania Amenhotepa IV i królowej Sebekneferure, z nieznanych bliżej przyczyn Egipt wszedł w okres kryzysu gospodarczego i ponownie rozpadł się na drobne państewka, w których do samodzielnej władzy powróciły rody nomarchów (lokalnych rządców nomów). Pojawili się uzurpatorzy, brak było wybitnych władców. Faraonowie XIII i XIV dynastii (źródła wspominają w sumie od 30 do aż 110 władców) w większości byli prawdopodobnie nomarchami kontrolującymi nieduże państewka w podzielonym kraju. O wielu z nich informacje w źródłach są szczątkowe. W późniejszym okresie dostawali się oni stopniowo pod zwierzchnictwo Hyksosów (dynastia XIV częściowo panowała równolegle z hyksoskimi dynastiami XV i XVI). Pomimo rozpadu politycznego okres musiał być względnie spokojny, skoro udawało się utrzymywać dobry stan urządzeń systemu irygacyjnego. Na nieprzygotowany do obrony kraj spadł najazd Hyksosów (patrz niżej).

Około 1730 r. p.n.e. — Hyksosi (patrz niżej) pojawili się we wschodniej Delcie Nilu.

Około 1624 — ok. 1555 r. p.n.e. — rządy Hyksosów w Egipcie, po upadku Średniego Państwa, w Drugim Okresie Przejściowym.

Około 1624 — ok. 1555 r. p.n.e. — XV dynastia faraonów egipskich — Wielcy Hyksosi (patrz niżej)

oraz

Około 1620 — ok. 1569 r. p.n.e. — XVI dynastia — Mali Hyksosi, władali tylko częścią południa Egiptu. Być może stanowili dynastię wasalną względem Wielkich Hyksosów.

Hyksosi, mieszanina Beduinów, koczowniczych ludów, Semitów z północno-zachodniej Azji Przedniej (Syria, Palestyna, wcześniej wywodzący się być może z Mitanni). Ich dokładna przynależność etniczna jest nieznana. Określenie Hyksosi pochodzi od Manetona. Egipcjanie nazywali ich hik-hosfe („władcy obcych krajów”). Nieznane są też okoliczności zdobycia przez nich władzy w Egipcie. Być może był to najazd, przy wykorzystaniu osłabienia kraju oraz własnej przewagi w uzbrojeniu (nieznane Egipcjanom: hełmy, tarcze i miecze z brązu, metalowe groty strzał, wozy bojowe zaprzężone w konie, użycie niestosowanej w armii egipskiej kawalerii). Mogło to być też stopniowe i względnie pokojowe przejęcie władzy wobec kryzysu XIII dynastii i z wykorzystaniem licznej obecności azjatyckiej w Egipcie. Hyksosi pojawili się w Delcie Nilu około 1730 r. Władali tylko częścią Egiptu ze swej stolicy Awaris (Hatwarit) we wschodniej Delcie. Szybko ulegli wpływom rozwiniętej kultury egipskiej.

Równolegle z Hyksosami w Górnym Egipcie panowali władcy XVII dynastii tebańskiej, którzy podjęli w końcu zwycięską walkę o wyparcie Hyksosów i zjednoczenie kraju.

Rządy Hyksosów uświadomiły żyjącym w znacznej izolacji Egipcjanom rozległość świata i różnorodność ludów. Od czasów Hyksosów Egipt był bardziej związany politycznie z Azją.

XVI — XIV w. p.n.e. — Egipcjanie ponownie podbili kraj Kusz na południe od I Katarakty Nilu i poddali go zwierzchnictwu namiestnika egipskiego.

Około 1600 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii wyroby ze szkła i emalii, wykonane na terenie Egiptu i Syrii.

Około 1550 — ok. 1535 r. p.n.e. — wyparcie Hyksosów z Egiptu przez Kamose (Kames), faraona z XVII dynastii, i potem jego brata i założyciela XVIII dynastii Ahmose I (patrz niżej).

Około 1550 — 1069 r. p.n.e. — Nowe Państwo egipskie (dynastia XVIII — XX).

Charakterystyka: okres odbudowy kraju (XVIII dynastia), wielkich podbojów (Palestyna, Fenicja, Syria) i wyjścia Egiptu z izolacji oraz polityki zagranicznej skupionej głównie na afrykańskim sąsiedztwie. Duże było obciążenie podatkowe ludności pokrywającej koszty wojen i funkcjonowania aparatu państwowego. Egipskie siły zbrojne zostały podzielone na dwie stałe armie stacjonujące w Górnym i Dolnym Egipcie, każda podzielona na cztery dywizje: Amona, Ptaha, Re i Seta. Zezwolono też na osadnictwo wojskowe najemników libijskich i azjatyckich; wzrosło znaczenie wodzów obcego pochodzenia. W armii pojawiły się rydwany.

Wzrosła liczba urzędników. Wzrosła też liczebność i znaczenie gospodarcze niewolników (eksploatacja: złóż złota w Nubii, miedzi na Synaju, kamieniołomów). Okres rozwoju rzemiosła (zwłaszcza warsztatów metalurgii brązu, a pod koniec okresu także żelaza) i handlu; pogłębienia się zróżnicowania zawodowego i rozwarstwienia społecznego. Wzrósł ponownie autorytet władzy za panowania niektórych faraonów, jednocześnie towarzyszyło temu zeświecczenie monarchii, duża samodzielność urzędników, dowódców wojskowych i kapłanów Amona tebańskiego (arcykapłan Amona drugim człowiekiem w państwie). W okresie tym Teby pełniły na ogół rolę ośrodka stołecznego, między innymi ze względu na swoje dogodne położenie ułatwiające zarządzanie Nubią. W okresie reformy (rewolucji) religijnej Echnatona nastąpił spadek znaczenia Egiptu i jego pozycji militarnej. Za panowania XIX i XX dynastii wzrastał nacisk Hetytów i narastał kryzys wewnętrzny przejawiający się: buntami wygłodniałych mas ludności w Tebach, drożyzną żywności, plądrowaniem grobowców królewskich, korupcją urzędników, utratą faktycznego wpływu faraonów na kapłanów Amona, którzy wokół Teb tworzyli początki państwa świątynnego.

Sztuka i literatura Nowego Państwa. Okres wielkich budów: harmonijna i lekka świątynia Hatszepsut w Deir-el-Bahari, ciężkie i masywne świątynie w Karnaku i Abu Simbel z czasów Ramzesa II, budowle użytkowe (kanał Nil — M. Czarne, fortyfikacje chroniące przed Libijczykami). W okresie Nowego Państwa wapień, jako dominujący dotąd budulec gmachów monumentalnych, zastępowano stopniowo piaskowcem. Był on wydobywany w rozległych i dogodnie położonych kamieniołomach między Edfu i Kom Ombo w Górnym Egipcie. W okresie Tell el-Amarna (rewolucja religijna Echnatona) w sztuce portretowej pojawiły się tendencje naturalistyczne (głowa Nefertiti, sceny rodzinne Echnatona), w literaturze radość życia i bezpośredniość (hymn Echnatona do słońca — Atona). Po tym okresie powrót do monumentalnej architektury (posągi Ramzesa II w Abu Simbel) i tradycji religijnej w literaturze (rozważania o życiu pozagrobowym, pochodząca z poematu Pentowera modlitwa Ramzesa II do Amona podczas bitwy pod Kadesz, „Nauki” Maniego ). W literaturze egipskiej nadal dominowały wątki religijne, choć pojawił się też skromny nurt utworów świeckich. Sceny batalistyczne umieszczane za XIX dynastii na ścianach świątyń odznaczały się wysokimi walorami kompozycyjnymi. Wśród warstw oświeconych społeczeństwa stopniowo umacniała się koncepcja monoteistyczna religii, a bogowie uznawani byli za emanację Ra.

Najwybitniejszymi faraonami Nowego Państwa byli: Ahmose I, Amenhotep I, Hatszepsut, Tutmose III, Amenhotep III, Amenhotep IV Echnaton, Tutanchamon (słynny dzięki odkryciu jego grobowca), Horemheb I, Seti I, Ramzes II Wielki, Merenptah, Ramzes III (wszyscy — patrz niżej).

Około 1550 — ok. 1308 r. p.n.e. — XVIII dynastia faraonów egipskich, uznawana za najznakomitszą w dziejach Egiptu. Należało do niej 14 władców.

Najwybitniejszymi władcami XVIII dynastii byli scharakteryzowani poniżej: Ahmose I, Amenhotep I, Hatszepsut, Tutmose III, Amenhotep III, Amenhotep IV Echnaton.

W jej polityce zagranicznej dominuje planowa akcja podboju Palestyny, Fenicji i Syrii. Całkowicie ujarzmiła też Nubię i przeprowadziła jej kolonizację, której skutkiem była dominacja kultury egipskiej na tym terenie. Aneksja Nubii do Napaty (IV Katarakta Nilu) i objęcie wpływami egipskimi jej terenu do Meroe (VI Katarakta Nilu) podporządkowało Egiptowi ogromny i zasobny teren. W efekcie, za rządów XVIII dynastii ustanowiono urząd wicekróla Nubii — określanego tytułem królewskiego syna z Kusz. Miał on szerokie uprawnienia, zwłaszcza w sprawach cywilnych.

Czasy panowania tej dynastii były okresem ostatecznego podporządkowania się nomarchów (lokalnych rządców nomów) faraonom władającym ze swojej tebańskiej stolicy. Nomarchowie pogodzili się z utratą niezależności za cenę uznania ich urzędniczej pozycji na terenie własnego nomu.

Faraonowie tej dynastii zaprzestali budowy wolnostojących grobowców — piramid i polecali wykuwać dla siebie grobowce skalne w Dolinie Królów na zachód od Teb, gdzie ta forma pochówku możnych istniała już od okresu Średniego Państwa. Pomysł nie był nowy, także z tego powodu, że zdarzały się wcześniej pochówki faraonów w grobowcach skalnych (pojedyncze przypadki władców z V, VIII i XII dynastii). W Dolinie Królów chowano przez 400 lat. Za czasów XVIII dynastii ukształtował się schemat grobowca, który później powielano i przekształcano: wejście ukryte w załamaniach skał lub pod piaskiem — klatka schodowa — przedsionek — sala kolumnowa z przylegającymi magazynami. Ukrywanie grobowców spowodowało rozwój budowanych odrębnie, jawnych, reprezentacyjnych i służących kultowi pogrzebowemu świątyń faraonów. Świątynie te często były przywłaszczane lub ogołacane z elementów przez następców fundatora.

Na panowanie tej dynastii przypadł okres świetności sztuki mumifikacji (stosowano między innymi sztuczne oczy, uchwyty na palce zabezpieczające paznokcie).

XVIII dynastia powróciła do tradycji uznawania boga Amona za główne bóstwo państwowe Egiptu i połączyła go z potężnym bogiem słońca Re (jako Amon-Re, król bogów). Pod jego sztandarami faraonowie tej dynastii przywrócili potęgę Egiptu, prowadzili podboje w Palestynie, Syrii i północnym Sudanie. Z łupów wystawiali też temu bogu świątynie w Luksorze i Karnaku. Powołano też urząd boskiej małżonki Amona (Boskiej Czcicielki Amona), początkowo noszony przez bliskie krewne faraonów. Znaczenie polityczne tej funkcji rosło, a od XXII dynastii jego posiadaczki były władczyniami niemal niezależnego państwa tebańskiego, dorównującymi znaczeniem faraonom.

W połowie panowania XVIII dynastii upowszechnił się tytuł króla Egiptu: per aa — „Wielki Dom”, który po greckich zniekształceniach językowych i w przełożeniu na polski brzmi: faraon. To powszechnie przyjęte dziś określenie władców Egiptu jest przykładem częstego w dziejach Wschodu zastępowania szacownego tytułu i imienia władcy określeniem jego pałacu, dostojnej siedziby.

Około 1550 — ok. 1525 r. p.n.e. — Ahmose I (Nebpehtyre Amazis I, Jahmes), faraon założyciel XVIII dynastii. Odzyskał Nubię (do II katarakty Nilu), zdobył Byblos w Fenicji i zaanektował inne fenickie porty. W pościgu za Hyksosami dotarł do południowej Palestyny. Jego żoną była Nefertari, otoczona przez poddanych dużą czcią.

Około 1525 — ok. 1504 r. p.n.e. — Amenhotep I (Dżeserkare Amenhotep I, Amenofis I), faraon z XVIII dynastii, syn Ahmose I i Nefertari. Po podbojach dotarł do Eufratu około 1525 r. Prowadził też wojny w Libii i Nubii. Kazał odrestaurować wiele świątyń wzdłuż Nilu. Rozpoczął budowę świątyń w Karnaku i Abydos.

Około 1504 — ok. 1492 r. p.n.e. — Totmes I (Acheperkare Totmes I, Tutmose I, Tutmosis I), faraon z XVIII dynastii, syn Amenhotepa I, ojciec przyszłej królowej Hatszepsut. Część egiptologów uważa, że nie był on spokrewniony z poprzednikiem i wszedł do rodziny królewskiej przez małżeństwo. Dowodził wyprawą wojenną, która dotarła do Eufratu. Na brzegu tej rzeki, w Karkemisz, upamiętnił ten sukces postawieniem steli. Prawdopodobnie uważał, że Eufrat jest granicą Egiptu w Azji. Podbił Nubię do okolic III katarakty Nilu. Znacznie rozbudował kompleks świątynny w Karnaku. Pochowano go w pierwszym grobowcu wykutym w skałach Doliny Królów dla władcy (KV 38). Mumię trzykrotnie przenoszono na polecenie późniejszych władców — ostatni raz do słynnego grobowca-skrytki w Deir el-Bahari (DB 320).

Początek XV w. p.n.e. — Od około 50 lat Nowe Państwo egipskie.

Około 1500 r. p.n.e. — wynalezienie prymitywnego żurawia, ułatwiającego pracę przy nawadnianiu pól.

Około 1479 — ok. 1457 r. p.n.e. — Hatszepsut (Maatkare Hatszepsut), królowa regentka z XVIII dynastii, córka Totmesa I. Objęła władzę po śmierci swego przyrodniego brata i męża Totmesa II, w zastępstwie prawowitego następcy tronu — swego małoletniego bratanka i zarazem pasierba Totmesa III. Po kilku latach ogłosiła się pełnoprawnym faraonem, twierdząc, że zrodził ją bóg Amon-Re, a decyzją ojca jej przeznaczeniem była korona. Totmes III został odsunięty w cień. Jej ponad 20-letnie rządy były zjawiskiem wyjątkowym w historii Egiptu. Sprawowała je dzięki poparciu wpływowych ministrów, na czele z wezyrem i kapłanem Amona-Re Hapuseneb’em oraz naczelnym rządcą i architektem Senenmutem. Pokojowa polityka, którą prowadziła, i skupienie się na rozwoju gospodarczym kraju, spowodowało utratę zdobyczy Amenhotepa I i jej ojca Totmesa I w Azji. Na jej polecenie odbyła się słynna wyprawa handlowa do kraju Punt. Wznosiła wspaniałe budowle (np. tarasowa świątynia w Deir el-Bahari). Po jej śmierci Totmes III nakazał usuwanie jej imion i wizerunków ze ścian budowli.

Około 1479 — ok. 1425 r. p.n.e. — Totmes III (Mencheperre Totmes III, Tutmose III, Tutmosis III), faraon z XVIII dynastii. Początkowo odsunięty od władzy przez swą ambitną ciotkę Hatszepsut. Następnie jeden z najwybitniejszych władców egipskich, wybitny zdobywca, uznawany za największego króla-wojownika egipskiego („Napoleon Egiptu”) i budowniczy; twórca wielkiego państwa i ponownej świetności politycznej Egiptu. Odbył 17 wypraw wojennych do Palestyny i Syrii, gdzie rozbił koalicję państw syryjskich w bitwie pod Kadesz. Uzależnił całkowicie od Egiptu Palestynę i Syrię. Wyprawy te doprowadziły do konfliktu z silnym państwem huryckim Mitanni, zajmującym tereny na północ od Eufratu. Wystąpiło ono w obronie swojej strefy wpływów i państw syryjskich. Podczas ósmej wyprawy faraon pokonał Mitanni, przekroczył Eufrat w pobliżu Karkemisz i ustawił na pamiątkę nową stelę, obok poprzedniej — swego dziada Totmesa I. Była to ostatnia wyprawa wojenna Egiptu toczona na tak odległym od jego granic terenie. Totmes III podbił też Nubię po IV kataraktę Nilu. Na terenach podbitych umieszczał małe egipskie garnizony oraz namiestników egipskich (rabisu) lub też pozostawiał lokalnych władców, ale ich synów zabierał na wychowanie na swój dwór w Tebach. Łączność z prowincjami azjatyckimi utrzymywano za pomocą królewskich kurierów. Ściśle egzekwowano od podbitych coroczne daniny. Ten system zarządu stosowali także jego następcy. Swoje czyny uwiecznił w monumentalnych przedstawieniach na ścianach świątyni Amona w Tebach. Często zlecał stawianie obelisków. Z jego rozkazu powstały obeliski stojące obecnie w Paryżu i Parku Centralnym w Nowym Jorku. Długotrwałe wojny osłabiły państwo i skłoniły następców do prowadzenia bardziej pokojowej polityki.

Około 1427 — ok. 1401 r. p.n.e. — Amenhotep II (Acheperure Amenhotep II, Amenofis II), faraon z XVIII dynastii, początkowo dopuszczony do współrządów przez ojca — Totmesa III. Odbył szereg kampanii wojennych na tereny pogranicza azjatyckiego. Zasłynął z okrucieństwa w karaniu zbuntowanych plemion, podległych wcześniej Egiptowi. Postępowanie to mogło nadwyrężyć jego wizerunek, gdyż było sprzeczne z tradycją egipską. W sumie, w polityce zagranicznej ograniczył się jednak do prób utrzymania zdobyczy ojca — być może nie w pełni udanych. Rozbudował świątynię w Karnaku. Źródła podkreślały też jego umiejętności sportowe w łucznictwie, tresurze koni, wiosłowaniu i biegach. Pochowano go w grobowcu w Dolinie Królów, oznaczonym przez egiptologów symbolem KV35. Grobowiec ten, w czasach Pinedżema I (XI w. p.n.e), arcykapłana Amona i faraona, stał się skrytką na inne mumie królewskie, wraz ze słynną skrytką DB320.

Około 1401 — ok. 1391 r. p.n.e. — Totmes IV (Mencheperure Tutmosis IV), faraon z XVIII dynastii, syn Amenhotepa II. Zawarł porozumienie pokojowe z Mitanni, potwierdzone małżeństwem z Mutemuje, córką króla mitanijskiego Artatamasa I. Ich synem był Amenhotep III. Totmes przeprowadził renowację wielkiego Sfinksa w Gizie, który miał ukazać mu się we śnie i któremu zawdzięczał — jak wierzył — władzę po zmarłym niespodziewanie bracie — następcy tronu. Jego mumia była jedną z tych, które umieszczono w skrytce — grobie Amenhotepa II KV35 (patrz wyżej).

Początek XIV w. p.n.e. — od około 150 lat Nowe Państwo egipskie.

Około 1391 — ok. 1353 r. p.n.e. — Amenhotep III (Nebmaatre Amenhotep III, Amenofis III), faraon z XVIII dynastii, syn Totmesa IV i Mutemuje mitannijskiej. Jego panowanie należało do okresów wielkiego rozkwitu cywilizacji egipskiej („Cesarz August kultury nad Nilem”). Z powodzeniem zmagał się z ekspansją rosnącego w siłę państwa Hetytów. Karne ekspedycje do Nubii i królestwa Kusz zapewniły dostawy złota. Utrzymywał przyjazne kontakty z państwem Mitanni i Babilonią, umacniany małżeństwami z córkami królów tych państw. Największym uczuciem i majątkiem obdarzył jednak jedną ze swych żon — królową Teje, prawdopodobnie z rodu niekrólewskiego, a do tego nubijskiego pochodzenia. Jej ostentacyjne wywyższenie było naruszeniem tradycji (pierwszymi żonami były tylko bliskie krewne faraonów) i prowokacją wobec kapłanów Amona tebańskiego. Napięcia między dworem a kapłanami istniałyby więc już na długo przed herezją Echnatona — następcy i syna Amenhotepa III. Pomimo napięć w regionie, zapewnił Egiptowi długi okres pokoju i doprowadził go do gospodarczego rozkwitu. Trudna sytuacja polityczna w Fenicji i Palestynie jest znana dzięki zachowanej w Tell el-Amarna korespondencji dyplomatycznej (odnaleziona w 1887 r. naszej ery). Pochodzi ona głównie z okresu panowania Amenhotepa III i jego następcy Amenhotepa IV, a prowadzona była z namiestnikami egipskimi oraz królami Mitanni, Hetytów, Babilonii, Asyrii i Syrii. Stanowi ona bardzo cenne źródło historyczne. Amenhotep III zbudował w Tebach — Karnaku świątynię grobową, z której zachowały się słynne kolosy Memnona. Rozbudował też świątynię w Luksorze. Z czasem faraon zaczął wieść leniwy i zmysłowy tryb życia, zaniedbując inspekcje prowincji. Na jego dworze pojawiła się moda na obce kulty. Również zaczął się rozwijać monoteistyczny kult Atona — zapowiedź przyszłej rewolucji religijnej następcy.

Około 1353 — ok. 1337 r. p.n.e. — Amenhotep IV Echnaton (Nefercheperure Amenhotep IV, Amenofis IV), faraon z XVIII dynastii i reformator religijny, którego panowanie określa się terminem: okres Amarna. Syn Amenhotepa III i królowej Teje. Już w młodości, mieszkając na dworze ojca w Malgatta w okręgu tebańskim, mógł zetknąć się z ideami doktryny z Hermopolis. Być może, zgodnie ze zwyczajami Nowego Państwa, był koregentem ojca pod koniec jego rządów. Panował 17 lat. W trzecim roku panowania rozpoczął budowę ogromnej świątyni Atona w Tebach, a w czwartym lub piątym roku rządów zmienił imię z Amenhotep na Echnaton („światłość Atona”, „chwała Atona”) i wprowadził w Egipcie monoteistyczny kult boga Atona, czczonego pod postacią tarczy słonecznej (bóstwo to poświadczone było już w Starym Państwie; od XV w. p.n.e. kapłani i wierni Atona rywalizowali z dominującym kultem Amona). Faraon ogłosił Atona jedynym bogiem i źródłem wszelkiego życia na ziemi. Stolicę Egiptu władca przeniósł z Teb (ośrodek religijny boga Amona) do nowo wybudowanego miasta Achetaton („Horyzont Atona”, koło dzisiejszego Tell el-Amarna, w połowie drogi z Memfis do Teb). Radykalna reforma religijna oznaczała zerwanie z przeszłością oraz prześladowania wyznawców Amona. Za polityczną przyczynę reformy uznaje się walkę z wpływami kapłanów Amona w państwie. Nowy monoteistyczny kult wyrastał także z osobistego zaangażowania religijnego Echnatona (jego modlitwa — hymn do Atona) i jego otoczenia. Faraona przedstawiano samego lub w kręgu rodziny w specyficzny naturalistyczny sposób, podkreślający indywidualne cechy. Kształt jego ciała sugeruje, że mógł cierpieć na zaburzenia endokrynologiczne (zespół Marfana?). Zaburzenia wewnętrzne wynikłe z reformy osłabiły Egipt gospodarczo. Średnie warstwy społeczeństwa, na których oparł się Echnaton, nie były na tyle silne, aby oprzeć się wpływom kapłanów. Nowy monoteistyczny bóg był popularny tylko w otoczeniu Echnatona i wśród cudzoziemców. Rozprzężeniu wewnętrznemu państwa towarzyszyła pogarszająca się sytuacja zagraniczna Egiptu (zabór Syrii przez potężne ówcześnie państwo Hetytów). Przeciwko Echnatonowi uformowała się opozycja złożona z kapłanów Amona i wojskowych, wspartych przez masowe niezadowolenie wojska oraz mas chłopskich, przywiązanych do tradycyjnej religii. Reforma Echnatona upadła w nieznanych okolicznościach tuż przed lub wraz ze śmiercią władcy. Żoną Amenhotepa IV była Nefertiti (Nefretete), prawdopodobnie księżniczka hurycka, której słynne popiersie, odkryte w Tell el-Amarna, zaliczane jest do arcydzieł sztuki egipskiej. Po śmierci faraona imiona jego oraz Atona wymazywano we wszystkich odnalezionych napisach, a jego stolicę i świątynie zrównano z ziemią. Echnaton był trzecim w historii Egiptu faraonem — buntownikiem i reformatorem religijnym (po Peribsenie i Szepseskafie z okresu Starego Państwa).

Około 1336 — ok. 1327 r. p.n.e. — Tutanchamon (Nebcheperure Tutanchaton, Tutank-aton, Tutanchamon — „żywy obraz Amona”), faraon z XVIII dynastii. Prawdopodobnie bratanek Echnatona i syn panującego po nim przez kilka lat mało znanego faraona Semenchkare (wniosek z badań genetycznych mumii, przy założeniu ich właściwej identyfikacji). Tutanchamon był też zięciem Echnatona, jako mąż Anchesenaton (potem Anchesenamon — „Ona żyje w Amonie”), córki Echnatona i Nefertiti. Niektórzy egiptolodzy, odwołujący się do podobieństwa fizycznego mumii i analizy symboliki posążka znalezionego w grobie Tutanchamona, uważają, że był on synem Amenhotepa III i Satamon (zarazem swej przyrodniej siostry) lub jednej z jego drugorzędnych żon, i tym samym młodszym przyrodnim bratem Echnatona i Semenchkare.

Objął tron pod imieniem Tutanchaton, które zmieniono po ostatecznym załamaniu się reformy religijnej poprzednika. Na jego dworze znaczącą rolę odgrywali wezyr Ai i wysoki wojskowy Horemheb (obaj przyszli faraonowie). Tutanchamon nie powrócił do Teb, którym przywrócono stołeczny charakter. Odciął się jednak od reformy religijnej Echantona i przeniósł się do Memfis (miasto miało dogodne położenie z punktu widzenia administracyjnego). Kazał zeskrobać imię boga Atona z napisów na budowlach. Krótkie panowanie młodego władcy nie miało istotnego znaczenia politycznego. Zmarł w 19 roku życia, po 9 latach panowania, na skutek poważnego urazu głowy lub w wyniku malarii i komplikacji po złamaniu nogi (urazy mogły powstać na skutek wypadku na rydwanie). Nie ma przekonujących podstaw do poparcia popularnej niegdyś tezy o zamachu dokonanym przez następców.

Po śmierci Tutanchamona, wdowa po nim — Anchesenamon, wysłała do króla Hetytów Szuppiluliumy list z prośbą, aby przysłał jednego z synów, by mogła go poślubić. Ta dość nietypowa prośba — biorąc pod uwagę ówczesne obyczaje dynastyczne i napięte stosunki hetycko-egipskie, była najpewniej skutkiem trudnej sytuacji Egiptu i osobiście samej Anchesenamon. Szuppiluliuma wysłał posła Hattusaziti’ego w celu rozpoznania sprawy w Egipcie i kontynuował wymierzone w jego interesy działania wojenne w Syrii, zdobywając i łupiąc częściowo miasto Karkemisz. Ostatecznie do Egiptu wysłał jednego ze swych synów Zannanzę, który jednak w niejasnych okolicznościach został w Egipcie zabity. W odwecie Hetyci najechali i złupili miasta należącej do Egiptu i południowej Syrii.

Tutanchamon jest jednym z najsłynniejszych faraonów egipskich za sprawą swojego prawie nietkniętego przez rabusiów skalnego grobowca (KV62) w Dolinie Królów, odkrytego przez brytyjskiego archeologa Howarda Cartera w listopadzie 1922 r. naszej ery. Grobowiec zawierał około 2 tys. przedmiotów o wyjątkowej wartości historycznej, biorąc pod uwagę, iż stanowiły prawie kompletne wyposażenie jedynego grobowca królewskiego niezniszczonego przez rabunek. Wejście do grobu ukryte było pod fundamentami domów robotników z okresu XX dynastii. Do grobowca prowadził korytarz wypełniony rumowiskiem skalnym i fragmentami ceramiki. Za nim znajdował się Przedsionek (bezładne zbiorowisko przedmiotów codziennego użytku oraz posągów różnej wielkości) i przylegające do niego pomieszczenia: Aneks (łoża, tron i mnóstwo przedmiotów ceremonialnych oraz codziennego użytku w wielkim nieładzie), Sala sarkofagowa (cztery kaplice jedna w drugiej, zawierające sarkofag z piaskowca, a w nim trzy trumny antropoidalne jedna w drugiej, ostatnia z litego złota zawierała mumię Tutanchamona, w złym stanie na skutek zbyt dużego stężenia substancji użytych do balsamowania; głowę przykrywała słynna później złota maska) i dostępny po jej przejściu Skarbiec (urny kanopskie w kształcie sarkofagów w złoconych skrzyniach na saniach, posągi Anubisa i Hathor, szkatuła z klejnotami, insygnia władzy i inne przedmioty ceremonialne, skrzynie z uszebti, mały sarkofag z puklem włosów królowej Teje, dwa sarkofagi z mumiami dwóch płodów chłopców). Układ i stan przedmiotów wskazywał, że pogrzeb odbywał się w pośpiechu, ale w zgodzie z rytuałem królewskim. Grób pierwotnie nie był chyba przeznaczony dla Tutanchamona. Zabytek zawiera ślady dwukrotnego wtargnięcia rabusiów już w starożytności i próby porządkowania szkód. Część drobniejszych przedmiotów zrabowano. Potem o grobowcu zapewne zapomniano, co uratowało ten zabytek przed zniszczeniem.

Około 1323 — ok. 1295 r. p.n.e. — Horemheb I, ostatni faraon z XVIII dynastii. W tradycji egipskiej uchodził za założyciela XIX dynastii. Już historycy starożytni uważali jednak, że jej twórcą był następny, krótko panujący, faraon Menpehtyre Ramzes I. Horemheb był potomkiem nomarchów (lokalnych rządców) z Alabastronpolis. Przed objęciem tronu był dowódcą wojskowym i regentem małoletniego Tutanchamona. Dzięki poparciu kapłanów przejął tron egipski po śmierci panującego przez kilka lat po Tutanchamonie faraona Ai II (wezyra Tutanchamona i brata królowej Teje, żony Amenhotepa III). Sam wyniósł go zresztą przedtem na tron. Jako faraon pozostawił stolicę w Memfis i kontynuował niszczenie budowli pozostałych po okresie reformy religijnej Echnatona, przewyższając w tym zapałem dość tolerancyjnych poprzedników — Tutanchamona i Ai. W swym edykcie przedstawił swoje rządy jako zaprowadzenie porządku w państwie, w którym za jego poprzedników lud cierpiał nędzę. Prowadził politykę podbojów — podjął próby zdobycia Syrii i terenów pogranicza małoazjatyckiego. Kontynuowali ją jego następcy. Podjął dzieło reformy administracji i odzyskania autorytetu Egiptu w stosunkach zewnętrznych.

Horemheb przywłaszczył sobie rzeźby i budowle wykonane dla Tutanchamona i Ai. W Karnaku wybudował aleję sfinksów i rozpoczął tam budowę Wielkiej Sali Hypostylowej. Grobowce możnowładców wiernych Echnatonowi z rozkazu Horemheba niszczono.

Początek XIII w. p.n.e. — Od około 250 lat Nowe Państwo egipskie.

Około 1300 r. p.n.e. — sporządzono zachowaną do dziś listę dynastyczną faraonów, zawierającą 75 imion poprzedników aktualnego monarchy — Seti I (patrz niżej). Inne podobne dokumenty wymieniały zbliżoną listę władców. Świadczy to o trosce, z jaką Egipcjanie podchodzili do informacji o przeszłości, tworząc pierwszy pewnego rodzaju szkielet historiograficzny dla poznania przeszłości Egiptu.

Około 1295 — ok. 1186 r. p.n.e. — XIX dynastia faraonów egipskich, pochodziła z Tanis (Auaris) w Delcie Nilu, dawnej stolicy Hyksosów, z którymi była spokrewniona. Należało do niej 8 władców. Przenieśli oni centrum państwa z Górnego do Dolnego Egiptu i podjęli ponownie walkę o wpływy w Palestynie i Syrii, utraconych za panowania Echnatona. Przedsięwzięcia te spowodowały polityczne przybliżenie Egiptu do Azji Przedniej i osłabienie jego zainteresowań afrykańskimi terytoriami na zachodzie i południu.

Najwybitniejszymi faraonami tej dynastii byli: Seti I, Ramzes II Wielki, Merenptah (wszyscy-patrz niżej).

Około 1294 — ok. 1279 r. p.n.e. — Seti I (Menmaatre Seti I), drugi faraon z XIX dynastii. W toku prawdopodobnie czterech wypraw podjął próbę odzyskania dla Egiptu Syrii, Palestyny i Fenicji. Wobec kontrakcji państwa Hetytów zdobył jedynie Palestynę i Fenicję. Zawarł krótkotrwałe porozumienie z władcą Hetytów. Toczył także walki w Libii. Przeszedł do historii jako wielki budowniczy — wzniósł wspaniałą świątynię Ozyrysa w Abydos (na ścianach której umieszczono listę królów od Menesa — Tablica z Abydos), dokończył wielki hypostyl w świątyni w Karnaku (rozpoczęty przez Menpehtire Ramzesa I, założyciela XIX dynastii), wzniósł świątynię Amona w Napacie w Nubii, a także wiele innych budowli. Rozpoczął także budowę Pi-Ramzes („Dom Ramzesa”; stolicy władców XIX i XX dynastii) we wschodniej Delcie Nilu.

Około 1279 — ok.1212 r. p.n.e. — Ramzes II Wielki (Wesermatre Ramzes II; przydomek Wielki nadany przez egiptologów), faraon z XIX dynastii. Syn Setiego I i kontynuator jego polityki. Uznawany niekiedy za najwybitniejszego władcę starożytnego Egiptu (choć jego umiejętności jako wodza nie są oceniane wysoko). Panował aż 67 lat. Ruszył z wielką wyprawą wojenną do Azji i zaatakował Hetytów w Syrii, gdzie stoczył słynną bitwę pod Kadesz (około 1275 r., patrz niżej). W następnych latach, poprzez kolejne wyprawy wojenne, próbował umacniać wpływy egipskie w Syrii i Palestynie. W końcu zawarł z Hetytami pokój na warunkach status quo (około 1258 r., patrz niżej; przypieczętowany dwoma kolejnymi małżeństwami z księżniczkami hetyckimi), umacniając panowanie egipskie w Palestynie i Fenicji. Zbudował fortyfikacje w zachodniej Delcie dla obrony przed najazdami „ludów morskich” oraz Libijczyków, z którymi także toczył walki. Jego działalność budowlana przewyższa aktywność innych faraonów — ślady obiektów jego fundacji znajdowały się w każdej niemal egipskiej miejscowości. Wznosił monumentalne budowle: słynne dwie świątynie wykute w skale w Abu Simbel w dolnej Nubii, świątynia Ramesseum w Tebach, świątynia w Sudanie, liczne obeliski, posągi i przebudowy wcześniejszych świątyń. Dwa pierwsze z wymienionych obiektów uważane są za arcydzieła egipskiej architektury. Dokończył budowę stolicy Pi-Ramzes we wschodniej Delcie Nilu (użytkowanej przez władców XIX i XX dynastii), rozpoczętą przez ojca — Setiego I. Miał 7 królewskich żon (ściślej wielkich małżonek królewskich, czyli głównych królowych, m.in.: kolejno Nefertari, Isetneferet, Bint-Anath, Merytamon i Nebettaui — ostatnie trzy były jednocześnie jego córkami), 200 konkubin i bardzo liczne potomstwo (96 synów i 60 córek). Pod koniec życia dzielił się władzą z najstarszym synem, któremu powierzył nową funkcję świeckiego wicekróla (przeżył jednak potomka, podobnie jak wiele innych swych dzieci). Sam natomiast prezentował się w tym czasie na reliefach w charakterze bóstwa solarnego i skoncentrował się prawdopodobnie na kwestiach religijnych. Otaczał wielką czcią pochodzącą z Azji boginię Anat; jej imieniem nazwał jedną z żon i córek, wspomnianą wyżej. Dla bogini tej wzniósł świątynię w Tanis. Czcił też innego azjatyckiego boga Haurona. Był to jeden z wielu przykładów coraz intensywniejszego przenikania do Egiptu, w okresie Nowego Państwa, kultu bóstw obcych. Pod koniec życia faraona egipscy mieszkańcy północnej Nubii opuścili ją, z nieznanych przyczyn.

Prawdopodobnie za panowania tego faraona miało miejsce Wyjście Żydów z Egiptu pod wodzą Mojżesza (pierwsza połowa XIII w. p.n.e.). Wobec milczenia źródeł egipskich trudno jest ustalić historyczny obraz tego wydarzenia, przekazanego w Biblii jako dramatyczna ucieczka narodu wybranego, korzystającego z pomocy Boga — Jahwe.

Z czasów Ramzesa II pochodzi „Królewski Papirus z Turynu” (zwany też „Kanonem Turyńskim” lub „Papirusem Turyńskim”) — zapisana pismem hieratycznym lista bogów, następnie faraonów władających Egiptem. Jest to jedno z najcenniejszych źródeł dla dziejów Egiptu.

Najwyższą w hierarchii żoną Ramzesa była słynąca z urody Nefertari (nie należy mylić z Nefertiti, żoną Echnatona, znaną z pięknego popiersia; patrz wyżej); pochowano ją we wspaniałym grobowcu w Dolinie Królowych (QV66).

Ramzes II pochowany został w jednym z najpiękniejszych grobowców Doliny Królów (KV7; choć obecnie jest poważnie zniszczony). Jego mumia przetrwała dzięki ukryciu przez faraona i kapłana Pinedżema II z XXI dynastii, w słynnej później skrytce DB320 w Deir el-Bahari. Schowano w niej ciała 12 faraonów i kilkudziesięciu ich krewnych oraz resztki wyposażenia grobowego z różnych obiektów. Ratowano je w ten sposób z rabowanych grobowców. Skrytkę odkryto w 1881 r. naszej ery.

Jednym z synów Ramzesa był Chaemuaset, następca tronu i arcykapłan Ptaha, zwany pierwszym egiptologiem, ze względu na swe zainteresowanie przeszłością kraju.

Około 1275 r. p.n.e. — bitwa pod Kadesz nad rzeką Orontes w Syrii, trwająca dwa dni, między wojskami egipskimi i hetyckimi, podczas egipskiego najazdu na Syrię. Wojska egipskie składały się z własnej ciężkozbrojnej piechoty podzielonej na cztery dywizje: Amona, Re, Ptaha i Seta, a także z łuczników numidyjskich oraz najemnej piechoty libijskiej. Egipcjanie mieli także silny korpus rydwanów bojowych. Hetytom, dzięki podesłaniu Egipcjanom własnych agentów z fałszywymi informacjami, udało się zwabić w pułapkę Ramzesa II i jego armię. Faraon, wraz z częścią swych wojsk w niedokończonym obozie warownym, musiał przyjąć bitwę z całością wojsk hetyckich. Starcie miało miejsce koło brodu przez rzekę Orontes, niedaleko hetyckiej twierdzy Kadesz. Pierwszy zaskakujący atak Hetytów spadł na zaskoczonych i nieprzygotowanych Egipcjan. Szeregi wojsk Ramzesa II zaczęły się załamywać, a jego sytuacja stała się dramatyczna. Dzięki przybyciu posiłków, umiejętnym manewrom i zadaniu poważnych strat oddziałom rydwanów hetyckich, faraon uniknął klęski i przeszedł do kontrataku. Żadna ze stron konfliktu nie była w stanie przełamać szeregów przeciwnika i armie wycofały się. Straty ludzkie w obu armiach były duże i kontynuacja starcia groziła wykrwawieniem się sił zbrojnych egipskich i hetyckich. Bitwa jest uznawana za nierozstrzygniętą. Reliefy na ścianach świątyń w Abydos, Abu Simbel i Tebach oraz teksty na papirusach (poemat Pentewere) przedstawiają ją jako zwycięstwo Ramzesa II. Był to jednak jedynie przykład propagandy politycznej, mającej przykryć brak sukcesu kampanii. Analiza źródeł hetyckich i przebieg późniejszych wydarzeń w Syrii skłania do wniosku, że bitwa była w najlepszym wypadku nierozstrzygnięta. Niektórzy historycy uznają ją za klęskę Egiptu.

Około 1258 r. p.n.e. — pokój egipsko — hetycki: Palestyna i Syria pozostały strefą wpływów egipskich, a Syria hetyckich, obie strony obiecały sobie pomoc na wypadek agresji oraz wymianę uciekinierów politycznych. Pokój przypieczętowano małżeństwem faraona Ramzesa II z córką króla Hetytów Hattusilisa III. Porozumienie uzgodniono w kontekście politycznym wzrostu siły Asyrii. Tekst tego traktatu pokojowego jest najstarszym znanym dokumentem dyplomatycznym tego typu.

Około 1212 — ok. 1202 r. p.n.e. — Merenptah (Banre Merenptah), faraon z XIX dynastii. Syn i następca Ramzesa II, początkowo dowódca wojskowy i potem władca współpanujący z ojcem. Około 1208 r. p.n.e. z wielkim trudem powstrzymał w bitwie na skraju Delty najazd Libijczyków i ich sprzymierzeńców z północy (należących do „ludów morskich”, które w drugiej połowie XIII w. p.n.e., z niewiadomych przyczyn, opuściły tereny naddunajskie i bałkańskie i po przejściu Azji Mniejszej, Syrii, Fenicji oraz Palestyny zaczęły napierać na Egipt). W wyniku zwycięskich walk faraon zagarnął 9 tysięcy jeńców. Odbył także zwycięską wyprawę do Palestyny, gdzie stłumił bunt — wydarzenie to jest wspominane w tak zwanej steli Izraela (patrz niżej). Wysłał transport pszenicy osłabionym Hetytom, których państwo wkrótce upadło pod ciosami najeźdźców tracko-frygijskich (być może powiązanych z ludami morskimi) i w wyniku wrogiej akcji Asyrii. Od panowania Merenptaha Egipt przechodzi do defensywy na azjatyckim kierunku swojej polityki zagranicznej.

Około 1208 r. p.n.e. — najazd Libijczyków i ludów morskich na Egipt. Według inskrypcji w Karnaku do ludów morskich należały plemiona: Szardana (kraj pochodzenia nieznany; ich plemieńcy służyli wcześniej w gwardii przybocznej faraona Ramzesa II, patrz wyżej — ok. 1279…), Lukka (piraci i rabusie zamieszkujący według roczników hetyckich południowo-zachodnią Azję Mniejszą, aktywni od XIV w. p.n.e.), Turusza (to być może Etruskowie, pochodzili z Azji Mniejszej), Szekelesz (być może Sykelowie, od których pochodzi nazwa Sycylii) i Akaiwasza (prawdopodobnie plemię określane przez źródła hetyckie jako Achijawa, utożsamiani następnie z Achajami, występującymi w eposach Homera; ich siły były drugie pod względem liczebności po libijskich; na Egipt najechali po przybyciu z zachodniej Azji Mniejszej lub z wysp greckich, czy też z samej Grecji kontynentalnej).

Siły faraona Merenptaha pokonały najeźdźców w 6-godzinnej bitwie, biorąc do niewoli około 9 tysięcy jeńców.

Ludy morskie generalnie wyszły więc z obszarów Półwyspu Bałkańskiego i wybrzeży Morza Egejskiego. Ich szlak wędrówki i osadnictwa przebiegał przez tereny Azji Mniejszej, Syrii, Fenicji i Palestyny oraz Cypru. Po klęsce w walce z Egiptem (około 1189 r. p.n.e., patrz niżej) rozproszyli się i osiedlili w Egipcie, Palestynie, Syrii, Azji Mniejszej, na Cyprze i Sycylii. Po połowie XII w. p.n.e. ludy morskie zniknęły z areny dziejów.

— stela Izraela — stela Merenptaha, faraona egipskiego z XIX dynastii. Źródło to wymieniało Izrael w Palestynie, będąc jedynym dokumentem z epoki wspominającym plemiona żydowskie na tym terenie.

Początek XII w. p.n.e. — Od około 350 lat Nowe Państwo egipskie.

Około 1200 r. p.n.e. — w wyniku najazdu ludów tracko — frygijskich upadło państwo Hetytów — główny rywal Egiptu w XIII w.

Około 1188 — 1069 r. p.n.e. — XX dynastia faraonów egipskich — Ramesydów (prawie wszyscy władcy nosili imię Ramzes). Założona przez Weserchaure Sethnacht’a, obejmowała 10 władców. Setnacht przejął władzę opanowując zamęt wewnętrzny, do jakiego doszło pod koniec panowania XIX dynastii z niejasnych przyczyn.

Za panowania tej dynastii w posiadaniu świątyni boga Amona w Tebach znajdowało się 20% ziemi uprawnej Egiptu oraz zwolnienia podatkowe. Wraz ze wzrostem zamożności rosło znaczenie polityczne i niezależność tego ośrodka. Za panowania kolejnych dynastii kapłani Amona tebańskiego utworzyli w zasadzie niezależne państwo w ramach terytorium Egiptu. Najwybitniejszym faraonem tej dynastii był Ramzes III (patrz niżej).

Około 1186 — ok. 1154 r. p.n.e. — Ramzes III (Wesermatre Meryamon Ramzes III), faraon z XX dynastii. Syn Sethnacht’a. Ostatni wielki faraon wywodzący się z niezawisłego Egiptu. Około 1182 r. pokonał nową fale najeźdźców libijskich w zachodniej Delcie. Około 1179 r. z trudem powstrzymał na granicy Egiptu inwazję ludów morskich (między innymi Filistynów) atakujących Egipt od wschodu po przejściu przez Syrię i Palestynę. W wyniku tego zwycięstwa przekazał rozbudowywanej przez siebie świątyni w Tebach ponad 86 tysięcy niewolników. Walki z naporem obcych ludów wyczerpywały siły państwa. Pod koniec panowania Ramzesa wybuchły zamieszki w okolicach Teb, na zachodnim brzegu Nilu, wśród robotników budujących grobowiec władcy. Przeciwko faraonowi uknuto też nieudany spisek w pałacowym haremie.

Następcy Ramzesa III (ośmiu władców noszących to samo imię i krótko panujących, w sumie prawie 80 lat) prowadzili politykę pokojową, tracąc z czasem Fenicję i Palestynę. W państwie kwitła korupcja i upadek wartości (przykładem proces w sprawie naruszenia grobów królewskich za Neferkare Ramzesa IX, który panował w latach 1126 — 1108 p.n.e.; znamienne, że na reliefie w Karnaku kapłan Amona-Re jest tej samej wielkości co ów faraon — przejaw wzrostu znaczenia kapłanów). Za panowania następców Ramzesa III następował stopniowy upadek Teb, wzrost znaczenia kapłanów i w efekcie schyłek Nowego Państwa.

Około 1179 r. p.n.e. — druga inwazja ludów morskich na Egipt. Brały w niej udział plemiona: Szardana, Szekelesz, Turusza (o wszystkich trzech — patrz wyżej), Tekker (być może pochodzące z Troady w północno-zachodniej Azji Mniejszej), Denen (z południowej Azji Mniejszej lub północnej Syrii), Peleset (Filistyni) i Waszasz (kraje pochodzenia dwu ostatnich nieznane). Według reliefów egipskich najeźdźcy walczyli pieszo i na rydwanach, a także na łodziach, których dzioby i rufy zakończone były charakterystycznymi rzeźbami w kształcie głów ptaków wodnych. Po lądzie transportowali też swoje kobiety i dzieci na wozach zaprzęgniętych w woły. Ludy morskie zostały pokonane przez dobrze przygotowane do obrony siły faraona Ramzesa III w dwóch bitwach — lądowej na pograniczu Egiptu i Palestyny oraz morskiej w Delcie Nilu. W wyniku zwycięstwa faraon wziął do niewoli ogromną liczbę jeńców — być może około 86 tysięcy.

Po klęsce część najeźdźców z ludów morskich pozostała w Egipcie, większość osiedliła się w Palestynie — były to plemiona: Tekker (na wybrzeżu wokół Hajfy, wspominani byli jako lud żeglarzy jeszcze około 1100 r.), Danuna (długo występujący w źródłach egipskich, w VIII w. osiedlili się ostatecznie w południowej Azji Mniejszej wznosząc stolicę w Adana, być może na pierwotnie ojczystym terytorium), Dana (jedno z plemion izraelskich, osiedliło się w dolinie Jordanu, potem na wybrzeżu wokół Jaffy, prawdopodobnie jest to odłam plemienia Danuna), Peleset (czyli Filistyni lub ich przodkowie, którzy po wchłonięciu resztek innych plemion ludów morskich stali się Filistynami; w Palestynie zbudowali miasta: Askalon, Aszdod i Gazę). Po połowie XII w. p.n.e. ludy morskie zniknęły z areny dziejów.

Koniec XII w. p.n.e. — Kuszyci uniezależnili się od Egiptu i utworzyli samodzielne państwo (w Nubii) ze stolicą w Napata. Potem na krótki czas narzucili swe zwierzchnictwo osłabionemu Egiptowi, gdzie rządzili jako XXV dynastia nubijska (715 — 663 r. p.n.e.). W Napacie z tego okresu zachowały się ruiny licznych świątyń i małe piramidy — grobowce.

Początek XI w. p.n.e. — od około 450 lat Nowe Państwo egipskie.

Około 1099 — 1069 r. p.n.e. — Ramzes XI (Menmaatre Ramzes XI), faraon z XX dynastii, ostatni Ramesyda. Kryzys wewnętrzny doprowadził do buntu najemników libijskich, służących w armii egipskiej, stłumionego z trudem. Słabość władzy centralnej spowodowała przejęcie władzy przez uzurpatorów: Herhora (arcykapłan Amona i dawny żołnierz) w Górnym Egipcie i Smendesa w Dolnym Egipcie. Obydwóch zalicza się w tradycyjnej historii Egiptu do XXI dynastii. Po śmierci Ramzesa XI, około 1069 r., Egipt rozpadł się na dwie części, co uznawane jest za koniec Nowego Państwa.

Około 1080 r. p.n.e. — podróż Wenamona z Tanis do Byblos w Fenicji z misją religijną. Egipski wysłannik przybił do brzegu w Dor (w posiadaniu Tekker — jednego z ludów morskich) i ruszył do Byblos drogą przez Tyr. Wenamonowi nie zapewniono eskorty z Byblos, a statki egipskie nie patrolowały już wybrzeża syryjskiego (jak było w okresie amarneńskim). Informacje te świadczą o upadku wpływów egipskich w rejonie syryjsko — fenickim.

Około 1070 r. p.n.e. — Herhor, arcykapłan boga Amona w Tebach i dowódca wojskowy — uzurpator, zaliczany czasem do XXI dynastii egipskiej. Pozbawił on faktycznej władzy Neferkare Ramzesa XI i objął władzę nad Górnym Egiptem. Faraonowie rządzący Dolnym Egiptem z Pi-Ramzes, potem Tanis, nie uznawali jego oraz następców. Wydarzenia te oznaczały rozpad jedności Egiptu i koniec Nowego Państwa.

1069 — 332 r. p.n.e. — Trzeci Okres Przejściowy i Okres Późny w Egipcie (dynastia XXI — XXXI). Czasy osłabienia cywilizacji egipskiej. Państwo egipskie istniało, ale słabnący stopniowo kraj przestał być zagrożeniem dla silnych sąsiadów. Ci okresowo zdobywali nad nim kontrolę (Libijczycy, Nubijczycy, Asyryjczycy, Persowie, Macedończycy). Krótkie odrodzenie kultury w czasach rządów asyryjskich i za panowania XXVI dynastii było ostatnim okresem względnej świetności Egiptu. Za sprawą osadnictwa cudzoziemców, zwłaszcza Greków, Egipt stawał się powoli państwem kosmopolitycznym. Znaczącym kulturalnie i gospodarczo, ale niesamodzielnym i słabym politycznie.

Za panowania XXI dynastii kapłani boga Amona stworzyli wokół Teb państwo w państwie, przywłaszczając sobie tytuły królewskie. Czasy panowania XXII dynastii, a szczególnie IX w., należą do najsłabiej poznanych okresów historii Egiptu, ze względu na skąpe i wykluczające się wzajemnie źródła. Egipt był wtedy rozbity na kilka ośrodków politycznych.

1069 — 715 r. p.n.e. — XXI, XXII, XXIII, XXIV dynastia egipska. Trzy ostatnie panowały częściowo równolegle. Ogółem zaliczono do nich 33 władców, panujących niekiedy równolegle w niejasnym, z braku precyzyjnych źródeł, burzliwym okresie. Nasilał się rozkład aparatu państwowego i autorytetu władzy, czego wyrazem były rozbiórki starych budowli dla pozyskania tańszego materiału budulcowego oraz częste grabieże grobów. Z obawy przed zbezczeszczeniem, kapłan i faraon Pinedżem I (1070 — 1032 r.; z dynastii arcykapłanów Amona, panujących równolegle z dynastią XXI i XXII) kazał zabrać mumie największych faraonów z XVII, XVIII, XIX i XX dynastii z Doliny Królów i złożyć je, wraz z niektórymi krewnymi i resztkami wyposażenia grobowego, w sekretnej komorze (DB320) w Deir el-Bahari koło Teb (tam zostały odkryte przez rodzinę pasterzy i rabusiów grobów Abd el-Rasul w latach 70. XIX w. naszej ery, a w 1881 r. przez archeologów pod kierunkiem Emila Brugscha).

W stosunkach wewnętrznych Egiptu wzrosło znaczenie naczelników najemników libijskich w Środkowym i Dolnym Egipcie. Dynastie XXII i XXIII były libijskiego pochodzenia. XXIII rządziła częścią Egiptu z Leontopolis w centralnej Delcie. Teby stały się domeną kapłanów Amona. W niemal niezależnym państwie kapłanów boga Amona stworzonym wokół Teb, od XXIII do XXVI dynastii, rządziły kapłanki — Boskie Czcicielki Amona (754 — 525 r.).

Pozycja Egiptu w oczach sąsiadów znacznie podupadła — czego świadectwem było nieliczenie się z Wenamonem, wysłanym przez faraona Herhora, z dynastii kapłańskiej, do Byblos po drewno (patrz wyżej). Uniezależniła się Nubia.

Początek X w. p.n.e. — Od około 70 lat w Egipcie Okres Późny.

Około 1000 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii użycie lampy olejnej, w Egipcie.

945 — 924 r. p.n.e. — Szeszonk I (Hedżcheperre Szaszank I), faraon założyciel XXII dynastii. Naczelnik libijski (dowódca najemników libijskich) z Bubastis, który narzucił całemu Egiptowi swoją władzę około 950 r. p.n.e. Zjednoczył Egipt powierzając kluczowe funkcje dzieciom lub lojalnym podwładnym. Przywrócił stosunki handlowe z fenickim miastem Byblos. Podjął starania o odzyskanie Nubii. Podczas słynnej wyprawy na Palestynę (ok. 925 r. p.n.e.) zagarnął w Jerozolimie ogromne łupy. Za następców Szeszonka Egipt powoli rozpadł się na państewka pomniejszych królów i naczelników oraz kapłanów tebańskich. Umacniało się natomiast królestwo Nubii, które w końcu za Pianchy przejęło kontrolę nad Egiptem.

Około 925 r. p.n.e. — wyprawa faraona Szeszonka I na Palestynę przeciwko królowi judzkiemu Rehabeamowi. Złupienie Jerozolimy. Jeden z ostatnich sukcesów armii egipskiej na obcej ziemi.

Początek IX w. p.n.e. — od około 170 lat w Egipcie Okres Późny.

818 — 715 r. p.n.e. — XXIII dynastia faraonów egipskich (libijskiego pochodzenia, należało do niej 11 władców). Władcy tej dynastii częściowo panowali równolegle z dynastią XXII i nie obejmowali swymi rządami całego Egiptu.

Początek VIII w. p.n.e. — od około 270 lat w Egipcie Okres Późny.

740 — 656 r. p.n.e. — XXV dynastia faraonów egipskich, obcego pochodzenia, zwana nubijską (etiopską, kuszycką). Zaliczono do niej 10 władców, którzy ulegli kulturze egipskiej i czcili Amona-Re, wznosząc mu w Napacie świątynię w stylu egipskim. Jej właściwym założycielem (choć nie pierwszym w kolejności władcą) był nubijski, czarnoskóry książę Pianchi (Mencheperre Piji, panował w latach 747 — 716 p.n.e.), który skorzystał z rywalizacji lokalnych władców egipskich, zajął Teby i przyjął tytulaturę faraonów. Następnie zdobył Memfis, przyjął hołd od ostatnich władców panujących równolegle dynastii: XXII, XXIII i XXIV, po czym wycofał się do swej stolicy Napaty, pozostawiając rządy w Egipcie swemu następcy — Szabaka (Neferkare Shabaka, 716 — 702 r. p.n.e.). Ten odnosił się pojednawczo do rosnącej w siłę Asyrii. W ówczesnej skomplikowanej sytuacji politycznej władcy tej dynastii na ogół władali tylko częścią Egiptu, podzielonego nadal na księstwa dzielnicowe. Gdy następcy Szabaki — Szabataka i Taharka przegrali wojny z Asyrią, Nubijczycy zostali wyparci do swego kraju. Na krótko powrócił do władzy ostatni przedstawiciel dynastii Tenutamon.

727 — 715 r. p.n.e. — XXIV dynastia faraonów egipskich. Założona przez Szepsesre Tefnacht’a, władcę Delty Nilu. Należało do niej 3 faraonów. Władcy kontrolowali tylko niedużą część terytorium dawnego Egiptu. Nad Egiptem Górnym panowali władcy powoływani i kontrolowani przez królów nubijskich.

704 — 681 r. p.n.e. — Senacherib (Sanherib), król asyryjski z dynastii Sargonidów, formułował też znaną obrazową opinię o gasnącej świetności cywilizacji nad Nilem: Egipt jest złamaną trzciną.

Początek VII w. p.n.e. — Od około 370 lat w Egipcie Okres Późny.

Około 700 r. p.n.e. — panowanie w Egipcie przejmują Etiopi, a po nich Asyryjczycy (671 r. p.n.e.).

671 — 663 r. p.n.e. — Egipt pod panowaniem Asyrii. Assarhaddon uderzył na Egipt sprowokowany jego nieprzyjazną polityką i wypędził faraona Taharkę (Nefertumre Taharka, panował w latach 690 — 664 p.n.e.). Taharka powrócił jednak po odejściu asyryjskiego króla i Asyria odbyła jeszcze kilka karnych ekspedycji, zanim wyparła z Egiptu Nubijczyków i zapewniła sobie nad nim pełną kontrolę. Asyryjczycy sprawowali swą władzę za pośrednictwem uzależnionych od nich miejscowych władców z kilku dynastii. W tym okresie nastąpił też „renesans” sztuki egipskiej. Za sprawą osadnictwa cudzoziemców, zwłaszcza Greków, Egipt stawał się powoli państwem kosmopolitycznym. Znaczącym kulturalnie i gospodarczo, ale niesamodzielnym i słabym politycznie.

664 — 525 r. p.n.e. — XXVI dynastia faraonów egipskich (saicka). Władała Egiptem ze swej stolicy Sais w Delcie. Zaliczono do niej 10 władców, ale pierwsi czterej byli tylko lokalnymi wasalami nubijskimi lub asyryjskimi. Właściwym założycielem tej zasłużonej dynastii był faraon Psametyk I (patrz niżej). Dynastia zjednoczyła kraj rozbity na dzielnice i państwo teokratyczne kapłanów w Górnym Egipcie. Władcy dynastii wykorzystali słabość Asyrii i jej zaangażowanie na innych frontach. Dążyli do umocnienia państwa i podboju Syrii, która od czasów Nowego Państwa traktowana była jako przedpole strategiczne i polityczne Egiptu. Wszyscy faraonowie dynastii utrzymywali bardzo dobre stosunki z państwami greckimi. W swojej polityce wojennej opierali się na najemnych hoplitach greckich, najemnikach żydowskich oraz wynajętych wraz z załogami okrętach fenickich. Próbowali również stworzyć egipską flotę. Panowanie dynastii saickiej — na przekór stopniowemu politycznemu upadkowi Egiptu — było okresem ponownego i ostatniego rozkwitu sztuki egipskiej. W architekturze, rzeźbie i literaturze nawiązywano do klasycznych form i stylów poprzednich okresów (głównie Stare i Średnie Państwo). Wykonanie rzeźb i płaskorzeźb cechował techniczny kunszt w oddaniu rysów i uczuć ludzkich. W egipskiej rzeźbie z czasów XXVI dynastii kopiowano wzorce stylu Starego Państwa, uzupełniając je o elementy realistyczne. Kopiowano też z rzeźby greckiej motyw „archaicznego uśmiechu”, wyrażającego plastycznie ideę nieziemskiej życzliwości. Zdaniem niektórych historyków sztuki motyw ten kopiowano bez jego zrozumienia, co świadczyć może o pewnej ignorancji saickich rzeźbiarzy. W okresie panowania dynastii saickiej rozwinęło się pismo demotyczne, jako kursywny, uproszczony sposób pisania, używany do V w. n.e. Dynastia ta, stale ograniczana w swej władzy przez kapłanów Amona, rządzących w Tebach, utrzymała się na tronie Egiptu do podboju perskiego w 525 r. p.n.e. Za jej panowania rozwinął się kult bogini polowań Neit z Sais, która stała się bóstwem państwowym. Perscy pogromcy i następcy XXVI dynastii przejęli wiele rozwiązań stojących na wyższym poziomie cywilizacyjnym Egipcjan tamtego okresu.

664 — 610 r. p.n.e. — Psametyk I (Uahibre Psametyk), faraon założyciel XXVI dynastii (saickiej). Książę z miasta Sais w Delcie Nilu, być może krewny faraona Tefnachta z XXIV dynastii. Objął władzę dzięki poparciu Asyrii, od której szybko uniezależnił się, wykorzystując jej zaangażowanie na innych frontach. Wyparł następnie Asyryjczyków aż do Palestyny wykorzystując wojska najemników Gygesa, króla Lidii w Azji Mniejszej. W ich skład wchodzili Grecy z Rodos, Azji Mniejszej (najemnicy jońscy i karyjscy) oraz flota Koryntian. Akcja militarna i zręczne zabiegi dyplomatyczne stopniowo pozwoliły Psametykowi zjednoczyć Egipt, przełamując jednocześnie opór wielkich właścicieli ziemskich, wojskowych osadników libijskich i kapłanów tebańskich. Wyparł także Nubijczyków z Górnego Egiptu. W polityce zagranicznej koncentrował się na próbach uzyskania wpływów w Libii i Azji Przedniej. Egiptowi zagrażała tam rosnąca siła Babilonii i Medii. Ze względu na tę sytuację, pod koniec panowania wsparł nawet upadającą Asyrię. Swe rządy oparł na najemnikach greckich, którym zawdzięczał tron i których porozmieszczał w punktach strategicznych kraju (Elefantyna, Dafne). Równoważył nimi wpływy od dawna obecnych w życiu wewnętrznym Egiptu Libijczyków. Faraon dysponował też grecką flotą. Wraz z wojskowymi pojawili się kupcy greccy oraz problem wrogości Egipcjan wobec żywiołu greckiego na ich ziemi. Panowanie Psametyka I było okresem rozwoju gospodarki i kultury. Nawiązywano do tradycji staroegipskiej: bardzo popularne były Teksty piramid z okresu Starego Państwa, powracano do wzorów literackich z okresu Średniego Państwa, wyrzekano się obcych bogów, narastała niechęć do obcych etnicznie mieszkańców Egiptu. Zlecenia budowlane władcy realizowano głównie w Delcie. Rozbudował świątynię Serapeum w Sakkara koło piramidy Dżosera. Zmarł po długim, półwiecznym panowaniu; uznawany jest za jednego z wybitniejszych faraonów egipskich.

609 — 594 r. p.n.e. — Necho II (Uhibre Nekau II), faraon z XXVI dynastii (saickiej). Syn Psametyka. Próbował przywrócić mocną pozycję Egiptu w Azji Przedniej pod pozorem udzielenia pomocy słabnącej Asyrii (ściślej jej ostatniemu królowi Assurubalitowi II). Podbił Syrię i Palestynę. Zajął Jerozolimę po zwycięstwie nad królem Judy Jozjaszem, w starciu pod Megiddo (609 r. p.n.e.). Dotarł w podbojach do Eufratu. Kilkuletni czas sukcesów zakończył się gwałtownie, gdy jako sprzymierzeniec Asyrii został wraz z jej armią pobity przez wojska babilońskie przyszłego króla Nabuchodonozora II w słynnej bitwie pod Karkemisz (605 r. p.n.e.). W wyniku tej klęski utracił posiadłości azjatyckie, w tym Syrię. Był to koniec imperialnej obecności Egiptu w Azji Przedniej. Po bitwie pod Karkemisz Babilończycy nie wkroczyli jednak do samego Egiptu, gdyż zaprzątnęły ich problemy związane ze zmianą na własnym tronie. Necho wykorzystał to i kontynuował przygotowania wojenne (zaciągnął flotę grecką i fenicką). W 601 r. p.n.e. odparł spóźniony atak babiloński na Egipt. Syrii nie zdołał już jednak odzyskać. Przypisuje mu się zapoczątkowanie budowy kanału Nil — Morze Czerwone, którą przerwano z powodu niepomyślnej wyroczni (kanał dokończył Dariusz Wielki, już jako władca podbitego przez Persów Egiptu). Necho stworzył też flotę egipską (zbudowali ją najęci rzemieślnicy korynccy). Z jego inicjatywy Fenicjanie mieli odbyć (około 600 r. p.n.e.) pierwszą wyprawę odkrywczą — opłynąć dookoła Afrykę (w ciągu 3 lat, od wybrzeży Morza Czerwonego do ujścia Nilu od strony zachodniej). Relacja Herodota o tym wydarzeniu jest jednak kwestionowana.

605 — 602 r. p.n.e. — opłynięcie Afryki przez Fenicjan. Wyprawę podjęto na rozkaz faraona egipskiego Nechona II. Statki fenickie wypłynęły z Morza Czerwonego, po czym skierowały się na południe i opłynęły kontynent w ciągu trzech lat, kończąc wyprawę w delcie Nilu. Wyprawa ta, znana z relacji Herodota, jest jednak kwestionowana przez część historyków.

Początek VI w. p.n.e. — od około 470 lat w Egipcie Okres Późny.

589 — 570 r. p.n.e. — Apries (Chaaibre), faraon z XXVI dynastii. Wnuk Nechona II i syn poprzedniego krótko panującego faraona Psametyka II. Energiczny i odważny władca. Koncentrował się na odzyskaniu wpływów Egiptu w Azji Przedniej. Poprowadził wyprawę do Fenicji, gdzie zajął Sydon i przez 13 lat oblegał Tyr. Bez powodzenia próbował ograniczyć wpływy Babilonii. Wsparł powstanie żydowskie przeciwko niej, a po jego klęsce i zburzeniu Jerozolimy w 586 r. p.n.e. pozwolił na osiedlenie się w Egipcie Żydom ocalałym z uprowadzenia do niewoli babilońskiej. W ten sposób za jego czasów rozwinęła się kolonia żydowska na Elefantynie, wyspie na Nilu, w południowym Egipcie. Apries utracił władzę w wyniku buntu po zamieszkach libijsko-grecko-egipskich. Według jednej relacji, został pojmany przez następcę na tronie Amazisa i uduszony. Według innej, zbiegł i zginął walcząc po babilońskiej stronie w bitwie wojsk faraona Amazisa z armią Nabuchodonozora II w 569 r. p.n.e.

570 — 526 r. p.n.e. — Amazis (Ahmose II), faraon z XXVI dynastii (saickiej). Był ministrem poprzedniego faraona Apriesa i przejął władzę jako uzurpator w wyniku udanego spisku przeciwko niemu. W obawie przed rosnącą siłą Medii i Persji, zawarł sojusz z Babilonią (król Nabonid), Lidią (Krezus), Spartą i Samos. Jednakże król perski Cyrus II Wielki, po podporządkowaniu sobie pobratymców Medów, ruszył przeciwko sojusznikom Egiptu, eliminując ich jako niezależne siły. Doprowadziło to do osamotnienia Egiptu i było zapowiedzią klęski z ręki Persów. Amazis założył dla Greków odrębną kolonię Naukratis w Delcie Nilu (znaną dzięki opisowi Herodota i wykopaliskom), próbując rozładować w ten sposób problemy wynikające z wrogości Egipcjan wobec Greków, na których w znacznej mierze opierała swe rządy dynastia saicka. Miasto dostało przywileje gospodarcze. Aby poprawić relację tronu i greckich poddanych pojął także za żonę arystokratkę grecką, Ladike pochodzącą z Cyreny. Egipcjanie zaliczali go do grona swych wybitnych prawodawców. Ustanowił między innymi podatek dochodowy. Wzniósł szereg budowli, na przykład świątynię Izydy w Memfis oraz jeden z nilometrów (budowle służące do pomiaru wysokości i tempa przyboru wód Nilu). Zręczny politycznie, długo panujący monarcha, uznawany za ostatniego wybitnego faraona egipskiego pochodzenia. Podobno zjednywał sobie otoczenie rubasznym charakterem. Grecy zaliczali Amazisa do ułożonego przez siebie zaszczytnego grona „Siedmiu Mędrców”.

Następcą Amazisa był panujący kilka miesięcy Psametyk III, który po klęsce pod Peluzjum (525 r. p.n.e.) i upadku twierdzy egipskiej w Memfis został pokonany i stracony przez króla perskiego Kambyzesa II. Egipt przeszedł pod perskie panowanie.

Około 538 r. p.n.e. — stolicę państwa Kuszytów (kraj Kusz w Nubii, południowy sąsiad Egiptu) przeniesiono z Napata do Meroe. Warunki naturalne (żyzna ziemia i rudy żelaza, złoto) oraz rozkwit handlu stał się podstawą wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego i kulturalnego. Pozostałościami po nim są ruiny okazałych budowli (świątynie, pałace, łaźnie, około 50 małych piramid), a także resztki ceramiki, rzeźb i pieców do wytapiania żelaza.

529 — 522 r. p.n.e. — Kambyzes II (Kambudżija II), król perski i władca egipski (uważany za założyciela XXVII dynastii egipskiej), syn Cyrusa. Jego wojska przekroczyły niebezpieczny pustynny Synaj i — dowodzone przez byłego wodza faraona egipskiego Psametycha III — pokonały siły tego władcy egipskiego w bitwie pod Peluzjum (525 r. p.n.e.). Następnie Persowie zajęli Egipt. Psametych III próbował jeszcze wzniecić antyperskie powstanie i po jego klęsce został stracony. Następnie Kambyzes próbował bez powodzenia zdobyć Etiopię i oazę Siwa. Pod koniec jego panowania wybuchło ogólne powstanie spowodowane nieudolnymi rządami i zróżnicowaniem wewnętrznym państwa. Jednym z ośrodków buntu była Media. Kambyzes zginął w drodze powrotnej z Egiptu do Persji w niewyjaśnionych okolicznościach.

525 r. p.n.e. — bitwa pod Peluzjum, król perski Kambyzes II pobił siły faraona Psametyka III. Persowie zajęli Egipt i uczynili go prowincją perską na prawie 200 lat. Kambyzes przeprowadził w nim szereg reform, których głównym celem było zmniejszenie dochodów kapłanów. Zrabował też częściowo skarby świątyń egipskich.

525 — 404 r. p.n.e. — XXVII dynastia faraonów egipskich (perska pierwsza). Należało do niej 10 władców, przeważnie zarazem królów perskich; jej założycielem był Kambyzes II (patrz wyżej). Ponad 100-letni okres bezpośrednich rządów Persów w Egipcie. Królów perskich, uważających się zapewne za następców dynastii saickiej, w ówczesnej stolicy — Memfis, reprezentowali satrapi i skarbnicy. Interesowali się oni szczególnie zarządem i eksploatacją regionów zasobnych. W administracji zatrudniano także urzędników miejscowych. Persowie wzmacniali też cudzoziemskie garnizony żydowsko — aramejskie na Elefantynie oraz akceptowali działalność kupców greckich i fenickich. W skąpej i późnej tradycji egipskiej rządy perskie były czasem nędzy i ucisku. Przeczą temu obrazowi świadectwa przedsięwzięć z czasów króla perskiego Dariusza I, który dokończył budowę kanału łączącego Nil z Morzem Czerwonym oraz nakazał kodyfikację prawa egipskiego. Jednakże ludność Delty Nilu dwukrotnie (za drugim razem przy pomocy Aten) próbowała zrzucić zwierzchność perską. Powstaniom tym przewodzili drobni książęta z obszaru Delty. Ich potomkiem mógł być Amyrtajos, jedyny faraon XXVIII dynastii (panował w l. 404 — 399 p.n.e.). Niektórzy faraonowie XXVII dynastii, po wiekach rabunków grobów królewskich, znaleźli skuteczną metodę budowlaną zabezpieczającą przed grabieżą wyposażenia grobowego. Komora grobowa znajdowała się na dnie ogromnego szybu, głębokiego na 9—15 metrów. Przykryta była sklepieniem, w które wbudowano gliniany garnek, jako swoisty zawór umożliwiający po rozbiciu przesypywanie się piasku z szybu do komory. Następnie wypełniano szyb piaskiem. W dniu pogrzebu trumnę wprowadzano do komory przez mniejszy, boczny szyb. Po zainstalowaniu sarkofagu rozbijano z dołu, z wnętrza komory grobowej, garnek wbudowany w jej sklepienie, pozwalając piaskowi wypełnić komorę. W tej sytuacji każda próba rabusiów, by opróżnić komorę z piasku kończyła się zasypywaniem jej przez kolejną jego porcję z góry, wpadającą przez otwór po rozbitym garnku. Rabunek był więc możliwy tylko po całkowitym usunięciu całości piasku z szybu, co było na tyle dużym i długotrwałym przedsięwzięciem, że nie mogło ujść uwagi lokalnych władz.

Za panowania XXVII dynastii, około 445 r. p.n.e., Egipt odwiedził „ojciec historii” Herodot. Efektem tej podróży było szerokie podjęcie wątków egipskich w wielkim dziele tego dziejopisarza — Dziejach. Są one późnym i nie zawsze wiarygodnym, ale też cennym źródłem do dziejów Egiptu.

522 — 485 r. p.n.e. — Dariusz I Wielki (Darajawausz), król perski i władca Egiptu zaliczany do XXVII dynastii. W Egipcie, w czasie jego panowania, ukończono kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym oraz dokonano kodyfikacji prawa egipskiego. W oazie el-Karga kazał wystawić w swoim imieniu wielką świątynię Amona-Re. Krajem rządzili jego namiestnicy, on sam odwiedził Egipt być może tylko raz w 518 r. Jego śmierć oraz zamieszki w Egipcie uniemożliwiły podbój Grecji.

Początek V w. p.n.e. — Od około 570 lat w Egipcie Okres Późny.

485 — 465 r. p.n.e. — Kserkses I (Chszajarsza, biblijny Aswerus), król perski z dynastii Achemenidów i władca egipski zaliczany do XXVII dynastii. Zmagał się z licznymi powstaniami wybuchającymi w Persji po śmierci ojca i poprzednika (między innymi powstanie w podbitym Egipcie, 486 r. p.n.e.).

464 — 424 r. p.n.e. — Artakserkses I Makrocheir („Długoręki”), król perski z dynastii Achemenidów. Stłumił powstania w Baktrii i w Egipcie.

Około 445 r. p.n.e. — podróż Herodota do Egiptu, za panowania XXVII dynastii (perskiej). Efektem tej podróży było szerokie podjęcie wątków egipskich w Dziejach, wielkim dziele tego dziejopisarza, uważanego za ojca historii. Praca ta jest późnym i nie zawsze wiarygodnym, ale też cennym źródłem do dziejów Egiptu.

424 — 404 r. p.n.e. — Dariusz II Notos, król perski z dynastii Achemenidów. Persja weszła w okres długotrwałego kryzysu. W 406 r. p.n.e. od Persji oderwał się Egipt.

410 r. p.n.e. — obrabowanie i spalenie żydowskiej świątyni Jahwe na Elefantynie przez żołnierzy egipskich, podburzonych przez kapłanów boga Chnuma. Świątynię tę wzniesiono dla Żydów stanowiących część garnizonu Elefantyny. Do 515 r. p.n.e. czczono w niej Jahwe i jego dwie towarzyszki Aszimę i Anat. W roku tym wydano jednolite prawo religijne z okazji odbudowania świątyni jerozolimskiej — Jahwe czczono jako Boga jedynego.

404 — 399 r. p.n.e. — XXVIII dynastia faraonów egipskich, do której zaliczono jednego tylko faraona Amyrtajosa (Amyrteos). Prawdopodobnie był on libijskiego pochodzenia. Przed wywalczeniem tronu i niepodległości kraju stał na czele powstania antyperskiego. W czasie swojego panowania zmagał się z lokalnymi buntami konkurentów. Zapewne nie władał też całym Egiptem. Rządził w cieniu zagrożenia ze strony Persji.

Początek IV w. p.n.e. — od około 670 lat w Egipcie Okres Późny.

399 — 380 r. p.n.e. — XXIX dynastia faraonów egipskich (mendezyjska; należało do niej 5 władców). Rządy krótko panujących i słabych królów, opierających się na najemnikach greckich.

380 — 342 r. p.n.e. — XXX dynastia faraonów egipskich (ostatnia rodzima, należało do niej 3 władców). Większość chronologii Egiptu uznaje tę dynastię, za Manetonem (patrz niżej), za ostatnią w jego dziejach. Czasami traktuje się drugie panowanie perskie jako rządy XXXI dynastii — przy takim założeniu, dynastia omawiana jest przedostatnią. Pierwszy władca XXX dynastii Nektanebo I (Cheperkare Nechtnebef, 380—361 p.n.e.) opierał się w części na najemnikach greckich. Wylew Nilu umożliwił mu uratowanie Egiptu przed perskim podbojem (373 r. p.n.e.). Pozostawił po sobie wiele budowli. Jego następca faraon Teos (Tachos; Irimaatenre Setepeninhor, 361—359 p.n.e.) przeprowadził przy pomocy Greków nieudaną wyprawę na Syrię (Fenicję), przeciwko wpływom perskim. Była to ostatnia akcja wojskowa faraona egipskiego poza granicami kraju. Z okresu panowania tego władcy pochodzą najstarsze zachowane egipskie monety. Po obaleniu Teosa władzę objął Nektanebo II (Senedżemibre Nechetherhebet, 359 — 342 p.n.e.), ostatni niezależny i rodzimy władca Egiptu. Kres jego rządom położył podbój perski Egiptu w 343 r. p.n.e. przez amię Artakserksesa III Ochosa. Egipt od dłuższego czasu stał samotnie wobec potęgi Persji. Wojska egipskie Nektanebo II w chwili najazdu perskiego były znacznie słabsze. Faraon po klęsce zbiegł na południe kraju, gdzie utrzymywał się jeszcze przez jakiś czas. W końcu słuch o nim zaginął. W ten sposób dobiegły końca prawie 2800-letnie rządy staroegipskich, rodzimych (przeważnie) dynastii władców.

358 — 338 r. p.n.e. — Artakserkses III Ochos, król perski, syn Artakserksesa II. Stłumił powstania antyperskie w Azji Mniejszej, Syrii, Fenicji i Palestynie. Ponownie podbił Egipt, co było dużym osiągnięciem, gdyż tym samym za jego panowania Persja osiągnęła znów swe dawne granice.

343 r. p.n.e. — podbój Egiptu przez króla perskiego Artakserksesa III Ochosa i klęska ostatniego rodzimego faraona egipskiego Nektanebo II (patrz wyżej).

343 — 332 r. p.n.e. — XXXI dynastia faraonów egipskich (perska druga). Odmiennie od charakteru pierwszego panowania, tym razem Egipt stał się obiektem brutalnej eksploatacji przez najeźdźców. Wyniknęło stąd przychylne powitanie przez Egipcjan armii grecko-macedońskiej oraz jej wodza — Aleksandra Wielkiego.

332 r. p.n.e. — Aleksander Wielki zajął Palestynę, potem Egipt.

Około 280 — około 271 r. p.n.e. — Maneton (Manetho z Sebennythus), kapłan egipski z Heliopolis. W swej napisanej po grecku, być może na zlecenie Ptolemeusza I, historii Egiptu — „Aegiptiaca”, przekazał podział historii Egiptu na 30 (lub 31) dynastii. Pomimo schematyczności, przyjęto go w nauce jako wygodny. Dzieło zachowało się we fragmentach (późniejsze odpisy i streszczenia). Dedykowane było panującemu ówcześnie Ptolemeuszowi II Filadelfosowi. Obejmowało czasy od mitycznych rządów bogów do śmierci Aleksandra Wielkiego. Maneton korzystał ze źródeł egipskich przechowywanych w Heliopolis. Praca ta była często skracana i przywoływana przez późniejszych autorów, co świadczy o jej popularności i randze.

Współcześnie z Manetonem, bibliotekarz Ptolemeusza II o imieniu Eratostenes, napisał dzieło poświęcone historii Egiptu w oparciu o archiwum przechowywane w Tebach. Praca ta zachowała się częściowo dzięki umieszczeniu w kronice Euzebiusza z Cezarei.

Obaj autorzy, korzystając ze źródeł rodzimych — egipskich, wzorowali się też na greckich doświadczeniach historiograficznych. W ten sposób narodziła się historiografia egipska.

Tablica III. Daleki Wschód

IV tys. p.n.e. — początki kultur w dorzeczu Indusu. Jedna z hipotez przyjmuje za prawdopodobne pochodzenie Sumerów z obszaru doliny Indusu.

III tys. p.n.e. — w Indiach istniały wspólnoty rodowe — gany. Członkowie gany, spokrewnieni ze sobą (pokrewieństwo liczono według linii żeńskiej), wspólnie wytwarzali potrzebne produkty i wspólnie brali udział w działaniach wojennych. Przy podziale produktów wspólnej pracy każdy miał prawo do takiej samej części. Kilka gan tworzyło plemię — wiś, którego naczelną władzą było zgromadzenie wszystkich dorosłych członków. Zgromadzenie wybierało wodza pospolitego ruszenia.

Około 2500 — ok. 1800 r. p.n.e. — cywilizacja indyjska w dolinie Indusu. Indie zamieszkiwały ludy drawidyjskie, które wytworzyły rozwiniętą cywilizację miejską określaną jako kultura Harappa — Mohendżo-Daro. Odkrycia miast Harappa (w prowincji Pendżab), Mohendżo-Daro (w prowincji Sind, w dorzeczu Indusu) i Kalibangan (w Pendżabie), a także inne znaleziska w dolinie Indusu i nad Gangesem odsłoniły (w I poł XX w. naszej ery) pierwszą cywilizację indyjską. Jej gospodarka oparta była na rolniczym wykorzystaniu terenów nad wielkimi rzekami północnych Indii. Nawadniane i użyźnianie mułem pola dawały plony utrzymujące ludność miast, ale wraz z nimi zagrożone były powodziami (Mohendżo-Daro odbudowywano po powodziach dziewięciokrotnie). Na polach w dolinie Indusu prawdopodobnie po raz pierwszy uprawiano bawełnę. Rolnictwo rozwijało się dzięki zastosowaniu i udoskonaleniu narzędzi miedzianych i brązowych. Miasta budowane planowo (proste ulice przecinające się pod kątem prostym, cytadela i świątynia w centrum), z dwu-, trzypiętrowymi budynkami z wypalanej lub suszonej cegły, wyposażono w wodociągi i kanalizację, studnie, łazienki i toalety. Rozwinięte było rzemiosło i handel, wysoki był poziom zabytków kultury materialnej. Rozległa wymiana handlowa dawała znaczną pozycję kupcom hinduskim na szlakach biegnących ku Azji Mniejszej (stosowano tam indyjski system miar i wag). Wymieniano surowce i wyroby luksusowe. Istniał ważny szlak z portu Lothal do wyspy Bahrajn w Zatoce Perskiej (Dilmun — legendarny raj Sumerów). Znakomicie uregulowane życie miejskie, istnienie cytadel i ufortyfikowanych miast, konserwatyzm kultury materialnej — zdają się wskazywać na istnienie silnej władzy. Sprawowali ją kapłani lub władcy opierający się na warstwie kapłanów. Znaleziska pozwalają na wysnucie wniosków na temat religii. Oddawano cześć bogini-matce oraz bogu przedstawianemu podobnie do późniejszych wizerunków Śiwy. Wznoszono ołtarze ognia, ale brak okazałych świątyń.

Znaleziska archeologiczne wskazują na powiązania handlowe z Sumerami w południowej Mezopotamii. Najstarsze pismo indyjskie przypomina wczesne pismo Sumerów. Znaleziska z najstarszych warstw archeologicznych niektórych osad zdają się wskazywać na istnienie jeszcze wcześniejszej, rozwiniętej preinduskiej kultury, zdominowanej następnie przez cywilizację Indusu.

Upadek cywilizacji Indusu był zjawiskiem stopniowym, dostrzegalnym już około dwa stulecia przed najazadem Ariów. Nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych (pastwiska, karczowanie lasów) i prawdopodobne słabnięcie władzy (zaniedbywanie prac irygacyjnych, niszczące powodzie, spadek zaludnienia miast i znaczne obniżenie jakości ich zabudowy) ułatwiły aryjski podbój — który także był procesem wieloetapowym.

Około 2500 r. p.n.e. — prawdopodobnie pierwsze w historii użycie zegarów słonecznych, w Chinach, niezależnie od Egipcjan.

— pierwsze użycie kanalizacji miejskiej w Indiach (cywilizacja Mohendżo-Daro).

2316 r. p.n.e. — w jednej z chińskich kronik zapisano najstarszą obserwację komety.

Około 2000 r. p.n.e. — w Chinach rozpoczęto wytwarzanie barwnych tkanin jedwabnych.

XVII — XI w. p.n.e. — początki cywilizacji chińskiej — epoka dynastii Szang w państwie chińskim.

Chiny. Początki cywilizacji chińskiej nie są dobrze znane. Pierwsze pewniejsze informacje pochodzą dopiero z II tysiąclecia p.n.e. Pierwsza historycznie potwierdzona dynastia Szang rządziła po na wpół legendarnej rodzinie Xia. Państwo Szang obejmowało większość doliny Huang — ho (Rzeki Żółtej), na pograniczu dzisiejszych prowincji Honan i Hopej. Rozwijało się w oparciu o rolnicze wykorzystanie terenów doliny rzecznej. Rozwijano także rzemiosło (wysoka pozycja metalurgów brązu) i handel wymienny. Ustrój miał cechy wspólnoty rodowej z istotną rolą niewolnictwa. Warstwą rządzącą byli arystokraci — wojownicy walczący na dwukonnych rydwanach bojowych wspieranych przez 30-osobowe oddziały piechoty. Warstwy uprzywilejowane mieszkały w miastach potężnie ufortyfikowanych wałami drewniano-ziemnymi. Jedną ze stolic państwa Szangów był Anjang (In; od pierwszej połowy XIV w. p.n.e.). Rozkwit państwa przypadł na XIII w. p.n.e., zbudowano wtedy wiele miast, rozpowszechnił się brąz, powstało pierwsze pismo piktograficzne. Z okresu tej dynastii pochodzą pierwsze chińskie źródła pisane (inskrypcje na kościach wróżebnych). W religii fundamentalną rolę odgrywał kult przodków, których pytano także o rady w trakcie wróżenia z użyciem kości. Władcy, Synowie Niebios, wznosili dla siebie potężne grobowce, w których chowani byli razem z ludźmi i zwierzętami złożonymi w ofierze. Po Szangach rządy objęła dynastia Czou.

Około 1500 r. p.n.e. — podbój Indii przez indoeuropejskich Ariów, przybyłych z północy, ze wschodniego Iranu.

Ariowie („Szlachetni” według własnego określenia), podbili tereny Pendżabu oraz doliny Indusu i Gangesu w toku kilkusetletnich walk, dzięki przewadze w uzbrojeniu (wozy bojowe z zaprzęgiem konnym). Częściowo wytępili Drawidów; reszcie ludności narzucili swoją kulturę i religię (braminizm). Najeźdźcy przeszli stopniowo do osiadłego trybu życia, uzupełniając uprawą ziemi dotychczasową dominującą aktywność gospodarczą — hodowlę. Ciągłe walki z tubylcami przyspieszyły proces organizowania wielu samodzielnych państewek przez naczelników plemiennych — radżów (wodzów i sędziów). Z czasem państwo Bharatów uzależniło od siebie innych radżów. W państwach Ariów wprowadzili oni charakterystyczny podział społeczeństwa na cztery zamknięte grupy społeczne — warny: bramini (kapłani, a ściślej, możne rody kapłańskie), kszatrijowie (wojownicy, a ściślej, arystokracja wojskowa), wajśjowie (wolni członkowie wspólnot, najczęściej rolnicy) oraz siudrowie (ludność podbita, obcy). Poza kastami byli niewolnicy. Religią panującą był braminizm — wiara o charakterze politeistycznym i antropomorficznym, oparta na kulcie sił przyrody i magii. Z czasem wyobrażenia i formy kultu ewoluowały — powstała doktryna o powstaniu świata drogą ewolucji Brahmana oraz nauka o wyzwoleniu jednostki będącym celem życia ludzkiego. Za drogę do wyzwolenia uważano kolejne wcielenia. Bramini nauczali, że świat doczesny jest złudą, co utwierdzało postawę bierności wobec spraw życiowych. Postawę tę spotęgował po wiekach buddyzm. W braminiźmie istniały pojęcia grzechu i nagrody w raju oraz kary w otchłani.

Głównym źródłem do dziejów Indii w początkach rządów Ariów jest święta księga Rygweda, zawierająca hymny religijne, a w nich informacje o gospodarce i życiu społecznym ludności. Wiele wiadomości źródłowych zawierają też staroindyjskie poematy epickie Mahabharata i Ramajana, oddające realia społeczne i gospodarcze Indii w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e.

Źródła pisane nie zawierają wprost informacji o aryjskim podboju Indii. Fakt ten został odtworzony na podstawie analiz językowych, wyników badań archeologicznych i dających się odnieść do rzeczywistości historycznej elementów legendarnych opowieści zawartych w Rygwedzie.

Około 1500 — ok. 600 r. p.n.e. — okres wedyjski w religii Indii. W trakcie wędrówek i podbojów indoeuropejskich koczowniczych Ariów, około 1300 — 1100 r. p.n.e., ułożono Rygwedę — zbiór hymnów w archaicznej odmianie sanskrytu, śpiewanych podczas wedyjskich rytuałów. Niektóre wątki Rygwedy odegrały ważną rolę także w hinduizmie, powstałym wiele wieków później — około 300 r. p.n.e. Wedy — hymny Rygwedy zawierają wielką ilość informacji mitologicznych oraz wskazówek rytualnych. Ich przesłanie jest często zagadkowe i niejasne, trudne do właściwego odczytania.

Około 1300 — ok. 1100 r. p.n.e. — ułożenie Rygwedy, księgi hymnów religijnych aryjskich Indii.

XIV/XIII w. p.n.e. — rozkwit państwa dynastii Szang w Chinach. Zbudowano wtedy wiele miast, rozpowszechnił się brąz, powstało pierwsze pismo piktograficzne. Warstwą rządzącą byli arystokraci-wojownicy walczący na dwukonnych rydwanach bojowych wspieranych przez 30-osobowe oddziały piechoty.

Przełom XII i XI w. p.n.e. — chińskie państwo dynastii Szang zostało rozbite przez sprzymierzone ze sobą plemiona chińskie, którym przewodził Wu-wang z rodu (plemienia) Czou. Późniejsi historycy chińscy przedstawiali te wydarzenia — zgodnie z konwencją historiografii chińskiej — jako usprawiedliwiony bunt przeciwko niegodziwemu władcy. W rzeczywistości Szangowie osłabili swą władzę prowadząc kampanie wojenne w dolinie rzeki Huai, zaniedbując zachodnie rubieże państwa (okolice wędrówek koczowniczego plemienia Czou) i domagając się od swych lenników — pomniejszych władców ludzi przeznaczonych na ofiary.

1122 — 256 r. p.n.e. — dynastia Czou w Chinach; najdłuższa epoka dynastyczna w dziejach Państwa Środka. Rządy dynastii rozpoczęły się od zdobycia Anjangu (In, stolicy Szangów) przez Wu-wanga z rodu Czou. Początkowo władcy Czou stopniowo umacniali swoją władzę, odnosząc się do obalonych poprzedników z pewnym szacunkiem (uważany w Chinach za wielkiego mędrca, sprawujący funkcję regenta przy jednym z władców Tan, książę Czou, przydzielił pozostałym przy życiu Szangom niewielkie lenno — krainę Sung, aby mogli kontynuować ofiary ku czci przodków). Państwo chińskie znacznie poszerzyło swoje granice obejmując, poza kolebką w dolinie Huang — ho (Rzeki Żółtej), także tereny Mandżurii oraz obszary na południu po rzekę Jangcy. Władcy tej dynastii dzielili podbijane przez siebie obszary na małe państewka, oddawane w lenno krewnym i sprzymierzeńcom, którzy w zamian zobowiązani byli do zbrojnego służenia królowi. Jednocześnie, tworzyła się złożona arystokratyczna hierarchia władzy i zależności rodowych. Wasalni władcy podlegli Czou prowadzili między sobą częste walki, co działało na korzyść władców zwierzchnich Czou, gdyż zarazem uzależniali się od nich. Z czasem większe państwa wchłonęły mniejsze. Władców Czou określano tytułem wang. Podstawą gospodarczą społeczeństwa tej epoki była praca chłopów. Niewolnictwo stopniowo zanikało. Stolicą dynastii Czou było Hao, później Lojang. Długie panowanie Czou charakteryzowało się zmienną pozycją polityczną dynastii. Po wstępnym okresie umacniania władzy, nastąpiły czasy 300-letniej dominacji zwierzchnich władców (do 771 r. p.n.e.), po czym ich pozycja załamała się na skutek najazdu i sporów dynastycznych. Towarzyszyło temu uniezależnienie się lokalnych panów feudalnych. Okres upadku władzy centralnej i rywalizacji pomniejszych usamodzielnionych księstw (Okres Wiosen i Jesieni, 722 — 481 r. p.n.e., a potem Okres Walczących Królestw, 481—221 r. p.n.e.), przyniósł wojny terytorialne, ale i rozwój rzemiosła, o co dbali władcy. Stopniowo rosła też wtedy pozycja księstwa Ts’in — przyszłego autora zjednoczenia Chin. Konsekwencja i stanowczość władców Ts’in w poszerzaniu swej domeny i wpływów sprawiła, że porównywano ich do jedwabników pożerających liście morwowe.

Około 800 — ok. 600 r. p.n.e. — upaniszady, indyjskie pieśni religijne powstałe w tradycji rytuału wedyjskiego. Zawierają między innymi rozważania na temat wędrówki dusz, natury Kosmosu, a także porady z zakresu praktyki jogi, jako zbioru fizjologicznych technik wywoływania ekstazy religijnej.

722 — 481 r. p.n.e. — Okres Wiosen i Jesieni w Chinach. Władza dynastii Czou poważnie słabła, a lokalni uniezależnieni książęta toczyli między sobą wojny terytorialne, ale i otaczali troską rozwój rzemiosła. Stopniowo rosła wtedy pozycja księstwa Ts’in — przyszłego autora zjednoczenia Chin.

604 r. — VI r. p.n.e. — Lao-tsy („Stary filozof”), właściwie Li Er, zwany także przez przeciwników Szaleńcem z Cz’u, wybitny filozof chiński, twórca taoizmu. Niewiele wiadomo o jego życiu. Był podobno strażnikiem w królewskim archiwum w Lojangu, stolicy państwa dynastii Czou. W chińskiej tradycji filozoficznej wiąże się z nim traktat Księgi drogi cnoty (Tao-te-king). Tekst składa się z 5 tysięcy znaków, ma lapidarny, wieloznaczny i pełen paradoksów styl. Próby jego tłumaczenia na języki europejskie raczej go zubażają. W ślad za Mistrzem Tao, mędrcy tradycji taoistycznej, zdystansowani wobec świata, nauczali grono uczniów licząc na ich otwartość na wiedzę, używając przy tym przypowieści i anegdot. Nie cenili rozwlekłych filozoficznych wypowiedzi („Ci którzy wiedzą, nie mówią, a ci którzy mówią — nie wiedzą”). Częste ówcześnie konflikty polityczne między książętami postrzegali jako zjawiska korespondujące z kosmicznym wymiarem egzystencji. Mistrza Tao interesował organiczny związek człowieka z naturą, z którego wypływa mądrość większa niż to, czego człowiek sam się po sobie spodziewa („Wiedza zwraca się ku otoczeniu człowieka, mądrość wypływa z jego wnętrza”). Krytykowali ówczesne społeczeństwo — zamiast podążać drogą Natury (tao), człowiek zaczął kodyfikować naturalne uczucie miłości i uczciwości oraz kształtował złożone i nienaturalnie opresyjne feudalne zasady życia w społeczeństwie. Taoiści krytykowali tym samym konfucjańską koncepcję rodziny. Przeciwnicy taoistów szczególnie krytykowali ich nastawienie do możliwości wpływania filozofii na świat bazujące na koncepcji jang (uległości) — taoiści unikali sprawowania urzędów i popierania reform ingerujących w tok rzeczy („Uczynki mędrca polegają na niedziałaniu, a jego nauka nie wymaga słów”). Opozycyjny wobec taoistów filozof tradycji legistycznej Mistrz Sün krytykował ich niechęć do wykorzystania i zastosowania w praktyce swych odkryć i mądrości. Dziwiło go taoistyczne zainteresowanie „rzeczami, których znajomość nie daje człowiekowi korzyści, a nieznajomość nie przynosi szkody”. Niemniej, filozofia tao stała się ważnym nurtem autorefleksji. Ponadto, zainteresowanie taoistów przyrodą sprawiło, że zajęli się alchemią i badaniami przyrody, zapoczątkowującymi naukowe przyrodoznawstwo. Nieobce taoizmowi były też praktyki magiczne, które z czasem doprowadziły do przemiany tego nurtu chińskiej filozofii w system o charakterze ludowej religii (w I w. n.e.).

VI w. p.n.e. — Mahawira (Wardhamana), ostatni wielki nauczyciel dźinizmu indyjskiego. Wywodził się z arystokracji (kszatrijowie). Działalność religijną rozpoczął w trzydziestym roku życia — po opuszczeniu domu wędrował po Biharze i zachodnim Bengalu, prowadząc ascetyczne życie i gromadząc wokół siebie grono uczniów. Uważał, że trwałym elementem świata są dusze ludzi, zwierząt i roślin, zamieszkujące różne rejony bezkresnego przestrzennie i czasowo wszechświata. Dusze podlegają nieskończonemu cyklowi ponownych narodzin. Wzniesienie duszy na wyższy poziom bytu było możliwe dzięki prowadzeniu ascetycznego trybu życia (tapas — żar wewnętrzny i praktyki wiodące ku jego wzbudzeniu). Dźinizm propaguje zasadę ahinsy — unikanie odbierania życia.

Około 560 — ok. 480 p.n.e. — Budda (Siddharta Gautama), hinduski arystokrata (kszatrija) z jednego z królestw u podnóży Nepalu i twórca religii zwanej buddyzmem. Żyjąc w ramach obowiązującego wtedy systemu polityczno-społecznego braminizmu, sprzeciwił się mu, podważając jego poglądy na naturę boskości, stworzenie świata oraz znaczenie rytuałów bramińskich, mających podtrzymywać istnienie świata. Uważał, że pewniejszą drogą poznania jest zdyscyplinowana analiza ludzkiej natury i doświadczenia. Elementy świata i człowieka ulegają nieustannym przemianom. Wszystko, w tym osobowość ludzka jest strumieniem elementów materialnych i mentalnych. Przemiana jest nieuchronna, ale człowiek może zdecydować czy poprowadzi ona ku czemuś zdrowszemu i bardziej wolnemu od cierpień. Obserwując nędzę niższych warstw społeczeństwa, Budda zaczął głosić oderwanie się od pragnień i rzeczywistości jako drogę wyzwolenia. Według Buddy, celem życia jest nirwana — wyzwolenie z cierpienia, które osiąga się po wygaszeniu wszystkich pragnień. Drogą do pozytywnej przemiany człowieka jest przestrzeganie określonych zasad etycznych (zasada obopólnej odpowiedzialności ludzi pozostających w związkach rodzinnych lub społecznych, na przykład rodziców i dzieci, mężów i żon, przyjaciół, nauczycieli i uczniów) oraz odpowiednio wykonywane ćwiczenia umysłu. Budda głosił reinkarnację osobowości ludzkiej, mogącej osiągać coraz doskonalszy byt, choć nie uważał jednostkowej duszy ludzkiej za byt trwały. Ogromne znaczenie ma asceza, a doskonaleniu duchowemu sprzyja izolacja od świata (zakładał zakony, które później odegrały dużą rolę jako ośrodki życia religijnego i naukowego). Buddyzm był pierwszym systemem religijnym opierającym swą etykę na miłości bliźniego, głoszącym braterstwo i równość ludzi. Z niechęcią odnosił się do przemocy w każdej postaci. Nauczał, że kapłan — pośrednik między bogami i ludźmi — jest zbyteczny. Tym samym, podważał stanowisko indyjskich braminów. Wczesny buddyzm rozwijał się głównie w miastach i odrzucał aryjski, bramiński kastowy system społeczny. Wśród uczniów Buddy byli i golibroda należący do nizin społecznych, i Bimbisara, król Magadhy. To na terytorium tego królestwa, na zachód od jego potężnie ufortyfikowanej stolicy Radźagryhy, w miejscu zwanym Bodhgaja, Budda doznał oświecenia. Pierwotny buddyzm był bardziej systemem etycznym niż religijnym — obywał się bez kultu bogów i służby kapłanów; sam Budda nie wypowiadał się na temat swojej ewentualnej boskości, dla swoich uczniów był jedynie wybitnym nauczycielem i przewodnikiem duchowym.