Bezpłatny fragment - psychologiczny kompas

Dedykacja

Dla moich Synów — Wiktora i Karola,

którzy każdego dnia uczą mnie odwagi, cierpliwości i miłości większej niż słowa.

Za każdą chwilę prawdy, pytania, które nie mają prostych odpowiedzi,

i gesty, które zmieniają świat.

Jesteście moją inspiracją i najważniejszym Kompasem życia.

Witaj

Nie znamy się jeszcze osobiście, a mimo to chcę Ci powiedzieć: dzień dobry.

Zanim zagłębisz się w treść tej książki, chcę Cię zapytać — jak się dziś czujesz?

Wiedz, że ta książka powstała z myślą o Tobie — rodzicu, opiekunie, edukatorze, terapeuto, człowieku, który chce zrozumieć więcej, pomóc lepiej, poczuć się mniej samotny

„Mózg to narząd, który organizuje rzeczywistość poprzez doświadczenie.” — Jerzy Vetulani

„Dziecko rodzi się z mózgiem czekającym na język i relację.”

— Jagoda Cieszyńska

Refleksja

„Czasem robimy dla innych tak wiele, że stajemy się przezroczyści — aż w końcu sami siebie przestajemy widzieć.” Być może to o Tobie. Być może o mnie. Być może o kimś, kto żyje obok.

Znamy to z własnego życia albo z opowieści innych: poświęcenie dla dziecka, dla rodziny, dla dobra drugiego człowieka — tak silne, że własne potrzeby znikają z horyzontu. Niewyrażony ból, tłumione zmęczenie, odkładane marline. Codzienność jak klatka z rutyny i obowiązków. A w niej — ktoś, kto kiedyś był sobą. Psychologia o tym mówi jasno: Przewlekłe tłumienie potrzeb i emocji prowadzi do zespołu wypalenia opiekuńczego (caregiver burnout). Brak czasu na regenerację skutkuje przewlekłym stresem, który obniża odporność psychiczną i fizyczną Brak „ja” w relacji z dzieckiem prowadzi do zjawiska nadopiekuńczości lub emocjonalnej symbiozy, co szkodzi i rodzicowi, i dziecku. Z czasem pojawić się mogą: stany depresyjne, drażliwość, impulsywność, złość skierowana do siebie lub innych. A typowe zmiany psychiczne i emocjonalne po trudnych przeżyciach:

Stan przetrwania — ciało i działają w trybie „walcz lub uciekaj”.

Zamrożenie emocjonalne — trudność w odczuwaniu radości, oderwanie od siebie.

.Nadmierna kontrola — potrzeba panowania nad wszystkim jako obrona przed chaosem. Poczucie winy — zwłaszcza gdy człowiek próbuje zadbać o siebie.

Lęk o przyszłość — nasilony przez wcześniejsze poczucie bezsilności.

Bierność wobec siebie –zaniedbanie własnego ja — nie jest cnotą. To początek wewnętrznego. Psychologia pokazuje jasno: nie da się dawać z pustego naczynia. Rodzic, który dba o siebie — fizycznie, emocjonalnie, duchowo — uczy dziecko: „Twoje potrzeby są ważne. Ale moje też.”

„Nie jesteś egoistką, gdy mówisz: teraz chwila dla mnie.

Jesteś człowiekiem, który się nie zagubił.”

RECENZJA

„Psychologiczny Kompas w psychologii klinicznej” to unikatowa publikacja na pograniczu nauki i praktyki, łącząca neurobiologię, psychoterapię, diagnozę, edukację i ludzką wrażliwość. Autorka — mgr Anna Karolina Subiel-Fałat — wprowadza czytelnika w głąb psychiki ludzkiej od okresu płodowego po dorosłość, ilustrując każdy rozdział przykładami, narzędziami i konkretnymi drogowskazami dla rodziców, terapeutów, nauczycieli i pacjentów. Kompas ten to nie tylko książka — to wszechstronny przewodnik i mapa dla każdej osoby szukającej odpowiedzi w gąszczu problemów psychicznych i systemowych. Publikacja zasługuje na uznanie i miejsce w bibliotece każdego specjalisty.”

— dr hab. prof. nadzw. Z.K. (recenzent naukowy)

Instytut Psychologii Klinicznej

Wstęp

„Nie możemy być tylko naukowcami. Nie możemy być tylko ludźmi dobrej woli. Musimy być jednym i drugim — jednocześnie.” — Viktor E. Frankl

„Wyobraźnia jest ważniejsza od wiedzy, ponieważ wiedza jest ograniczona.” — Albert Einstein

„Nie ma dzieci — są ludzie.” — Janusz Korczak

„Mózg to narząd, który organizuje rzeczywistość poprzez doświadczenie.” — Jerzy Vetulani

„Dziecko rodzi się z mózgiem czekającym na język i relację.” — Jagoda Cieszyńska

Psychologiczny Kompas w psychologii klinicznej to interdyscyplinarna podróż przez biologię, emocje, relację i technologię. Celem książki jest zbudowanie mostu pomiędzy wiedzą akademicką a rzeczywistością pacjenta, terapeuty i systemu ochrony zdrowia psychicznego. Publikacja ta kierowana jest zarówno do studentów, jak i naukowców, terapeutów, lekarzy oraz tych, którzy chcą zrozumieć człowieka w jego pełnym kontekście: mózgu, duszy i społeczeństwa.

NIEWIELU WIE, że…

Macica nie jest cicha. Nie jest też spokojna. I na pewno nie jest prosta. To biologiczny cud.

Z punktu widzenia medycyny i embriologii rozwój płodu to fascynujący proces o niesamowitej precyzji i złożoności. Ale są też rzeczy, które brzmią wręcz nieprawdopodobnie. Oto kilka naukowo potwierdzonych faktów, o których rzadko się mówi:

1. Płód czuje SMAK płynu owodniowego

Już w II trymestrze płód zaczyna „smakować” wody płodowe.

Co ciekawe — smak ten zmienia się w zależności od diety mamy: czosnek, marchewka, wanilia czy curry — wszystko trafia do płynu owodniowego. Jeśli smak mu odpowiada, połyka go więcej.

Chcesz, żeby Twoje dziecko polubiło warzywa? Zacznij w ciąży.

2. Płód MA MARZENIA SENNE

W III trymestrze życia płodowego pojawia się faza REM — ta sama, w której śnimy.

Ale co śni ktoś, kto nigdy nie opuścił macicy? Nikt tego nie wie. Ale wiadomo, że śni.

3. Płód ROZPOZNAJE GŁOS MATKI

Około 25. tygodnia ciąży dziecko rozróżnia dźwięki — a głos mamy obniża jego tętno i go uspokaja.

I wciąż są tacy, którzy twierdzą, że „płód nic nie czuje”

4. Męskie płody mają WZWODY

Tak — w łonie matki. To nie ma charakteru seksualnego — to część rozwoju hormonalnego.

Ale wyobraź sobie reakcje społeczne, gdyby taki fakt pojawił się w podręcznikach szkolnych…

Płody POTRAFIĄ PŁAKAĆ

Nie chodzi o łzy, ale o wyraźne ruchy twarzy, drżenie brody, nieregularny oddech — jakby trenowały płacz.

Czy to prawdziwe emocje, czy ćwiczenia? Naukowcy wciąż to badają.

6. Płód SIKA… i to potem PIJE

Płyn owodniowy to w 90% mocz płodu.

Dziecko sika i połyka własny mocz kilka razy dziennie — i to jest absolutnie normalne.

Brzmi obrzydliwie? A jednak tak właśnie rozwijają się jego nerki i równowaga płynów ustrojowych.

Czy rodzaj intensywność płyny przyjmowane podczas ciąży przez kobietę czy to wszystko może mieć znaczenie czy dziecko rozwija się zwłaszcza jego mózg prawidłowo?

Tak — rodzaj, jakość, ilość i intensywność płynów przyjmowanych przez kobietę w ciąży ma ogromne znaczenie dla prawidłowego rozwoju dziecka, szczególnie mózgu i układu nerwowego.

Poniżej przedstawiam szczegółową analizę:

1. WODA — fundament życia mózgu

Mózg płodu w ponad 75–80% składa się z wody.

Woda jest niezbędna do:

transportu składników odżywczych do mózgu,

usuwania toksyn,

regulacji temperatury,

prawidłowej objętości płynu owodniowego.

Niedobór wody (nawet łagodny) może prowadzić do:

zmniejszenia płynu owodniowego (małowodzie),

zaburzeń w rozwoju układu nerwowego,

większego ryzyka wad wrodzonych i opóźnień rozwojowych.

Zalecenie: 2–2,5 litra płynów dziennie (nie tylko wody, ale najlepiej głównie).

2. CUKRY PROSTE i słodzone napoje — ryzyko dla mózgu

Nadmiar słodzonych napojów, energetyków, soków z koncentratu zwiększa ryzyko:

cukrzycy ciążowej,

stanu przedrzucawkowego,

większej masy urodzeniowej (makrosomia),

przewlekłych stanów zapalnych łożyska, które mogą zakłócać rozwój mózgu.

3. Kofeina — w umiarkowanych ilościach OK, w nadmiarze szkodliwa

Kofeina (z kawy, herbaty, napojów typu cola) przenika przez łożysko.

W nadmiarze może:

zwiększyć tętno płodu,

zaburzać rozwój neuronów,

zwiększać ryzyko poronienia (powyżej 300 mg dziennie).

Zalecenie WHO: max 200 mg kofeiny dziennie (ok. 1 filiżanka mocnej kawy).

4. Alkohol — nawet minimalne ilości są neurotoksyczne

Alkohol przechodzi przez łożysko i działa neurotoksycznie na komórki mózgowe płodu.

Może prowadzić do:

fetal alcohol spectrum disorders (FASD),

zaburzeń poznawczych, ADHD, autyzmu, niskiego IQ,

trwałych zmian w strukturze mózgu.

Zalecenie: absolutne 0 alkoholu przez całą ciążę.

5. Napoje elektrolitowe, ziołowe, roślinne — z ostrożnością

Napoje ziołowe (np. z pokrzywy, mięty, melisy) mogą działać moczopędnie lub hormonalnie.

Niektóre zioła (np. czarnuszka, żeń-szeń, lukrecja) mogą wywoływać skurcze macicy.

Zalecenie: pić tylko zioła zalecane przez ginekologa lub dietetyka.

6. Mleko, koktajle i soki świeżo wyciskane — wspierają mózg

Mleko (jeśli tolerowane), kefiry, koktajle owocowo-warzywne i smoothies — zawierają:

białko, wapń, witaminy z grupy B, kwas foliowy, omega-3 — kluczowe dla rozwoju mózgu.

Uwaga: soki owocowe tylko świeże i w rozsądnych ilościach, bo zawierają dużo naturalnych cukrów.

Podsumowanie — czy to ma znaczenie?

Tak. Płyny przyjmowane przez kobietę w ciąży:

wpływają na ilość i jakość płynu owodniowego (a więc środowiska, w którym rozwija się dziecko),

determinują rozwój układu nerwowego, mózgu, nerek i układu krążenia płodu,

mają związek z przyszłym zdrowiem psychicznym i neurologicznym dziecka.

Czy może ze względu na mocz wydzielany przez dziecko w łonie matki tak uszkodzis płód że dziecko może mieć autyzm

To bardzo ważne i trafne pytanie. Odpowiedź w skrócie brzmi: nie, sam mocz płodu w łonie matki nie uszkadza płodu i nie powoduje autyzmu — pod warunkiem, że ciąża przebiega prawidłowo, a płyn owodniowy jest regularnie odnawiany i odpowiednio oczyszczany przez organizm matki i samego płodu.

Dlaczego płód nie zatruwa się własnym moczem?

Płyn owodniowy zawiera ok. 90–95% moczu płodowego, ale:

nie jest to toksyczna substancja — to rozcieńczony, sterylny mocz wytwarzany przez zdrowe nerki płodu,

jest ciągle wchłaniany, filtrowany i odnawiany — przez płuca, skórę, układ pokarmowy płodu oraz przez błony owodniowe.

Kiedy mocz płodu może być problemem?

Problemem nie jest sam mocz, tylko warunki jego gromadzenia i cyrkulacji. Sytuacje patologiczne, które mogą wpłynąć na rozwój mózgu (w tym zwiększyć ryzyko zaburzeń neurorozwojowych jak autyzm), to m.in.:

/Małowodzie lub bezwodzie (niedobór płynu owodniowego)

Może świadczyć o zaburzeniach w wydzielaniu moczu lub odpływie płynu.

Ryzyko: niedotlenienie mózgu, deformacje czaszki i twarzy, opóźnienia rozwoju neurologicznego.

/Infekcje wewnątrzmaciczne lub zapalenie błon płodowych

Zakażenia takie jak CMV, toksoplazmoza, wirus różyczki, Listeria mogą wpływać na skład płynu owodniowego i zaburzać rozwój mózgu.

/Przedwczesne pęknięcie błon płodowych (PROM)

Długotrwały kontakt z zakażonym płynem owodniowym może prowadzić do neuroinfekcji i urazów okołoporodowych.

/Wady wrodzone układu moczowego płodu

Mogą prowadzić do zatrzymania moczu, wodonercza i wtórnych zmian w strukturze ciała oraz funkcji mózgu.

Czy mocz płodu może wywołać autyzm?

Nie — sam mocz nie powoduje autyzmu.

Natomiast nieprawidłowe warunki wewnątrzmaciczne, które wpływają na równowagę płynu owodniowego (w tym moczu), mogą:

zaburzyć rozwój mózgu (szczególnie kory mózgowej, ciała migdałowatego, hipokampa),

zwiększyć ryzyko niedotlenienia, stanów zapalnych i stresu oksydacyjnego,

wpływać na ekspresję genów odpowiedzialnych za rozwój neurologiczny (epigenetyka).

To wszystko może być jednym z czynników ryzyka w powstawaniu zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD), obok genetyki, ekspozycji na toksyny, problemów metabolicznych i infekcji.

Podsumowanie:

Zdrowy płód oddaje mocz do płynu owodniowego — to normalne i potrzebne.

Nieprawidłowości w ilości i składzie płynu owodniowego (np. zakażenia, małowodzie, zatrzymanie moczu) mogą być sygnałem ostrzegawczym.

Autyzm ma wieloaspektową przyczynowość — sam mocz nie jest przyczyną, ale pewne problemy z jego wydzielaniem lub środowiskiem wodnym mogą pośrednio zwiększać ryzyko.

A co po stronie plemników

Świetne pytanie — często pomijane, a rola plemnika w ryzyku autyzmu i innych zaburzeń neurorozwojowych jest równie ważna jak rola komórki jajowej czy środowiska macicy.

Poniżej przedstawiam

naukowo potwierdzone czynniki po stronie ojca i jakości plemników, które mogą mieć wpływ na rozwój mózgu płodu i ryzyko zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD):

1. WIEK OJCA — im starszy, tym większe ryzyko

Po 35. roku życia u mężczyzn rośnie liczba mutacji de novo w DNA plemników.

Po 40. r.ż. wzrasta ryzyko:

autyzmu (o 28–65% w zależności od badań),

schizofrenii,

ADHD

opóźnień rozwojowych.

To związane z nagromadzeniem uszkodzeń w DNA plemników z wiekiem.

2. JAKOŚĆ NASIENIA — oksydacja, fragmentacja DNA

Fragmentacja DNA plemników (DFI) jest silnie skorelowana z:

poronieniami,

niepłodnością,

chorobami genetycznymi i neurorozwojowymi u potomstwa.

Źródła uszkodzeń plemników:

palenie, alkohol, narkotyki,

stres oksydacyjny (brak antyoksydantów: wit. C, E, cynk, selen),

promieniowanie, zanieczyszczenia środowiskowe,

infekcje urologiczne.

3. CZYNNIKI EPIGENETYCZNE — dziedziczenie stylu życia

Styl życia ojca może modyfikować ekspresję genów w plemnikach, wpływając na:

rozwój mózgu potomstwa,

ryzyko autyzmu, depresji, chorób metabolicznych.

Dotyczy to np.:

długotrwałego stresu,

zaburzeń odżywiania (np. niedobór folianów, otyłość),

ekspozycji na toksyny (pestycydy, BPA, metale ciężkie).

4. CHOROBY GENETYCZNE LUB ZABURZENIA U OJCA

Jeśli ojciec ma:

spektrum autyzmu (ASD),

ADHD

schizofrenię,

padaczkę,

choroby neurodegeneracyjne (np. Parkinson, stwardnienie rozsiane),

ryzyko autyzmu u dziecka może wzrosnąć (szczególnie przy współistnieniu czynników środowiskowych).

5. LECZENIE NIEPŁODNOŚCI — wpływ technik wspomagania

Niektóre badania sugerują, że dzieci poczęte przy użyciu ICSI (mikroiniekcja plemnika) mają minimalnie zwiększone ryzyko zaburzeń neurorozwojowych, jeśli plemniki były bardzo niskiej jakości.

Nie chodzi o samą metodę, ale o jakość materiału genetycznego użytego w zapłodnieniu.

Podsumowanie: RYZYKO AUTYZMU — także od strony ojca

Autyzm nie jest winą żadnego z rodziców, ale:

jakość plemników,

wiek ojca,

styl życia,

czynniki środowiskowe i genetyczne

mają wpływ na zaprogramowanie rozwoju mózgu już od momentu poczęcia

Co z DNA ojca matki i ich rodzin

DNA ojca, matki I ich rodzin ma kluczowe znaczenie w rozwoju mózgu dziecka oraz w ryzyku zaburzeń neurorozwojowych, takich jak autyzm (ASD), ADHD, epilepsja czy opóźnienia intelektualne. Współczesna genetyka I epigenetyka potwierdzają, że dziedziczenie nie polega tylko na przekazaniu „genów”, ale także na tym, jak te geny działają, wyciszają się lub uaktywniają pod wpływem środowiska.

WSPÓLNY KOD GENETYCZNY — rodzice jako nośnicy „cichych” mutacji

Każdy z rodziców może być nosicielem mutacji lub wariantów genów, które same w sobie nie dają objawów, ale w połączeniu z genami partnera mogą:

zwiększyć ryzyko autyzmu,

spowodować dziedziczną padaczkę, zespół Tourette’a,

zwiększyć podatność na zaburzenia mowy, inteligencji, zachowania.

Np.: ojciec ma mutację genu CNTNAP2 (związanego z mową), matka nie — dziecko z tą samą mutacją może mieć opóźniony rozwój językowy lub ASD, jeśli dodatkowo wystąpiły czynniki środowiskowe (np. Niedotlenienie, infekcja).

2. DZIEDZICZENIE POLIGENOWE — efekt „wielu drobnych genów”

W autyzmie nie ma jednego genu „odpowiedzialnego” — ryzyko wynika z kombinacji setek drobnych zmian genetycznych odziedziczonych od matki I ojca.

Takie zmiany mogą dotyczyć genów:

rozwoju synaps I neuroprzekaźników (SHANK3, SCN2A, NLGN),

regulacji lęku, przywiązania, mowy (FOXP2),

metabolizmu neuroprzekaźników (MAOA, COMT).

3. WZORZEC DZIEDZICZENIA Z RODZINY — czyli „mapa genealogiczna mózgu”

Jeśli w rodzinie matki lub ojca występują:

4. MITOCHONDRIA — dziedziczone wyłącznie od matki

Mitochondria zawierają własne DNA — zaburzenia mitochondrialne wpływają na metabolizm mózgu I mogą prowadzić do:

padaczki,

autyzmu,

problemów z regulacją energii w neuronach.

5. EPI-GENETYKA — czyli jak historia rodziny modyfikuje działanie genów

Nawet jeśli geny nie są „uszkodzone”, mogą zostać wyciszone lub nadaktywne przez:

stres, traumy międzypokoleniowe,

niedożywienie matki/ojca przed zapłodnieniem,

wiek ojca (mutacje de novo w plemnikach),

czynniki środowiskowe (np. Pestycydy, leki, alkohol).

6. DZIEDZICZENIE NIE WIDAĆ GO, ALE DZIAŁA — nawet bez objawów u rodzica

Dziecko może odziedziczyć wariant genetyczny, który u rodzica „lekkiego” skutkuje tylko wysoką inteligencją + introwersją, a u dziecka — np. Spektrum autyzmu.

Pojęcie „neurodiversity” zakłada, że mózg może działać różnie — ale to środowisko decyduje, czy to talent czy zaburzenie.

Rozdział 1. Kompas wsparcia dla rodziców, dzieci, młodzieży I seniorów

Nie mówiono mi, co mam robić. Powiedziano mi: „to na pewno minie”.

Ten rozdział został napisany, by dać praktyczne, konkretne wskazówki każdemu, kto zauważył pierwsze niepokojące sygnały u swojego dziecka — lub po prostu szuka odpowiedzi.

„Rodzicielstwo to jedyna praca na świecie, w której nie ma urlopów, podwyżek I emerytury — ale daje tytuł” Bohater codzienności.”

Wprowadzenie

kto potrzebuje tego kompasu?

Rodzice dzieci z deficytami i zaburzeniami stoją codziennie przed trudnymi wyborami. Często nie wiedzą, do kogo się zwrócić, gdzie szukać pomocy, jak wspierać własne dziecko, a jednocześnie nie zapominać o sobie i reszcie rodziny. Ten rozdział jest drogowskazem — kompasem wsparcia dla rodzin w kryzysie, na różnych etapach życia dziecka.

Kogo dotyczy? — spektrum wiekowe i funkcjonalne

Dzieci przedszkolne: wczesne objawy zaburzeń mowy, autyzmu, deficytów sensorycznych, ruchowych, intelektualnych.

Dzieci szkolne: trudności w uczeniu się (dysleksja, ADHD, SLI, spektrum ASD), integracja społeczna, emocje.

Nastolatkowie: depresja, lęk, zaburzenia tożsamości, kryzysy rozwojowe, samookaleczenia.

Studenci i młodzi dorośli: wypalenie, lęk społeczny, nierozpoznane spektrum autyzmu, FASD, niepełnosprawności ukryte.

Typy deficytów i chorób — klasyfikacja i opisy

Jak wspierać dziecko — krok po kroku według wieku i potrzeb

A. Dla rodzica dziecka przedszkolnego

Obserwuj zachowania rozwojowe — korzystaj z narzędzi przesiewowych.

Skonsultuj się z neurologopedą, psychologiem dziecięcym, SI-terapeutą.

B. Dla rodzica dziecka szkolnego

Pracuj ze szkołą — WOPFU, IPET, zespół specjalistów.

Włącz terapię domową — systematyczność + zabawa.

Uważaj na sygnały emocjonalne — agresja może oznaczać frustrację

C. Dla nastolatka i jego rodziców

Rozmawiaj — bez oceniania.

Szanuj granice, ale nie zostawiaj samemu.

Korzystaj z pomocy psychiatry, psychoterapeuty, wsparcia grupowego.

D. Dla studentów i młodych dorosłych z trudnościami

Pomóż znaleźć zasoby (np. tutor, pedagog akademicki).

Niech mają prawo „nie dawać rady”.

Edukuj środowisko uczelni — niepełnosprawności są też psychiczne i niewidoczne.

Jak wspierać rodzeństwo?

Dawaj przestrzeń na emocje: złość, smutek, zazdrość są normalne.

Angażuj — ale nie obciążaj.

Zadbaj o osobne, indywidualne chwile tylko dla zdrowego dziecka.

Wprowadź komunikację rodzinną opartą na równości i zrozumieniu.

Jak dbać o siebie jako rodzic?

Rodzic nie może być „terapeutą bez terapii”.

Szukaj wsparcia: grupa wsparcia, psychoterapia, opieka naprzemienna.

Korzystaj z ulg i praw (orzeczenia, świadczenia, programy samorządowe).

Nie bój się prosić o pomoc — to nie słabość, to kompetencja.

Gotowe zestawy i plany terapeutyczne (przykładowe)

1. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT)

Zaburzenie: Zespół lęku uogólnionego (GAD)

Plan punktowy:

Diagnoza poznawcza i identyfikacja zniekształceń myślowych

Psychoedukacja nt. lęku

Uczenie technik relaksacji i oddechowych

Wprowadzenie dziennika myśli

Praca na myślach lękowych — ABCDE model Becka

Ekspozycja in vivo na sytuacje wywołujące lęk

Podtrzymanie strategii i profilaktyka nawrotów

2. Terapia psychodynamiczna

Zaburzenie: Depresja reaktywna u dorosłej kobiety

Plan punktowy:

Ustalenie kontraktu terapeutycznego

Analiza relacji z ważnymi osobami (figury przywiązania)

Praca z nieświadomym żalem i ambiwalencją

Identyfikacja mechanizmów obronnych

Interpretacja przeniesienia

Analiza powtarzających się wzorców relacyjnych

Konsolidacja wglądów i zakończenie procesu

Plan punktowy:

Zebranie historii rodziny i stworzenie genogramu

Diagnoza komunikacji i struktury systemu

Wprowadzenie ról i granic — praca z metaforą

Rzeźby rodzinne i odgrywanie konfliktów

Wypracowanie wspólnych reguł funkcjonowania

Edukacja rodziny o ADHD i neurobiologii

Wzmocnienie zasobów i podsumowanie zmian

3. Terapia systemowa (1. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) — Zespół lęku uogólnionego (GAD)

Diagnoza:

ICD-11: 6B00 Zespół lęku uogólnionego

DSM-5: 300.02 Generalized Anxiety Disorder

Narzędzia: GAD-7, kwestionariusz myśli automatycznych, wywiad kliniczny

Metodyka:

Model ABC (Ellis), model 5-aspektowy (myśli, emocje, ciało, zachowania, otoczenie)

Techniki: restrukturyzacja poznawcza, ekspozycja, relaksacja, zadania domowe

Plan terapeutyczny punktowy:

Wywiad kliniczny i ocena za pomocą GAD-7

Wprowadzenie psychoedukacji nt. lęku

Praca nad myślami automatycznymi — dziennik myśli

Modelowanie i restrukturyzacja poznawcza

Techniki relaksacji (Jacobson, oddech)

Ekspozycja w wyobraźni i in vivo

Strategie zapobiegania nawrotom

Ewaluacja skuteczności (ponowny GAD-7, samoocena)

4Terapia psychodynamiczna — Depresja maskowana (dorosły)

Diagnoza:

ICD-11: 6A70 Zaburzenie depresyjne

DSM-5: 296.21 (epizod depresyjny łagodny)

Narzędzia: BDI—II (Beck Depression Inventory), SCID, MMPI

Metodyka:

Model relacyjny i konfliktów wewnętrznych (Kernberg, Malan)

Techniki: interpretacja, przeniesienie, analiza obron

Plan terapeutyczny punktowy:

5 Wywiad narracyjny i analiza relacji wczesnodziecięcych

Ustalenie kontraktu (czas, cel, reguły)

Analiza nieświadomych konfliktów

Praca z przeniesieniem i przeciwprzeniesieniem

Identyfikacja i osłabienie mechanizmów obronnych (wyparcie, racjonalizacja)

Integracja wglądu i emocji

Praca nad zakończeniem i pożegnaniem

Zapisanie wglądów pacjenta (dziennik relacyjny)

5 Terapia systemowa — Rodzina z dzieckiem z ADHD (wiek 11 lat)

Diagnoza:

ICD-11: 6A05 Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi

DSM-5: 314.01 ADHD typu mieszanego

Narzędzia: Conners 3, wywiad rodzinny, obserwacja w domu/szkole

Metodyka:

Teoria systemów rodzinnych (Bowen, Minuchin)

Narzędzia: genogram, kontrakt rodzinny, praca na zasobach

Techniki: rzeźby rodzinne, zmiana koalicji i granic, zewnętrzny głos dziecka

Plan terapeutyczny punktowy:

Sesja z całą rodziną — analiza ról i funkcji

Stworzenie genogramu z historią ADHD w rodzinie

Sesje indywidualne z każdym członkiem

Edukacja o neurobiologii ADHD

Wspólne ustalanie reguł i kontraktu rodzinnego

Zmiana wzorców komunikacyjnych (np. nieoskarżające komunikaty)

Rytuały wsparcia i wdzięczności

Monitorowanie funkcjonowania w szkole i domu

6 Terapia humanistyczna — Kryzys egzystencjalny (młodzież, 17 lat)

Diagnoza:

ICD-11: QRD10 Trudności w radzeniu sobie z normatywnym stresem

DSM-5: V62.82 Distress related to life transition

Narzędzia: Kwestionariusz sensu życia (MLQ), rozmowa kierowana

Metodyka:

Carl Rogers: warunki rozwoju osoby (akceptacja, empatia, autentyczność)

Viktor Frankl: logoterapia — sens jako wartość nadrzędna

Techniki: pusty fotel, dialog wewnętrzny, mapa wartości

Plan terapeutyczny punktowy:

Wprowadzenie do relacji opartych na empatii i bezwarunkowym szacunku

Rozpoznanie pustki egzystencjalnej — rozmowa kierowana

Wybór wartości centralnych (ćwiczenie z kartami)

Praca z metaforą (np. “życie jako rzeka”)

Pusty fotel — rozmowa z Ja przeszłym lub przyszłym

Ćwiczenia z obecności i uważności (świadomość zmysłów, oddechu)

Pisanie listów do siebie z przyszłości

Zwieńczenie — odnalezienie sensu działania i własnej roli

7 Terapia ACT — Fobia społeczna (dorosły, pracownik IT)

Diagnoza:

ICD-11: 6B03 Zaburzenie lękowe społecznie

DSM-5: 300.23 Social Anxiety Disorder

Narzędzia: Liebowitz Social Anxiety Scale (LSAS), kwestionariusz defuzji

Metodyka:

Model hexaflex: sześć procesów ACT (defuzja, wartości, JA jako kontekst, itp.)

Techniki: defuzja poznawcza, akceptacja, działania wartościowe, ekspozycja

Plan terapeutyczny punktowy:

Zdefiniowanie problemu i unikania

Zastosowanie defuzji — metafory: Liść na rzece, Radio Lęk

Praca z JA jako kontekst — obserwator myśli

Rozpoznanie i wybór wartości

Planowanie działań zgodnych z wartościami (np. wystąpienie publiczne)

Uważność i obecność w trudnych emocjach

Ekspozycja społeczna (realne mikro-celowe działania)

Utrwalanie nawyków i elastyczności psychologicznej

8Terapia schematów — Borderline (kobieta 25 lat)

Diagnoza:

ICD-11: 6D11 Borderline Personality Disorder

Narzędzia: Young Schema Questionnaire (YSQ), wywiad schematowy

Metodyka:

Jeffrey Young: integracja CBT i teorii przywiązania

Tryby schematów: Dziecko zranione, Krytyk, Zdrowy Dorosły

Techniki: dialog schematów, obrazowanie, ograniczone rodzicielstwo

Plan terapeutyczny punktowy:

Identyfikacja schematów dominujących i trybów (mapowanie)

Edukacja o pochodzeniu schematów z dzieciństwa

Praca z Trybem Dziecka i Krytyka — dialog z wewnętrznym JA

Budowanie trybu Zdrowego Dorosłego — ćwiczenia i wizualizacje

Obrazowanie i zmiana relacji z postaciami z przeszłości

Modelowanie ograniczonego rodzicielstwa (empatyczne korekty)

Zmiana codziennych strategii (np. relacji, samoregulacji)

Konsolidacja — mapa wsparcia i plan na przyszłość

EMDR — PTSD po przemocy domowej (kobieta 40 lat)

Diagnoza:

ICD-11: 6B40 Zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD)

DSM-5: 309.81 PTSD

Narzędzia: PCL-5, skale SUD i VOC

Metodyka:

Protokół EMDR — 8 faz (Shapiro)

Technika: stymulacja bilateralna (wzrokowa, dotykowa, dźwiękowa)

Cel: przetworzenie traumy i reintegracja emocjonalna

Plan terapeutyczny punktowy:

Wywiad diagnostyczny, pomiar SUD i VOC

Przygotowanie pacjentki — zasoby, bezpieczne miejsce

Wybór głównego wspomnienia do przetworzenia

Stymulacja bilateralna podczas koncentracji na traumie

Praca z negatywnym przekonaniem i jego zamiana (np. „Jestem bezsilna” → „Jestem silna”)

Reocena — obniżenie skali SUD i podniesienie VOC

Ugruntowanie pozytywnych przekonań

Ewaluacja objawów PTSD

Terapia integracyjna (dziecko z ASD + SLI)

Diagnoza:

ICD-11: 6A02 Zaburzenia ze spektrum autyzmu, 6A01.1 SLI (dysfazja)

Narzędzia: ADOS-2, PEP-3, Skala PRK, Profil SI, wywiad logopedyczny

Metodyka:

Integracja SI + logopedia + terapia behawioralna + elementy TEACCH

Techniki: ćwiczenia ruchowe SI, wizualizacje, AAC, PECS, trening ABA

Plan terapeutyczny punktowy:

Pełna diagnoza SI, logopedyczna, rozwojowa

Stworzenie indywidualnego planu terapeutycznego (IPET)

Stymulacja propriocepcji i integracji przedsionkowej

Wprowadzenie systemu wizualnego PECS lub AAC

Trening komunikacji funkcjonalnej (podążanie, naprzemienność)

Logopedia — ćwiczenia planowania językowego i artykulacji

Praca z emocjami i schematami dnia (TEACCH)

Koordynacja z rodziną i szkołą (zestaw ćwiczeń domowych)

Zaburzenie: Konflikty i izolacja w rodzinie z nastolatkiem z ADHD

Terapia humanistyczna (Gestalt)

Zaburzenie: Kryzys egzystencjalny i utrata sensu u młodego dorosłego

Plan punktowy:

Zbudowanie bezpiecznej relacji terapeutycznej

Diagnoza kontaktu z „tu i teraz”

Praca z dialogiem wewnętrznym (pusty fotel)

Eksploracja ciała i emocji — ugruntowanie

Praca z niezakończonymi sprawami z przeszłości

Poszukiwanie sensu i wartości

Integracja doświadczeń i autorefleksja

Terapia ACT (akceptacji i zaangażowania)

Zaburzenie: Fobia społeczna

Plan punktowy:

Edukacja o naturze lęku i unikania

Praca z metaforą pasażera w autobusie

Defuzja poznawcza — dystans do myśli

Uważność — 5 zmysłów i oddech

Odkrywanie osobistych wartości

Planowanie działań opartych na wartościach

Stopniowa ekspozycja społeczna

Wzmocnienie elastyczności psychologiczn

Terapia schematów (Younga)

Zaburzenie: Osobowość borderline

Plan punktowy:

Identyfikacja schematów i trybów pacjenta

Psychoedukacja o źródłach schematów

Praca z trybem „Zranionego Dziecka” i „Krytyka”

Technika dialogu i obrazowania

Wzmocnienie trybu Zdrowego Dorosłego

Ograniczone rodzicielstwo — ćwiczenia terapeutyczne

Zmiana zachowań i budowanie bezpiecznych relacji

Terapia EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing)

Zaburzenie: PTSD po wypadku komunikacyjnym

Plan punktowy:

Ocena stabilności emocjonalnej

Stworzenie bezpiecznego miejsca w wyobraźni

Wybór wspomnień do przepracowania

Praca ze skalą VOC i SUD

Przeprowadzenie stymulacji bilateralnej

Integracja emocji i skojarzeń

Weryfikacja objawów PTSD i dalsza praca nad zasobami

8. Terapia integracyjna (np. integracja sensoryczno-psychologiczna)

Zaburzenie: Dziecko z ASD i zaburzeniami przetwarzania sensorycznego

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) — Zespół lęku uogólnionego (GAD)

Diagnoza:

ICD-11: 6B00 Zespół lęku uogólnionego

DSM-5: 300.02 Generalized Anxiety Disorder

Narzędzia: GAD-7, kwestionariusz myśli automatycznych, wywiad kliniczny

Metodyka

Model ABC (Ellis), model 5-aspektowy (myśli, emocje, ciało, zachowania, otoczenie)

Techniki: restrukturyzacja poznawcza, ekspozycja, relaksacja, zadania domowe

Plan terapeutyczny punktowy:

Wywiad kliniczny i ocena za pomocą GAD-7

Wprowadzenie psychoedukacji nt. lęku

Praca nad myślami automatycznymi — dziennik myśli

Modelowanie i restrukturyzacja poznawcza

Techniki relaksacji (Jacobson, oddech)

Ekspozycja w wyobraźni i in vivo

Strategie zapobiegania nawrotom

Ewaluacja skuteczności (ponowny GAD-7, samoocena)

Terapia psychodynamiczna — Depresja maskowana (dorosły)

Diagnoza:

ICD-11: 6A70 Zaburzenie depresyjne

DSM-5: 296.21 (epizod depresyjny łagodny)

Narzędzia: BDI—II (Beck Depression Inventory), SCID, MMPI

Metodyka:

Model relacyjny i konfliktów wewnętrznych (Kernberg, Malan)

Techniki: interpretacja, przeniesienie, analiza obron

Plan terapeutyczny punktowy:

Wywiad narracyjny i analiza relacji wczesnodziecięcych

Ustalenie kontraktu (czas, cel, reguły)

Analiza nieświadomych konfliktów

Praca z przeniesieniem i przeciwprzeniesieniem

Identyfikacja i osłabienie mechanizmów obronnych (wyparcie, racjonalizacja)

Integracja wglądu i emocji

Praca nad zakończeniem i pożegnaniem

Zapisanie wglądów pacjenta (dziennik relacyjny)

Terapia systemowa — Rodzina z dzieckiem z ADHD (wiek 11 lat)

Diagnoza:

ICD-11: 6A05 Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi

DSM-5: 314.01 ADHD typu mieszanego

Narzędzia: Conners 3, wywiad rodzinny, obserwacja w domu/szkole

Metodyka:

Teoria systemów rodzinnych (Bowen, Minuchin)

Narzędzia: genogram, kontrakt rodzinny, praca na zasobach

Techniki: rzeźby rodzinne, zmiana koalicji i granic, zewnętrzny głos dziecka

Plan terapeutyczny punktowy:

Sesja z całą rodziną — analiza ról i funkcji

Stworzenie genogramu z historią ADHD w rodzinie

Sesje indywidualne z każdym członkiem

Edukacja o neurobiologii ADHD

Wspólne ustalanie reguł i kontraktu rodzinnego

Zmiana wzorców komunikacyjnych (np. nieoskarżające komunikaty)

Rytuały wsparcia i wdzięczności

Monitorowanie funkcjonowania w szkole i domu

Terapia humanistyczna — Kryzys egzystencjalny (młodzież, 17 lat)

Diagnoza:

ICD-11: QRD10 Trudności w radzeniu sobie z normatywnym stresem

DSM-5: V62.82 Distress related to life transition

Narzędzia: Kwestionariusz sensu życia (MLQ), rozmowa kierowana

Metodyka:

Carl Rogers: warunki rozwoju osoby (akceptacja, empatia, autentyczność)

Viktor Frankl: logoterapia — sens jako wartość nadrzędna

Techniki: pusty fotel, dialog wewnętrzny, mapa wartośc

Plan terapeutyczny punktowy:

Wprowadzenie do relacji opartych na empatii i bezwarunkowym szacunku

Rozpoznanie pustki egzystencjalnej — rozmowa kierowana

Wybór wartości centralnych (ćwiczenie z kartami)

Praca z metaforą (np. “życie jako rzeka”)

Pusty fotel — rozmowa z Ja przeszłym lub przyszłym

Ćwiczenia z obecności i uważności (świadomość zmysłów, oddechu)

Pisanie listów do siebie z przyszłości

Zwieńczenie — odnalezienie sensu działania i własnej roli

Terapia ACT — Fobia społeczna (dorosły, pracownik IT)

Diagnoza:

ICD-11: 6B03 Zaburzenie lękowe społecznie

DSM-5: 300.23 Social Anxiety Disorder

Narzędzia: Liebowitz Social Anxiety Scale (LSAS), kwestionariusz defuzj

Metodyka:

Model hexaflex: sześć procesów ACT (defuzja, wartości, JA jako kontekst, itp.

Techniki: defuzja poznawcza, akceptacja, działania wartościowe, ekspozycja

Plan terapeutyczny punktowy:

Zdefiniowanie problemu i unikania

Zastosowanie defuzji — metafory: Liść na rzece, Radio Lęk

Praca z JA jako kontekst — obserwator myśli

Rozpoznanie i wybór wartości

Planowanie działań zgodnych z wartościami (np. wystąpienie publiczne)

Uważność i obecność w trudnych emocjach

Ekspozycja społeczna (realne mikro-celowe działania)

Utrwalanie nawyków i elastyczności psychologicznej

Terapia schematów — Borderline (kobieta 25 lat)

Diagnoza:

ICD-11: 6D11 Borderline Personality Disorder

Narzędzia: Young Schema Questionnaire (YSQ), wywiad schematowy

Metodyka:

Jeffrey Young: integracja CBT i teorii przywiązania

Tryby schematów: Dziecko zranione, Krytyk, Zdrowy Dorosły

Techniki: dialog schematów, obrazowanie, ograniczone rodzicielstwo

Plan terapeutyczny punktowy:

Identyfikacja schematów dominujących i trybów (mapowanie)

Edukacja o pochodzeniu schematów z dzieciństwa

Praca z Trybem Dziecka i Krytyka — dialog z wewnętrznym JA

Budowanie trybu Zdrowego Dorosłego — ćwiczenia i wizualizacje

Obrazowanie i zmiana relacji z postaciami z przeszłości

Modelowanie ograniczonego rodzicielstwa (empatyczne korekty)

Zmiana codziennych strategii (np. relacji, samoregulacji)

Konsolidacja — mapa wsparcia i plan na przyszłość

EMDR — PTSD po przemocy domowej (kobieta 40 lat)

Diagnoza:

ICD-11: 6B40 Zaburzenie stresowe pourazowe (PTSD)

DSM-5: 309.81 PTSD

Narzędzia: PCL-5, skale SUD i VOC

Metodyka:

Protokół EMDR — 8 faz (Shapiro)

Technika: stymulacja bilateralna (wzrokowa, dotykowa, dźwiękowa)

Cel: przetworzenie traumy i reintegracja emocjonalna

Plan terapeutyczny punktowy:

Wywiad diagnostyczny, pomiar SUD i VOC

Przygotowanie pacjentki — zasoby, bezpieczne miejsce

Wybór głównego wspomnienia do przetworzenia

Stymulacja bilateralna podczas koncentracji na traumie

Praca z negatywnym przekonaniem i jego zamiana (np. „Jestem bezsilna” → „Jestem silna”)

Reocena — obniżenie skali SUD i podniesienie VOC

Ugruntowanie pozytywnych przekonań

Ewaluacja objawów PTSD

Terapia integracyjna (dziecko z ASD + SLI)

Diagnoza:

ICD-11: 6A02 Zaburzenia ze spektrum autyzmu, 6A01.1 SLI (dysfazja)

Narzędzia: ADOS-2, PEP-3, Skala PRK, Profil SI, wywiad logopedyczny

Metodyka:

Integracja SI + logopedia + terapia behawioralna + elementy TEACCH

Techniki: ćwiczenia ruchowe SI, wizualizacje, AAC, PECS, trening ABA

Plan terapeutyczny punktowy:

Pełna diagnoza SI, logopedyczna, rozwojowa

Stworzenie indywidualnego planu terapeutycznego (IPET)

Stymulacja propriocepcji i integracji przedsionkowej

Wprowadzenie systemu wizualnego PECS lub AAC

Trening komunikacji funkcjonalnej (podążanie, naprzemienność)

Logopedia — ćwiczenia planowania językowego i artykulacji

Praca z emocjami i schematami dnia (TEACCH)

Koordynacja z rodziną i szkołą (zestaw ćwiczeń domowych)

🔍 Schemat wsparcia systemowego — od wczesnej interwencji do dorosłości.

🧠 Emocje dziecka w kryzysie — jak wygląda smutek, lęk, złość u różnych grup wiekowych

Porównanie form wsparcia na różnych etapach rozwoju

PRZED Rozdział. Kompas wsparcia dla rodziców, dzieci, młodzieży i seniorów

a. Przedszkolak i jego pierwsze niepokojące sygnały

Nie mówiono mi, co mam robić. Powiedziano mi: „to na pewno minie”.

1. Objawy, które powinny zwrócić uwagę rodzica:

— Dziecko nie mówi, mówi mniej niż rówieśnicy lub wycofuje się z komunikacji,

— Brak kontaktu wzrokowego, brak gestów wskazywania, nie reaguje na imię,

— Unika zabaw z innymi dziećmi, bawi się samotnie, w sposób powtarzalny,

— Często kręci się w kółko, macha rączkami, układa zabawki w linie,

— Nie reaguje na ból lub hałas — lub reaguje nadmiernie,

— Trudności z jedzeniem, zasypianiem, chodzeniem do toalety, ubieraniem się.

2. Co robić jako rodzic — krok po kroku:

— Nie słuchaj tylko „proszę obserwować” — reaguj wcześnie.

— Zgłoś się do Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej (PPP).

— Równolegle zapisz się do specjalistów: neurologopeda, psycholog dziecięcy, SI-terapeuta.

— Zbieraj dokumentację — opinie, nagrania, wyniki.

— Skonsultuj się z pediatrą, neurologiem dziecięcym, psychiatrą dziecięcym.

3. Formy wsparcia dla dziecka:

— WWR, logopeda, SI, ABA, terapia ręki, AAC.

— Przedszkole integracyjne lub specjalne.

4. Formy wsparcia dla rodziców:

— Grupy wsparcia, poradnie zdrowia psychicznego, fundacje JiM, SYNAPSIS, Avalon.

5. Przykład z życia:

Mama Janka, 3,5 roku: „Od dwóch lat słyszałam, że jestem przewrażliwiona… dziś Jasio mówi, śpiewa piosenki”.

B. Uczeń szkoły podstawowej — trudności, które boli ignorować

Objawy, które wymagają uwagi:

Wiek 6–12 lat to czas intensywnych zmian — emocjonalnych, poznawczych, społecznych. To również czas, w którym trudności zaczynają być porównywane z rówieśnikami i często pierwszy raz diagnozowane.

Warto zareagować, jeśli dziecko:

Ma trudności z czytaniem, pisaniem, zapamiętywaniem,

Często się rozprasza, nie potrafi usiedzieć w miejscu, nie kończy zadań (ADHD? ADD?),

Nie rozumie poleceń lub wykonuje je mechanicznie,

Przejawia silne reakcje emocjonalne — wybuchy złości, płaczliwość, lęk, odmowa chodzenia do szkoły,

Nie nawiązuje relacji z rówieśnikami — lub przeciwnie: dominuje, przeszkadza, nie rozumie granic,

Pojawia się regres — w mowie, w funkcjonowaniu, w zachowaniu (np. moczenie, złość, mutyzm),

Skarży się na bóle brzucha, głowy, senność — mogą to być objawy psychosomatyczne.

Co może zrobić rodzic — konkretnie i krok po kroku:

Zacznij od rozmowy z wychowawcą. Zbierz informacje — jak dziecko funkcjonuje w klasie, z innymi, czy są trudności w skupieniu, relacjach, zadaniach.

Skieruj dziecko na diagnozę do PPP (Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej):

Możesz otrzymać opinię o potrzebie dostosowania wymagań edukacyjnych lub orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego.

PPP ma obowiązek przeprowadzić obserwację, testy, rozmowę z rodzicem i nauczycielem.

Zbierz dokumentację specjalistyczną:

Logopeda, psycholog dziecięcy, terapeuta SI, neurolog, psychiatra dziecięcy.

Szczególnie ważna jest diagnoza ADHD, spektrum autyzmu, SLI, FASD, zaburzeń lękowych lub depresji dziecięcej.

Złóż wniosek do Zespołu Orzekającego o Niepełnosprawności:

Warto to zrobić równolegle — niezależnie od PPP.

Daje dostęp do PFRON, turnusów, ulg podatkowych, asystenta ucznia.

Przykładowe kody orzecznicze: 10-N (neurologiczne), 12-C (spektrum autyzmu), 02-P (psychiczne).

Jakie formy pomocy może mieć uczeń?

W szkole:

Indywidualny Program Edukacyjno-Terapeutyczny (IPET),

Zajęcia rewalidacyjne (np. logopedia, TUS, kompensacyjne),

Nauczanie indywidualne (jeśli dziecko nie funkcjonuje w klasie),

WOPFU — Wielospecjalistyczna Ocena Poziomu Funkcjonowania Ucznia.

Poza szkołą:

Terapie SI, logopedyczne, psychologiczne, fizjoterapeutyczne,

Psychoterapia dzieci i młodzieży (np. CBT, EMDR, ACT — zależnie od potrzeb),

Terapia ręki, TUS, trening uważności, konsultacje rodzinne

4. Emocje rodzica i ucznia — nie ignoruj ich:

Dziecko może nie rozumieć, dlaczego „nie ogarnia” szkoły jak inne dzieci. Zaczyna wierzyć, że „jest głupie”, „nienormalne”, „do niczego się nie nadaje”.

Rodzic często słyszy: „proszę się nie przejmować”, „każdy ma jakieś trudności”, albo odwrotnie: „czemu Pani tak późno przychodzi?”

Nauczyciele — nie zawsze mają wiedzę. Ale mają wpływ. Rodzic — ma prawo prosić, żądać, proponować współpracę.

5. Przykład z życia:

Kacper, 9 lat, nadpobudliwy, impulsywny, świetnie liczył, ale nie potrafił napisać prostego zdania. W klasie wstawał, przerywał, śpiewał. Nauczycielka radziła: „zapiszcie go do psychiatry”. Rodzice zapisali — najpierw do psychologa, potem PPP, potem psychiatry.

Diagnoza: ADHD + dysgrafia. IPET, zajęcia terapeutyczne, terapia SI.

Dziś Kacper sam pisze opowiadania, chodzi na karate i pierwszy raz powiedział: „Lubię siebie”.

C. Nastolatek — między buntem a depresją

„On po prostu dorasta” — ile razy to słyszeli rodzice, których dziecko właśnie cierpiało.

Okres nastoletni to czas burzy hormonalnej, przemian tożsamościowych i emocjonalnych, ale też rozdarcia między dzieciństwem a dorosłością, w którym łatwo przeoczyć sygnały realnego cierpienia.

1. Objawy, których nie wolno ignorować:

Bunt rozwojowy to:

potrzeba niezależności, sprzeciwu, eksperymentowania,

krytykowanie rodziców, zmiany stylu ubierania się i mówienia,

częste zmiany nastroju, przyjaciół, opinii.

Ale jeśli zauważysz:

izolację, wycofanie, niechęć do kontaktu z rodziną i rówieśnikami,

rezygnację z zainteresowań, które wcześniej sprawiały radość,

zaburzenia snu, jedzenia, nadużywanie technologii,

niepokojące treści w zeszytach, rysunkach, mediach społecznościowych,

samookaleczenia, myśli rezygnacyjne, mówienie „nie ma sensu”,

gwałtowne wybuchy agresji, płaczliwość, impulsywność,

skrajne trudności w szkole (frekwencja, relacje, wyniki),

to może to być depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia odżywiania, zaburzenia zachowania, a nie tylko „bunt”.

2. Co robić jako rodzic — krok po kroku:

Po pierwsze — nie oceniać. Pytać, słuchać, być.

Nawet jeśli dziecko Cię odrzuca, sprawdza granice — to testuje, czy nie znikniesz. Bądź obecny.

Zaplanuj realne działania:

Psycholog dzieci i młodzieży — w poradni psychologiczno-pedagogicznej, poradni zdrowia psychicznego lub prywatnie,

Psychiatra dziecięcy — jeśli podejrzewasz depresję, lęk, autodestrukcję, OCD, zaburzenia odżywiania,

Wypełnij kwestionariusze: BDI, SCL-90, Kwestionariusz Becka dla dzieci — pomocne w pierwszym rozpoznaniu,

Współpracuj ze szkołą — zgłoś potrzebę dostosowania wymagań, możliwości nauczania indywidualnego, IPET, zajęć TUS, terapeutycznych,

Skontaktuj się z fundacjami (np. Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, ITAKA — linie pomocowe).

Oto szczegółowe opisy oraz wzory formularzy trzech popularnych narzędzi psychometrycznych stosowanych w ocenie zdrowia psychicznego dzieci, młodzieży i dorosłych:

BDI — Inwentarz Depresji Becka (Beck Depression Inventory)

Opis narzędzia:

Cel: ocena nasilenia objawów depresji u osób powyżej 13 r.ż.

Liczba pozycji: 21 pytań

Czas wypełniania: ok. 5–10 minut

Skala: każde pytanie zawiera 4 warianty odpowiedzi punktowane 0–3

Zakres oceny: objawy somatyczne, emocjonalne i poznawcze depresji

Interpretacja wyników (BDI—II):

0–13 pkt — brak lub minimalne objawy depresji

14–19 pkt — łagodne objawy depresji

20–28 pkt — umiarkowana depresja

29–63 pkt — ciężka depresja

CDI / BDI-Y — Kwestionariusz Becka dla Dzieci i Młodzieży (Children’s Depression Inventory)

Opis narzędzia:

Cel: pomiar depresji u dzieci i młodzieży (7–17 lat)

Liczba pozycji: 27 pytań (CDI-1) lub 20 (BDI-Y)

Forma: dziecko wybiera 1 z 3 opisów, który najlepiej pasuje do jego samopoczucia

Skala: 0–2 punkty na item

Interpretacja wyników:

0–12 pkt — w normie

13–19 pkt — niepokojące objawy

≥20 pkt — możliwa depresja, potrzebna konsultacja

Uwaga prawna i diagnostyczna:

Powyższe narzędzia są testami psychometrycznymi i powinny być stosowane przez psychologów — zwłaszcza przy interpretacji wyników. Wersje papierowe muszą być zgodne z licencją i skalą normalizacyjną dla danego kraju (np. polska adaptacja BDI—II opracowana przez Pracownię Testów Psychologicznych PTP).

3. Formy terapii i wsparcia:

Psychoterapia indywidualna — najczęściej CBT, DBT, ACT (w zależności od trudności),

Terapia rodzinna — kluczowa, gdy cierpi cały system,

Terapia grupowa dla młodzieży — TUS, grupy wsparcia, programy „Porozmawiajmy”, „SOS dla Nastolatka”,

Leczenie farmakologiczne — decyzja lekarza psychiatry (np. w depresji, ciężkich zaburzeniach lękowych),

Aktywność fizyczna, oddechowa, relaksacyjna, kontakt z naturą — jako formy regulacji emocji,

Edukacja o emocjach — psychoedukacja dla rodzica i nastolatka.

3. Formy terapii i wsparcia — rozszerzenie i objaśnienia

Psychoterapia indywidualna

To regularne spotkania dziecka lub nastolatka z terapeutą, zazwyczaj 1x w tygodniu. Wybór nurtu zależy od rodzaju trudności:

CBT — Terapia poznawczo-behawioralna: najczęściej stosowana, skuteczna w depresji, lękach, fobiach, ADHD, zaburzeniach obsesyjno-kompulsyjnych. Uczy identyfikowania i zmiany myśli, przekonań oraz zachowań.

DBT — Terapia dialektyczno-behawioralna: skuteczna przy impulsywności, autodestrukcji, borderline; uczy regulacji emocji, tolerancji stresu i umiejętności interpersonalnych.

ACT — Terapia akceptacji i zaangażowania: pomocna przy chronicznym lęku, depresji, zaburzeniach psychosomatycznych — wspiera akceptację trudnych myśli i budowanie życia zgodnego z wartościami.

Uwaga: Dobór nurtu powinien być dokonany przez psychologa/psychoterapeutę po diagnozie wstępnej.

Terapia rodzinna

Niezastąpiona, gdy objawy dziecka są wynikiem napięć, nieporozumień lub kryzysów rodzinnych.

Koncentruje się na całym systemie rodzinnym, a nie tylko na „problemie dziecka”.

Może być prowadzona w nurcie systemowym, strategicznym, psychodynamicznym lub integracyjnym.

Celem jest poprawa komunikacji, wzajemne zrozumienie, wsparcie i zmiana destrukcyjnych wzorców.

Wskazania: zaburzenia zachowania, konflikty, uzależnienia, rozwody, trudności wychowawcze, przemoc

Terapia grupowa dla młodzieży

Grupy prowadzone przez specjalistów, dające przestrzeń do rozwoju społecznego i emocjonalnego:

TUS — Trening Umiejętności Społecznych: rozwijanie empatii, komunikacji, asertywności, rozwiązywania konfliktów, Grupy wsparcia: dla młodzieży w kryzysie, po stracie, z depresją lub lękami — zapewniają poczucie wspólnoty i bezpieczeństwa, Programy profilaktyczne i terapeutyczne „Porozmawiajmy” — edukacja emocjonalna i komunikacyjna dla uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych, SOS dla Nastolatka” — program wsparcia emocjonalnego i przeciwdziałania samookaleczeniom.

Leczenie farmakologiczne Zalecane tylko przez lekarza psychiatrę dziecięcego. Najczęściej stosowane leki to SSRI (np. fluoksetyna, sertralina) — w depresji, OCD, zaburzeniach lękowych, Stabilizatory nastroju, leki przeciwpsychotyczne — w zaburzeniach afektywnych, psychotycznych, autyzmie, Leki wspomagające koncentrację — np. metylfenidat w ADHD.

Zawsze wymaga konsultacji, monitorowania działań niepożądanych i równoczesnego wsparcia psychoterapeutycznego.

Aktywność fizyczna, oddechowa, relaksacyjna, kontakt z naturą

Należy do tzw. niefarmakologicznych metod regulacji emocji.

Regularna aktywność fizyczna (spacery, taniec, joga, sport) wpływa korzystnie na układ nerwowy (m.in. zwiększa poziom serotoniny).

Techniki oddechowe (np. oddychanie przeponowe, mindfulness, ćwiczenia relaksacyjne) obniżają napięcie.

Kontakt z naturą (zielona terapia) wspiera koncentrację i redukcję stresu — ważne szczególnie w przypadku dzieci z ADHD, ASD i zaburzeniami lękowymi.

Edukacja o emocjach — psychoedukacja dla rodzica i nastolatka

Psychoedukacja to przekazywanie wiedzy o emocjach, stresie, relacjach, mózgu i zdrowiu psychicznym.

Obejmuje:

rozumienie własnych reakcji i objawów,

naukę strategii radzenia sobie,

rozpoznawanie sygnałów ostrzegawczych,

edukację rodziców w zakresie wspierania dziecka, reagowania na kryzys oraz regulowania własnych emocji.

Może być realizowana przez terapeutów, psychologów, fundacje, poradnie, szkoły.

b. Szkoła — trudny partner czy sprzymierzeniec?

Uczeń może zostać oceniony jako „leniwy”, „buntownik”, „patologiczny”, podczas gdy jest dzieckiem w kryzysie psychicznym.

Wniosek do PPP lub poradni zdrowia psychicznego może zaowocować IPET, nauczaniem indywidualnym, obniżeniem wymagań.

Warto spotkać się z pedagogiem, psychologiem szkolnym, wychowawcą — najlepiej wspólnie.

Nauczyciel to nie diagnosta — ale może stać się opoką.

Wielu uczniów zmagających się z depresją, lękiem, ADHD, autyzmem czy innymi zaburzeniami może być niesłusznie postrzeganych jako:

niechętni do nauki („leniwi”),

nieprzestrzegający zasad („buntownicy”),

z „problematycznym” zachowaniem („patologiczni”),

Podczas gdy prawdziwą przyczyną jest kryzys emocjonalny, trudność neurologiczna lub zaburzenie psychiczne.

Zamiast oceniania — potrzebują zrozumienia i wsparci

Wniosek do poradni psychologiczno-pedagogicznej (PPP) lub poradni zdrowia psychicznego może zaowocować:

Orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego, co daje podstawę do stworzenia:

IPET — indywidualnego programu edukacyjno-terapeutycznego,

Opinią o potrzebie dostosowania wymagań edukacyjnych — dla uczniów z trudnościami emocjonalnymi, dysleksją, zaburzeniami koncentracji itp.

Wnioskiem o nauczanie indywidualne — dla dziecka, które ze względu na stan zdrowia psychicznego nie może tymczasowo uczęszczać do szkoły w pełnym wymiarze godzin.

To oficjalne narzędzia systemowe, dzięki którym uczeń zyskuje realne wsparcie edukacyjne i terapeutyczne w szkole.

Warto spotkać się z pedagogiem szkolnym, psychologiem i wychowawcą — najlepiej wspólni

Zamiast działać osobno lub konfrontacyjnie, warto:

umówić spotkanie z udziałem:

pedagoga szkolnego, psychologa, wychowawcy i rodzica/opiekuna,

omówić sytuację dziecka z wielu perspektyw (szkoła — dom — specjalista),

ustalić plan współpracy, dostosowania, a nawet wsparcia emocjonalnego w klasie.

Taka forma trójstronnej rozmowy (szkoła — rodzina — specjalista) często przynosi najlepsze efekty i zapobiega eskalacji problemów.

Nauczyciel to nie diagnosta — ale może stać się opoką

Choć nauczyciel nie ma kompetencji diagnostycznych (to rola psychologa lub psychiatry), może:

zauważyć niepokojące sygnały (np. wycofanie, drażliwość, zmiana zachowania),

być pierwszą osobą, która dostrzeże problem,

przekazać rodzicom lub specjalistom ważne informacje,

stać się sojusznikiem dziecka w klasie, dając mu akceptację, elastyczność, bezpieczną przestrzeń,

dostosować metody nauczania, sposób oceniania, komunikację i wymagania — zgodnie z IPET lub opinią z PPP.

Podsumowanie:

Szkoła może być trudnym miejscem dla dziecka w kryzysie — ale z odpowiednim wsparciem może też stać się przestrzenią leczenia, rozwoju i stabilizacji. Wymaga to:

świadomości i wiedzy nauczycieli,

aktywnej roli rodziców,

obecności psychologa i pedagoga jako stałych członków zespołu wspierającego ucznia.

Głos nastolatka i rodzica:

„Nikt nie widział, że się tnę. Dopiero kiedy wrzasnęłam, że chcę umrzeć, mama wreszcie zrozumiała, że to nie kaprys. To krzyk.” — Ania, 15 lat

„Czułam, że tracę dziecko. Ale nie wiedziałam, gdzie iść. Lekarz rodzinny powiedział: nastolatki tak mają. Ale ja wiedziałam, że to coś więcej. Dzięki Fundacji znalazłam psychoterapeutkę. Dziś moje dziecko wciąż ma trudności, ale nie jest już samo. I ja też nie jestem.” — matka 16-latki

c. Student z „niewidoczną” niepełnosprawnością

„Skoro zdał maturę, to nie może mieć problemów.”

Tak często myśli system. Tymczasem niepełnosprawność nie musi być widoczna, by istniała. A cierpienie nie musi być spektakularne, by paraliżowało życie.

1. Kim jest student z niewidoczną niepełnosprawnością?

To osoba, która może:

mieć spektrum autyzmu (ASD, Asperger),

zmagać się z afazją, SLI, mutyzmem wybiórczym,

mieć depresję, zaburzenia lękowe, OCD, PTSD, ADHD, FASD,

chorować przewlekle (np. epilepsja, cukrzyca, endometrioza, SM),

być w trakcie leczenia onkologicznego lub psychiatrycznego,

zmagać się z tikami, bólami psychosomatycznymi, fobią społeczną.

Często:

jest uznawany za leniwego, chaotycznego, zamkniętego,

nie prosi o pomoc — bo nie wie, że może,

cierpi w milczeniu — bo w systemie „pełnoletni = radzący sobie”.

2. Trudności, z którymi mierzy się student:

Nie rozumie treści wykładu z powodu problemów sensorycznych lub przetwarzania informacji,

Ma lęk przed egzaminem ustnym, ale nie ma odwagi poprosić o formę pisemną,

Cierpi na bezsenność, zmęczenie, nadwrażliwość, bóle psychosomatyczne,

Nie potrafi się zorganizować (ADHD, depresja),

Nie pamięta materiału mimo nauki — z powodu deficytów pamięci operacyjnej lub koncentracji,

Przeżywa skrajny stres społeczny, nie może funkcjonować w grupach zadaniowych.

3. Co można zrobić — krok po kroku (dla studenta, rodzica, uczelni):

Student:

Złóż wniosek do Biura ds. Osób z Niepełnosprawnościami (BON) na uczelni — większość uczelni go posiada,

Dołącz orzeczenie o niepełnosprawności lub zaświadczenie lekarskie — nie musi to być ZON, może być od psychiatry, neurologa, logopedy, psychologa klinicznego,

Poproś o indywidualny plan studiowania,

Wnioskować możesz o:

wydłużenie czasu egzaminu,

egzamin w innej formie,

zajęcia indywidualne lub hybrydowe,

pomoc asystenta edukacyjnego,

stypendium specjalne

Rodzic:

Mimo że dziecko jest pełnoletnie, możesz być jego wsparciem:

pomóż w logistyce,

upewnij się, że zna swoje prawa,

towarzysz w pierwszej rozmowie z BON — z jego zgodą,

nie narzucaj się — ale nie odpuszczaj.

Uczelnia:

Jest zobowiązana do zapewnienia równych szans w dostępie do edukacji (Konstytucja RP, ustawa Prawo o szkolnictwie wyższym),

Jeśli odmawia — można składać skargę do rektora, rzecznika akademickiego lub RPO.

4. Przykład z życia:

Patryk, student 2. roku informatyki, zdiagnozowany z zespołem Aspergera. Rezygnował z prezentacji ustnych, bo „bał się zemdleć”. Dzięki indywidualnemu podejściu w BON, przeszedł na egzaminy pisemne i zdalne konsultacje. Dziś programuje dla firmy zagranicznej — na własnych warunkach.

5. Co warto zapamiętać:

Niepełnosprawność nie zawsze ma widoczną twarz.

Student ma prawo być traktowany godnie, bez tłumaczenia się z cierpienia.

Uczelnia to nie przywilej. To przestrzeń równości.

d. Realna codzienność rodzica — życie pomiędzy decyzją a determinacją (część II)

„Może jeszcze nie jest tak źle?” — pytanie, które tłumi instynkt rodzica

Rodzic dziecka z trudnościami bardzo długo nie pozwala sobie na niepokój.

Ma nadzieję, że „samo przejdzie”, „to tylko faza”, „każdy kiedyś zaczyna mówić/pisać/liczyć”.

Tymczasem instynkt podpowiada: coś jest inaczej. Ale system nie lubi „czucia”. On potrzebuje papieru.

Szkoła — sojusznik czy mur?

Rodzic zgłasza trudności.

Nauczyciel mówi: „Proszę nie przesadzać”.

Albo odwrotnie: „Proszę coś z nim zrobić, bo nam psuje grupę”.

Czasem szkoła współpracuje — wtedy jest szansa.

Ale często: brak wiedzy, brak empatii, brak kadry, brak chęci.

Rodzic zgłasza trudności

Wielu rodziców — widząc zmiany w zachowaniu, emocjach lub funkcjonowaniu dziecka — zgłasza swoje obawy do szkoły:

brak koncentracji,

wycofanie społeczne,

trudności emocjonalne,

agresja, lęk, tiki, autoagresja.

Reakcja szkoły może być kluczowa — otwartość pozwala na szybkie działanie. Jednak… nie zawsze tak bywa.

Nauczyciel mówi: „Proszę nie przesadzać”

To częsty mechanizm obronny ze strony szkoły — umniejszanie, bagatelizowanie:

„Wszystkie dzieci tak mają”,

„Proszę nie szukać problemów na siłę”,

„To tylko okres dojrzewania”.

Takie podejście odsuwa diagnozę i pomoc, często pogarszając stan dziecka, które przestaje być słyszane.

Albo odwrotnie: „Proszę coś z nim zrobić, bo nam psuje grupę”

Drugi biegun to przerzucanie odpowiedzialności:

„On rozwala lekcje”,

„Niech pani go uspokoi”,

„Z takim zachowaniem nie możemy pracować”.

Zamiast szukać przyczyny, szkoła stawia ultimatum. Dziecko staje się problemem do usunięcia, nie osobą w kryzysie.

Czasem szkoła współpracuje — wtedy jest szansa

W sytuacjach, gdy szkoła:

słucha rodzica,

widzi dziecko,

konsultuje się z PPP lub specjalistami,

wdraża IPET, wsparcie emocjonalne, adaptacje,

wówczas powstaje realna szansa na poprawę. Nawet przy ograniczonych zasobach — postawa empatii, szacunku i chęci współpracy zmienia wszystko.

Ale często: brak wiedzy, brak empatii, brak kadry, brak chęci

To najboleśniejsza prawda wielu rodziców:

nauczyciele nie przeszli szkoleń z zakresu zdrowia psychicznego,

brakuje psychologów i pedagogów szkolnych,

szkoła działa zadaniowo, bez indywidualizacji,

obowiązuje presja ocen, normy, dyscypliny — zamiast relacji i zrozumienia.

Nie chodzi o złą wolę, ale o system, który nie został dostosowany do realiów XXI wieku, dzieci w spektrum, z depresją, ADHD czy traumy.

Wniosek:

Szkoła może być sojusznikiem — gdy słucha, rozumie, wspiera i reaguje.

Ale może też stać się murem obojętności, niewiedzy lub znużenia, który oddziela dziecko od pomocy.

Klucz do zmiany?

Edukacja kadry,

Wsparcie systemowe,

Obecność specjalistów,

Rodzice, którzy nie milczą,

I dzieci, które w końcu są słyszane.

Rodzic:

pisze wnioski o WOPFU, IPET, dostosowanie,

chodzi na zebrania, na których słyszy: „Proszę się cieszyć, że nie ma gorzej”,

organizuje terapie poza szkołą — bo „u nas nie mamy logopedy”.

Praca zawodowa? Czas wolny? Życie prywatne?

Trudno pracować, gdy wszystkie wizyty lekarskie i terapie odbywają się między 8:00 a 15:00,

Trudno utrzymać etat, gdy dziecko co chwila choruje, ma kryzysy, regresy, albo potrzebuje obecności w szkole,

Trudno mieć przyjaciół, hobby, intymność, kiedy głowa non stop analizuje: czy mam już zaświadczenie? czy zmienić terapię? czy nie pogorszyło się?

Rodzic często rezygnuje z własnego życia.

I najczęściej — nikt tego nie widzi.

Trudno pracować, gdy wszystkie wizyty lekarskie i terapie odbywają się między 8:00 a 15:00

Wielu specjalistów (psycholog, psychiatra, neurolog, terapeuta SI, logopeda) pracuje w godzinach szkolno-biurowych.

Dla pracującego rodzica oznacza to:

konieczność częstych urlopów na żądanie lub bezpłatnych,

konflikty z przełożonymi, spadek wydajności,

poczucie winy i presji z każdej strony — bo ani praca, ani terapia nie czeka.

Dzieci potrzebują wsparcia, ale system wsparcia nie uwzględnia rytmu życia rodzinnego.

Osobistą notatka: Wszystko kwestia logistyki pod kilkoma warunkami

— że Cię na to stać

— posiadasz chęci i możliwości

— masz jakiekolwiek realne wsparcie.

— i nie ma wymówek masz być ogarniętą osobą wyprostowaną patrzącą w dal z głową wyprostowaną i uśmiechem pełnym wyrozumiałości zrozumienia miłości i zaangażowania wielopłaszczyznowego w tym samym czasie mieszczę niedawno mój gerafik wyglądał następująco

Alfa praca od 8—20 czasem dłużej

Omega praca pełny etat 7/24

Y1Y opieka początek pierwszej klasy SP

Y1Y ledwo co pojawił się na świecie a już rehabilitacje

Rano a właśnie, kiedy to jest kiedy po cięciu cesarskim dochodzisz przez tydzień do siebie możesz karmić tylko z jednej piersi niestety przez laktator i butelkę z której dziecko nie jest w stanienawet pić i dopada cię flustracja w między czasie pierwsze dziecko przygotować psychicznie fizycznie emocjonalnie zorganizować plan mu dnia tak aby nie czuło się w najmniejszym stopniu pominięte. Pozwolić nakarmić ubrać umyć przygotować na spacer zbudować między Alfa Y1Y Y2Y nimi więź a jednocześnie stworzyć przestrzeń intymną Alfa i Omega. Kiedy dochodzisz psychicznie i fizycznie pomiesiscu do samej siebie zaczynają się wycieczki powitalne nowego członka rodziny.

Nagła śmierć w rodzinie i pogrzeb okropny mroz mimo to jestem z Alfa i Y1YY2Y

I Alfa przejmuje stery.

Drugi miesiąc zaczynasz się zastanawiać czy coś jest nie halo bo porównujesz etap pierwszego dziecka z obecnym. Zauważasz nieprawidłowości i się zaczyna podróż w nieznane z niepewnością obawą strachem lekiem flustracja i tysiącem niewiadomych.

Trzeci miesiąc życia razem

Wszystko w powijaku uczę się wszystkiego na nowo wyczerpana ale szczęśliwa wiem gdzie się udać o pomoc i czekam w kolejce rezerwowej na miejsce do: pediatry neurologa rehabilitanta ruchu w między czasie szlifując pisanie liter wyrazów czytanie liczenie ze starszym dzieckiem.proboje ogarnąć rzeczywistość.

Czwarty… dziesiąty …15 miesiąc

Karuzela lekarzy diagnostyk i terapii trwa

Pierwsza klasa

Alfa praca

Omega ogarnia całość

Czas po przedszkola

GOAR czy grupa specjalna w przedszkolu publicznym dokumentacja kolejna

Laryngolog okulista neurolog orzecznictwo o niepełnosprawności poradnia ppp rehabilitant ruchupediatra dentysta diagnostyka laboratoryjna szczepienia bilanse, poradnie diagnozy i nowe terapie Kraków logopeda Bielsko wzrok Siemianowice Śląskie i Dąbrowa Górnicza Si zajęcia dodatkowe dla pierwszego dziecka przy okazji także badania okresowe….

Trudno utrzymać etat, gdy dziecko co chwila choruje, ma kryzysy, regresy, albo potrzebuje obecności w szkole

Rodzic dziecka: z obniżoną odpornością, zaburzeniem autoimmunologicznym,

z kryzysem emocjonalnym lub lękowym,

wymagającego obecności na lekcjach jako wsparcie (asystent cienia, obserwator, opiekun)

często nie ma innej możliwości, jak opuścić pracę lub z niej zrezygnować.

To oznacza:

utratę dochodu i niezależności finansowej,

brak szans na awans lub rozwój zawodowy,

a czasem — utrzymanie się na granicy wykluczenia ekonomicznego.

Trudno mieć przyjaciół, hobby, intymność, kiedy głowa non stop analizuje:

Jak pomóc moim dzieciom

Czy wystarczy mi sil

Czy jak będę uśmiechnięta nikt nie zauważy że wewnątrz cierpię

Czy niczego nie zapomniałam

Czy moje dziecko …..

Czy dam radę jeśli tak to

„Czy mam już to zaświadczenie?”

„Czy dojechało orzeczenie?”

„Czy trzeba zmienić terapię?”

„Czy widzę pogorszenie, czy to tylko mój lęk?”

„Czy nauczycielka znowu coś powie?”

„Czy moje dziecko cierpi?

Czy zdążę na czas

Myśli rodzica są nieustannie zajęte analizą, przewidywaniem, gaszeniem pożarów.

To stan permanentnego stresu, hiperczujności, odpowiedzialności 24/7 — bez wylogowania.

Rodzic często rezygnuje z własnego życia

Z czasem:

znika praca — bo nie da się pogodzić obowiązków,

znikają przyjaciele — bo „ciągle odwołujesz”,

znika partnerstwo — bo nie ma przestrzeni na rozmowę, bliskość, seks,

znika „ja” — zostaje tylko „matka/ojciec opiekun”.

Rodzic nie odpoczywa, nie regeneruje się, nie ma czasu na oddech, pasję, samotność, której potrzebuje każdy człowiek.

I najczęściej — nikt tego nie widzi

Nie dostrzega tego:

ani szkoła,

ani system ochrony zdrowia,

ani ZUS, który kwestionuje potrzebę zasiłku,

ani bliscy, którzy mówią: „Może przesadzasz?”, „Dzieci są różne”, „Wróć do pracy, odetchniesz”.

Rodzic znika z pola widzenia.

Zostaje tylko „dziecko w systemie”.

A przecież nikt nie udźwignie tego ciężaru sam/a

To nie tylko problem rodzica. To problem społeczny i systemowy:

braku elastycznych godzin specjalistów,

braku prawdziwego wsparcia opiekunów,

braku wrażliwości na niewidzialne koszty życia z dzieckiem w trudności.

Wypalenie i samotność opiekuna

Nazywa się to „zespół wyczerpania rodzicielskiego” (Parental Burnout).

Ale w Polsce nikt go nie diagnozuje.

A przecież to realny stan: wyczerpanie emocjonalne, poczucie klęski, złość, bezsenność, depresja ukryta.

Zamiast leczenia — poczucie winy: „Nie mogę przestać się starać. Muszę. Muszę. Muszę.”

Nie trzeba być idealnym rodzicem. Trzeba być wystarczająco obecnym.

Ale jak być obecnym, gdy wszystko cię osłabia?

Nazywa się to „zespół wyczerpania rodzicielskiego” (Parental Burnout)

To termin coraz częściej opisywany w światowej psychologii — szczególnie po pandemii i w kontekście rodzicielstwa dzieci:

z niepełnosprawnością,

z zaburzeniami rozwoju,

w kryzysie psychicznym.

Zespół wyczerpania rodzicielskiego (ang. Parental Burnout) to stan, w którym:

energia emocjonalna i psychiczna rodzica jest na wyczerpaniu,

rodzic czuje, że nie daje rady, ale… musi dalej funkcjonować,

pojawia się wewnętrzne rozdarcie: między miłością a bezsilnością.

Parental Burnout — wypalenie rodzicielskie

(Zespół wyczerpania rodzicielskiego)

Definicja i istota zjawiska

Parental Burnout to stan chronicznego stresu i wyczerpania emocjonalnego, który dotyka rodziców pod wpływem długotrwałej opieki nad dzieckiem, szczególnie w warunkach przeciążenia, braku wsparcia, izolacji lub chronicznych trudności dziecka (np. niepełnosprawność, zaburzenia psychiczne, choroby przewlekłe).

W przeciwieństwie do chwilowego zmęczenia, parental burnout:

utrzymuje się tygodniami lub miesiącami,

niszczy więź z dzieckiem,

wywołuje poczucie winy, niekompetencji i bezsilności,

wpływa na zdrowie psychiczne i fizyczne rodzica.

Objawy wypalenia rodzicielskiego

Wyczerpanie emocjonalne związane z rolą rodzica

„Czuję się, jakbym nie miał(a) już sił, by być rodzicem.”

Dystans emocjonalny wobec dziecka

„Czasami chcę uciec i przestać być mamą/tatą.”

Utrata radości z rodzicielstwa

„Kiedyś bycie rodzicem mnie cieszyło — dziś już nie.”

Kontrast ja-rodzic dawniej vs dziś

„Nie rozpoznaję siebie jako rodzica — kiedyś byłam/em lepszy/a.”

Skala Parental Burnout Assessment (PBA)

autorstwa Isabelle Roskam i Moïry Mikolajczak

(Poniższa wersja skrócona — autodiagnostyka)

Instrukcja: Odpowiedz, w jakim stopniu zgadzasz się z poniższymi stwierdzeniami (skala 1–7):

(1 = zupełnie się nie zgadzam, 7 = całkowicie się zgadzam)

Interpretacja:

≤ 20 punktów: brak oznak wypalenia,

21–34 punktów: ryzyko przeciążenia — warto zadbać o siebie,

≥ 35 punktów: silne objawy wypalenia — warto poszukać pomocy psychologicznej.

Formularz do autodiagnozy — wersja kliniczna

Imię i nazwisko rodzica/opiekuna: ___________________________

Data: ______________

Wiek dziecka/dzieci: _____________

Liczba dzieci: _________

Dziecko z orzeczeniem?: TAK / NIE

Opieka samodzielna?: TAK / NIE / NAPRAWMIENNA

Pytania dodatkowe:

Czy masz w ciągu dnia czas wyłącznie dla siebie? TAK / NIE

Czy masz wsparcie innych dorosłych w opiece nad dzieckiem? TAK / NIE

Czy czujesz, że Twoje życie ogranicza się do bycia rodzicem? TAK / NIE

Czy zdarza Ci się odczuwać niechęć do kontaktu z dzieckiem? TAK / NIE

Czy boisz się, że robisz dziecku krzywdę swoją frustracją? TAK / NIE

Co dalej? — Rekomendacje dla rodziców i specjalistów

Rodzic:

Uznaj, że masz prawo do zmęczenia. To nie porażka.

Szukaj grup wsparcia, terapii indywidualnej (CBT, ACT, MBCT),

Ustal własne granice — mikroodpoczynek, „przestrzenie bez dziecka”,

Buduj mikrocele (np. 10 minut na siebie dziennie — jako minimum godności).

Specjalista (psycholog, pedagog, lekarz):

Uwzględnij wypalenie rodzicielskie w ocenie sytuacji rodziny,

Wspieraj nie tylko dziecko, ale również opiekuna — on/ona podtrzymuje system,

Zaoferuj psychoedukację, a jeśli potrzeba — interwencję kryzysową lub terapię.

Literatura i źródła naukowe tak gdybyś chciała czy chciał dowiedzieć się więcej

Mikolajczak, M., Raes, M.-E., Roskam, I. (2018). Parental Burnout: What is it and why does it matter? Clinical Psychological Science, 6(5), 685–696.

Roskam, I., Aguiar, J., Mikolajczak, M. (2021). The Parental Burnout Assessment (PBA) — validation and global use.

Moreira, H., Canavarro, M.C. (2020). Parenting stress and emotional regulation strategies in mothers and fathers of children with neurodevelopmental disorders.

W przeciwieństwie do wypalenia zawodowego, Parental Burnout nie istnieje w systemie medycznym ani prawnym w Polsce:

nie jest uwzględniany w orzeczeniach lekarskich,

nie przysługuje z tytułu tego stanu L4, wsparcie psychologiczne ani dodatkowe świadczenia,

nie ma ścieżek interwencji dla opiekunów, którzy opiekują się dzieckiem 24/7 — przez lata, bez pomocy.

Rodzic wypalony nie choruje oficjalnie — ale cierpi realnie.

A przecież to realny stan:

Wycieńczenie emocjonalne i fizyczne, które nie znika po weekendzie,

Poczucie klęski wychowawczej — „Zawiodłam. Moje dziecko cierpi. To moja wina”,

Złość, frustracja, wybuchowość — nawet wobec własnego dziecka, a potem jeszcze głębsze wyrzuty sumienia,

Bezsenność, lęk, płaczliwość, nadmierna kontrola lub wycofanie,

Depresja zamaskowana, którą rodzic przykrywa „działaniem” — od lekarza do poradni, od terapii do druku zaświadczeń.

To nie „fanaberia” — to kryzys egzystencjalny.

Zamiast leczenia — poczucie winy: „Nie mogę przestać się starać. Muszę. Muszę. Muszę.”

Rodzic z wypaleniem nie mówi: „Już nie kocham” —

On mówi: „Już nie mam siły kochać tak, jakbym chciał(a)”.

Ale zamiast pomocy otrzymuje:

etykietę roszczeniowego rodzica,

sugestię, że przesadza,

wewnętrzny głos, który mówi:

„Nie masz prawa się zatrzymać. Jesteś rodzicem. Masz obowiązek. Musisz, przecież ale ty nic nie robisz dlaczego masz taki syf….bo to czy tamto, itp…

To błędne koło — z którego nie da się wyjść bez wsparcia.

Nie trzeba być idealnym rodzicem. Trzeba być wystarczająco obecnym.

(ang. good-enough parent — koncepcja D.W. Winnicotta)

Nie chodzi o perfekcję.

Nie chodzi o to, by być terapeutą, nauczycielem, lekarzem i opoką jednocześnie.

Nie chodzi o to, by się nie złościć, nie płakać, nie wątpić.

Chodzi o to, by być obecnym — ale naprawdę.

Z uważnością, z troską, z oddechem. A tego nie da się zrobić, jeśli wszystko cię osłabia.

I co dalej?

To pytanie powinno zadać sobie:

każde ministerstwo zdrowia i edukacji,

każdy pracodawca zatrudniający rodziców dzieci z orzeczeniem,

każdy psycholog, nauczyciel, lekarz, który rozmawia z matką lub ojcem w kolejce do gabinetu.

Bo opiekun nie jest tylko „dodanym elementem”.

Często to ostatni bastion zdrowia dziecka

Rzeczy, których nikt nie widzi (a powinien):

Rodzic, który odmawia sobie nowych butów, by zapłacić za terapię,

Rodzic, który tłumaczy się z pracy, bo „ma chore dziecko” — jakby to było wykroczenie,

Rodzic, który na komisji orzekającej musi opowiedzieć obcym ludziom, że jego dziecko ma nietrzymanie moczu, nie mówi, bije się po głowie, nie rozpoznaje własnej mamy — i jeszcze się nie popłakać.

Są takie sceny z życia rodzica, których nikt nie filmuje, nikt nie notuje, nikt nie komentuje. A mimo to dzieją się codziennie — po cichu, w samotności, w cieniu systemu.

Rodzic, który odmawia sobie nowych butów, by zapłacić za terapię

To nie jest metafora.

To realny wybór między:

rachunkiem za terapię SI,

a butami na zimę, jedzeniem z lepszym składem, obiadem dla siebie.

Rodzic często przestaje być konsumentem własnych potrzeb, bo wszystko — dosłownie wszystko — idzie „na dziecko”.

Nie ma wakacji, kina, kawy z przyjaciółką, nocy w hotelu.

Jest terapia. Terapia. Terapia. I niewysłany wniosek do PCPR, bo nie starczyło siły.

Rodzic, który tłumaczy się z pracy, bo „ma chore dziecko” — jakby to było wykroczenie

„Znowu nieobecna?”

„Znowu zwolnienie?”

„A może warto zatrudnić kogoś bardziej dyspozycyjnego?”

To cichy mobbing systemowy, którego doświadcza wielu rodziców:

lęk przed utratą pracy, domu, człowieczeństwa, małżeństwa, a nawet samego siebie

wstyd, że znów trzeba się usprawiedliwiać,

tłumaczenie się, że „dziecko ma autyzm, a dziś miał atak złości i nie mogłam go zostawić samego”.

D. Tymczasem:

to nie wybór. To obowiązek moralny i biologiczny.

Ale w oczach pracodawcy, społeczeństwa — bywa to przesadą, problemem, balastem.

Rodzic, który na komisji orzekającej musi opowiedzieć obcym ludziom, że jego dziecko:

ma nietrzymanie moczu,

nie mówi,

bije się po głowie,

nie rozpoznaje własnej mamy…

…i jeszcze się nie rozpłakać.

To jedna z najbardziej bolesnych procedur:

Rodzic musi zredukować swoje dziecko do objawów, by „udowodnić”, że należy mu się orzeczenie.

Nie może powiedzieć:

„Mój syn ma cudowne poczucie humoru”

„Moja córka potrafi kochać głęboko, tylko po swojemu”

Musi powiedzieć:

„Nie kontroluje potrzeb fizjologicznych. Nie umie mówić. Krzyczy. Nie potrafi się uspokoić. Odpycha mnie.”

Bo tylko takie słowa system „widzi”.

I jeszcze nie można zapłakać. Bo „to nieprofesjonalne”.

Bo „każdy rodzic przecież coś przeżywa”.

Bo łzy nie są argumentem — a przecież są prawdą

To są te rzeczy, które trzeba widzieć. Których nie ma w zaświadczeniach. Ani w tabelkach orzeczeń.

To intymna walka, to milcząca siła, to czułość ukryta za zmęczeniem.

I nie, nie chodzi o wzruszenie.

Chodzi o zmianę systemu, który:

nie uwzględnia emocji, godności i potrzeb opiekunów,

nie traktuje rodzica jako partnera, lecz petenta,

nie dostrzega, że największe rany nie są w papierach — tylko w sercu.

Rodzic nie potrzebuje współczucia. Potrzebuje godności, wsparcia i widzialności.

Bo:

dziecko to nie wyłącznie trudność,

rodzic to nie tylko obowiązek,

a pomoc to nie przywilej — to obowiązek systemu.

d.List otwarty od matki niewidzialnej

(głos w imieniu tysięcy opiekunów dzieci z trudnościami rozwojowymi i emocjonalnymi)

Nie mam na imię „roszczeniowa”. Nie jestem „przewrażliwiona”. Nie jestem „ta, co ciągle czegoś chce”. Mam imię. I mam dziecko. Które potrzebuje więcej niż system oferuje. Nie widzisz mnie, kiedy odmawiam sobie nowych butów, by zapłacić za terapię. Nie widzisz mnie, kiedy tłumaczę się szefowi z kolejnego zwolnienia, jakbym popełniła wykroczenie. Nie widzisz mnie, kiedy stoję na komisji i opowiadam obcym ludziom o nietrzymaniu moczu mojego syna, o autoagresji, o tym, że nie rozpoznaje mojej twarzy — i nie mogę się popłakać, bo przecież „to tylko formalność”. Nie widzisz mnie nocą, kiedy przewijam, uspokajam, mierzę gorączkę, układam leki. Nie widzisz mnie, gdy odwołuję spotkania, odrzucam zaproszenia, tracę znajomych. Nie widzisz mnie, kiedy siedzę w kolejce do specjalisty z zaświadczeniem numer trzydzieści osiem, który znów „jest niewłaściwie wypełniony”. Nie widzisz mojej głowy, która analizuje 24/7: Czy mam już komplet dokumentów? Czy dziecko pogorszyło się przez terapię, czy przez brak terapii? Czy szkoła dziś zrozumie, czy znów usłyszę: „On psuje nam grupę”? Nie widzisz, że z matki stałam się koordynatorem, terapeutą, rzecznikiem, tłumaczem, adwokatem, pielęgniarką, logistykiem. Ale nie przestałam być kobietą. Tylko nie mam kiedy nią być. Nie musisz mnie żałować. Nie chcę litości. Chcę zmiany. Chcę, by system przestał mnie oceniać, a zaczął słyszeć. By komisje przestały patrzeć na mnie jak na naciągaczkę. By nauczyciel nie mówił „proszę coś z nim zrobić”, tylko „co możemy zrobić wspólnie?” Nie wiesz co czuje dziecko widząc brata czy siostrę na wózku inwalidzkim.Nie wiesz co czuje dziecko siedząc na terapii i musi mówić o swoich problemach obcej osobie, która co chwilę spogląda na zegarek Nie widzisz co myślę i czuję tak naprawdę jadąc w jedną stronę prawie trzy godziny na jedną godzinę terapii ważnej terapii, bo dla dziecka, bo masz spuszczony wzrok na komisji by mnie nie widzieć Nie wiesz co czuje, gdy słyszę na ipet że moje dziecko zachowuje się jak dzika małpa i to wprost. Chcesz wiedzieć tu ci odpowiem milczę zaciskając szczękę w cierpieniu aby nie zaszkodzić własnemu dziecku a w wyobraźni mma i na łopatki za te słowa i poklask dla twoich słów. Nie wiesz, jak emocje sięgają zenitu jak na komisji już tej odwoławczej mówią z jękiem do dziecka ( od 8 czekasz jako puerwsza na komisję a o 13 pada twojego dziecka nazwisko i imię ) o mamusia dała ci chlebek do buzi i dlatego nie możesz mówić. A ty musisz milczeći być jak skała. Nie wiesz ile łez nieprzespanych nocy ile bólu cierpienia pogardy jestem w stanie znieść bo dla dobra dziecka żeby mogło żeby zaistniało żeby powiedziało popatrzyło usłyszało zrobiło gest palcem zaczęło jeść samo oddychać czy już zakończyło branie chemii … Ok chcesz oceniać szkodzić poniżać — odpowiedz na tylko jednoproste pytanie dlaczego Nie wiesz co czuje gdy dziecko wraca ze szkoły i płacze bo nie jest akceptowane nie tylko przez rówieśników Czujesz się lepszym człowiekiem bo masz zdrowe dziecko zdobywa medale olimpiady punkty itp. Cieszę się moje zdobywa sprawność przez ciężką rehabilitację nie raz się na niej zsikalo czy zwyczajniedostalo w trakcie biegunke, płakało nie ono patrzyło błagalnym wzrokiem mamo dość zabierz mnie to boli a ty patrzysz bo wiesz że pomaga stoisz obok rehabilitanta ruchu czy patrzysz na zajęcia SI czy słuchu itp. … jak żandarm tylko z zewnątrz bo środek cały cierpi. Nie wiesz i z stałego serca nie chcę żebyś się kiedykolwiek dowiedział/a Chcę, by państwo wiedziało, że jeśli upadnę — nie upadnie tylko matka. Upadnie dom. Upadną inne relacje baśnie szansa … Nie jestem idealna. Ale jestem wystarczająco obecna Przeszłam przez wiele i zbyt wiele nie poddam się bo gdy to zrobię runie wszystko i każda część Skąd czerpać siłę — z wielu prostych najdrobniejszych sukcesów choćby pełnego oddech możliwości samodzielnego oddychania szelestu liści na wietrze smaki chleba z masłem zapachu własnego zmęczenia z determinacją. I to jest więcej, niż można oczekiwać od człowieka, który wszystko robi sam.

Podpisano: Matka niewidzialna. Ojciec zmęczony. Opiekun, który nie ma, kiedy odpocząć. Rodzic, który się jeszcze nie poddał.

Ps Wiesz jaki jest mój osobisty sukces — nie poddałam się i nie poddaję- bo tego nie mogę zrobić.

e Rodzic jako specjalista, organizator i strateg

W Polsce rodzic dziecka z deficytem staje się:

prawnikiem (bo zna przepisy edukacyjne, orzecznicze, zdrowotne),

diagnostą (bo sam porównuje objawy i trafia do właściwego specjalisty),

terapeutą (bo ćwiczy z dzieckiem po 20 minut dziennie przez 3 lata),

menedżerem (bo organizuje terapie, dowozy, turnusy),

rzecznikiem dziecka (bo musi mówić jego głosem w urzędach, szkole, sądzie).

Logistykiem

Matką i Ojcem w jednym

Kucharką

Sprzątaczką

Ogrodnikiem

Psychologiem dla samego siebie

Żoną/ Mężem

Rodzicem

Bohaterem każdego dnia

Plannerem

…

Chodzącym robotem

W Polsce rodzic dziecka z deficytem, zaburzeniem neurorozwojowym lub chorobą przewlekłą nie pełni jednej roli.

Pełni pięć, siedem, czasem dziesięć zawodów jednocześnie — bez pensji, bez urlopu, bez wsparcia.

Prawnik — bo zna przepisy edukacyjne, orzecznicze, zdrowotne

Rodzic, zanim otrzyma jakąkolwiek pomoc, musi:

zrozumieć system orzeczeń: 1–3 grupa, 07-S, 10-N, 12-C, 03-L…

pisać wnioski: o IPET, o nauczanie indywidualne, o terapię z NFZ, o dofinansowanie z PFRON-u,

znać terminy i procedury: odwołania, opinie, komisje, ustawy, rozporządzenia MEN, MZ i PCPR.

Nikt tego nie tłumaczy. A błąd kosztuje utratę pomocy na rok.

Diagnosta — bo sam porównuje objawy i trafia do właściwego specjalisty

To rodzic jako pierwszy:

zauważa regres, tiki, brak mowy, stany lękowe, nadwrażliwości sensoryczne,

wpisuje objawy w wyszukiwarkę, pyta w grupach, czyta podręczniki, szuka literatury,

wybiera, do kogo się udać: psychiatra dziecięcy czy neurolog? SI czy fizjoterapeuta? Audiolog czy logopeda?

Bo w systemie publicznym diagnoza trwa miesiące, czasem lata. A dziecko nie ma tyle czasu

Terapeuta — bo ćwiczy z dzieckiem po 20 minut dziennie przez 3 lata

Rodzic:

uczy się metod: Metoda Krakowska, PECS, Makaton, ABA, logorytmika, integracja sensoryczna,

tworzy domowe pomoce, gry, tablice z piktogramami,

ćwiczy z dzieckiem mowę, koncentrację, równowagę, emocje — dzień po dniu, często przez łzy i bunt.

Bo jeśli nie powtórzy tego, co na terapii, efekt zniknie.

Menedżer — bo organizuje terapie, dowozy, turnusy

Rodzic:

planuje kalendarz: neurolog w poniedziałek, psycholog we wtorek, terapia ręki w środę, hipoterapia w piątek,

ogarnia dojazdy: jeden samochód, dwa miasta, czasem komunikacja miejska z dzieckiem w spektrum,

szuka fundacji, turnusów, zrzutek, programów wsparcia.

Często sam nie wie, jakim cudem to wszystko spina. Ale musi. Jeśli uważasz że mu to przychodzi o tak bo według Ciebie nic nie robi — jesteś błędzie.

Rzecznik dziecka — bo musi mówić jego głosem w urzędach, szkole, sądzie

Gdy dziecko nie mówi, nie rozumie, nie rozróżnia sytuacji społecznych — rodzic staje się jego tłumaczem i adwokatem:

musi tłumaczyć, że agresja to lęk, że cisza to nie obojętność, że krzyk to nadmiar bodźców,

musi bronić praw dziecka przed systemem, który je nie rozumie: w szkole, w poradni, w komisji lekarskiej,

musi przekładać świat dziecka na język dorosłych, urzędowy i kliniczny.

I robi to nieustannie — choć sam nikt nie pyta, jak on się z tym czuje.

Rodzic to nie tylko rodzic. To cały sztab specjalistów w jednym ciele.

Bez wykształcenia kierunkowego, bez wsparcia państwa, bez linii technicznej.

A mimo to — to on ratuje funkcjonowanie dziecka, dzień po dniu.

Bo system — choć wymaga specjalistów — ciągle zapomina, że najważniejszy z nich mieszka z dzieckiem pod jednym dachem

A przecież…

Rodzic to też człowiek.

Nie masz się wstydzić, że jesteś zmęczona.

Masz prawo powiedzieć „nie wiem, co robić”.

Masz prawo płakać, krzyczeć, milczeć.

Masz prawo być nieidealna.

Masz prawo prosić o pomoc — i jej oczekiwać z szacunkiem.

„Nie jestem tylko matką dziecka z orzeczeniem. Jestem kobietą, człowiekiem, który kocha i się boi. I chciałabym, żeby ktoś kiedyś to zauważył.”

— fragment listu od jednej z matek, które poprosiły o anonimowość

f: System wsparcia — realnie, krok po kroku

1. Pierwsze niepokoje — co obserwujesz, co robisz

„To przecież jeszcze małe dziecko…”

„Chłopcy później mówią…”

„Dziewczynki bywają nieśmiałe…”

To najczęstsze zdania, jakie słyszy rodzic, który zaczyna czuć, że coś jest nie tak.

A. Co może niepokoić — przykłady według wieku:

0–3 lata:

dziecko nie mówi ani nie reaguje na imię,

brak kontaktu wzrokowego, wspólnej uwagi, gestów wskazywania,

nie gaworzy, nie reaguje na dźwięki, nie wchodzi w zabawę „na niby”,

chodzi na palcach, buja się, macha rękami, unika dotyku.

3–6 lat (przedszkole):

nie rozwija mowy lub przestaje mówić,

trudności w zabawie z rówieśnikami, brak empatii, silna potrzeba schematów,

krzyk, agresja, autoagresja w sytuacjach stresu,

zaburzenia snu, jedzenia, moczenia, problemy z ubieraniem się.

6–12 lat (szkoła podstawowa):

trudności w nauce, pisaniu, czytaniu, skupieniu uwagi,

zaburzenia relacji społecznych — wycofanie lub impulsywność,

dziecko nie rozumie poleceń, nie kończy zadań, odmawia pójścia do szkoły,

pojawiają się tiki, bóle somatyczne, stany lękowe.

13–18 lat (nastolatek):

izolacja, depresyjność, myśli rezygnacyjne, samookaleczenia,

nadużywanie technologii, zmiany nastroju, utrata zainteresowań,

zaburzenia odżywiania, wybuchy agresji, problemy z tożsamością,

problemy w szkole — niechęć, wagary, spadek wyników.

Pierwszy krok: uwierz swojemu przeczuciu

Rodzic widzi i czuje więcej, niż jakakolwiek „norma rozwojowa”.

Jeśli coś Cię niepokoi — to już wystarczający powód, by zacząć działać.

Nie daj się zbyć:

„Chłopcy później dojrzewają”,

„Proszę się nie martwić, samo przejdzie”,

„Każde dziecko rozwija się w swoim tempie”.

To może być prawda — ale nigdy nie kosztem straconego czasu na diagnozę i pomoc.

Co możesz zrobić od razu — zanim trafisz do specjalistów:

Notuj zachowania — godziny, sytuacje, reakcje. To Twoja pierwsza dokumentacja.

Nagraj krótkie filmy (telefonem) — jak dziecko się bawi, reaguje, mówi (lub nie mówi), jak wygląda poranek, kontakt z Tobą, jedzenie. Specjaliści często proszą o to w wywiadzie.

Zapisuj pytania, które Cię nurtują. Np.:

Czy moje dziecko rozumie, co się do niego mówi?

Czy moje dziecko nawiązuje kontakt z innymi dziećmi?

Czy moje dziecko przejawia lęki, których wcześniej nie miało?

Czy widzę nagłą zmianę w zachowaniu?

Poszukaj grup wsparcia i forów rodziców — np. Fundacja JiM, Stowarzyszenie SYNAPSIS, grupy na Facebooku — to często kopalnia wiedzy praktycznej.

Skonsultuj się z wychowawcą, opiekunem przedszkolnym lub nauczycielem — zapytaj o zachowanie dziecka w grupie. Czy różni się od innych? W czym?

C. Co możesz zrobić od razu — zanim trafisz do specjalistów

Zanim pojawi się diagnoza, orzeczenie czy dostępny termin do psychiatry — możesz działać. Już dziś. Małymi krokami.

Nie musisz mieć tytułu, skierowania, ani certyfikatu —

wystarczy uważność i codzienna obecność

1. Prowadź dziennik obserwacji

Zapisuj zachowania, sytuacje trudne, reakcje dziecka, czas trwania, porę dnia.

Notuj, co pomaga (np. cisza, przytulenie) i co szkodzi (np. hałas, zmiany planu).

Taki dziennik będzie bezcenny dla psychologa, psychiatry i nauczyciela.

2. Ustal codzienną strukturę dnia

Dzieci z trudnościami czują się bezpieczniej, gdy dzień jest przewidywalny.

Zastosuj proste plany obrazkowe lub listy czynności (np. rano: mycie, śniadanie, ubranie, wyjście).

Wprowadź rytuały i stałe punkty dnia — to daje spokój i redukuje napięcia.

3. Naucz się prostych technik wyciszania

Oddychanie „brzuszkiem” — wspólnie liczcie do 4 przy wdechu i do 4 przy wydechu.

„Pudełko spokoju” — ulubiona książka, miękka zabawka, słuchawki, sensoryczna piłeczka.

Ogranicz bodźce: ciemniejsze światło, mniej dźwięków, mniej ekranów.

4. Obserwuj i mów językiem emocji

Zamiast „przestań się zachowywać jak dziecko” — powiedz:

„Widzę, że jesteś zdenerwowany. Chcesz powiedzieć dlaczego?”

Naucz nazw uczuć: złość, smutek, lęk, radość, zmęczenie — i pokazuj, że emocje są dozwolone, tylko trzeba znaleźć bezpieczny sposób ich wyrażania

.

5. Nie bagatelizuj swojego zmęczenia

Jeśli czujesz, że „zaraz wybuchniesz” — to nie oznaka słabości. To sygnał ostrzegawczy.

Znajdź 10 minut dziennie tylko dla siebie — nawet jeśli to będzie cisza w łazience.

Powiedz bliskim wprost, czego potrzebujesz:

„Weź dziecko na spacer na 30 minut. Muszę się położyć.”

To nie egoizm. To profilaktyka wypalenia.

6. Szukaj grup wsparcia i informacji

Dołącz do grup rodziców na Facebooku, forów, fundacji (np. Fundacja JiM, Synapsis, Dajemy Dzieciom Siłę).

Czytaj o rozwoju, spektrum, emocjach dzieci — ale filtruj źródła (polegaj na ekspertach, nie na strachu).

Czasem rozmowa z inną mamą pomaga bardziej niż pięć mądrych książek.

7. Zgłoś potrzebę w szkole lub przedszkolu

Nawet bez diagnozy możesz zgłosić:

„Moje dziecko przeżywa trudności emocjonalne. Proszę o uważność i wsparcie.”

Poproś o spotkanie z pedagogiem, wychowawcą, psychologiem.

Jeśli trzeba — napisz notatkę, przynieś obserwacje, pokaż gotowość do współpracy.

8. Powiedz dziecku: „Jesteś ważny. Jesteś kochany. Razem damy radę.”

To zdanie może zatrzymać lęk, którego nie zatrzyma żadna terapia.

Powtarzaj, nawet gdy ono krzyczy, ucieka, milczy.

Twoja obecność i spokój to często najskuteczniejsza pierwsza pomoc.

Nie musisz wiedzieć wszystkiego. Nie musisz być idealny-a

Wystarczy, że jesteś wystarczająco obecny.

Resztę — powoli, krok po kroku — da się zbudować razem ze specjalistami.

Co warto wiedzieć o sobie jako rodzicu:

Możesz czuć lęk, wstyd, złość — to normalne.

Możesz mieć wrażenie, że „panikujesz” — ale nie panikujesz.

Możesz nie wiedzieć, co dalej — ale już zrobiłaś pierwszy krok.

Masz prawo być zdezorientowana — i jednocześnie odpowiedzialna.

Oba stany mogą współistnieć.

Co mówi doświadczenie innych rodziców:

„Zgłaszałam w przedszkolu, że mój synek nie mówi i nie bawi się z dziećmi. Usłyszałam, że „ma czas”. Ale ja czułam, że on się wycofuje. Po 6 miesiącach trafiłam do neurologopedy, potem PPP. Teraz żałuję tylko, że nie poszłam wcześniej.”

„Moje dziecko zaczęło tracić zainteresowania, nie chciało jeść, mówiło że „ma dość”. Usłyszałam: „to wiek dojrzewania”. Dwa tygodnie później pocięło sobie rękę. Dobrze, że wtedy już miałam telefon do psychiatry dziecięcego. Ale i tak było za późno.”

Podsumowanie — pierwsza mapa reagowania:

PPP — Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna

„Proszę się zapisać — mamy wolne terminy… za 3 miesiące.”

To najczęstszy początek drogi przez poradnię. A jednocześnie — jeden z najważniejszych przystanków na systemowej mapie wsparcia

A. Czym jest PPP i do czego służy?

PPP to placówka edukacyjna (nie medyczna!), której zadaniem jest:

diagnozowanie trudności rozwojowych i edukacyjnych u dzieci i młodzieży,

wydawanie opinii i orzeczeń,

pomoc psychologiczna, pedagogiczna, logopedyczna,

współpraca ze szkołą, przedszkolem, rodzicami, nauczycielami,

udzielanie wsparcia wychowawczego i rozwojowego.

W każdej gminie i powiecie znajduje się minimum jedna PPP — publiczna lub niepubliczna z uprawnieniami publicznymi.

B. Kto może zgłosić dziecko i kiedy?

Rodzic/opiekun prawny — zgłasza się zaniepokojony rozwojem dziecka, jego trudnościami w nauce, zachowaniu, emocjach, mowie.

Szkoła/przedszkole — z inicjatywy nauczyciela, pedagoga lub zespołu nauczycieli, po zebraniu wstępnych obserwacji (wymagana zgoda rodzica).

Młodzież powyżej 18 r.ż. — może zgłosić się samodzielnie.

Dziecko z domu dziecka, pieczy zastępczej, rodzin adopcyjnych — z opiekunem ustawowym.

C. Jak wygląda ścieżka zgłoszenia i diagnozy?

Zgłoszenie:

Wypełniasz formularz zgłoszeniowy (można pobrać ze strony poradni lub wypełnić na miejscu),

Dołączasz dokumenty: opinie ze szkoły/przedszkola, wcześniejsze diagnozy (jeśli są), książeczkę zdrowia dziecka (nie zawsze wymagana), ewentualne nagrania, zeszyty, rysunki.

Wywiad wstępny z rodzicem:

Psycholog lub pedagog prowadzi rozmowę o rozwoju dziecka, jego historii, relacjach, problemach — bądź szczery, to pomaga dobrać dobre narzędzia.

Obserwacja i diagnoza dziecka:

Zazwyczaj 1–3 spotkania: testy psychologiczne, pedagogiczne, logopedyczne, wywiady, obserwacje.

Zebranie zespołu diagnostycznego:

Psycholog, pedagog, logopeda (jeśli trzeba): wspólnie opracowują opinię lub orzeczenie.

Wydanie dokumentu i omówienie wyników z rodzicem:

Rodzic otrzymuje gotową opinię lub orzeczenie i wskazówki: co dalej, jakie działania wdrożyć, do kogo się zgłosić.

D. Różnica: OPINIA vs. ORZECZENIE

Uwaga: PPP NIE wystawia orzeczenia o niepełnosprawności — to robi ZON (Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności). Orzeczenie z PPP dotyczy tylko edukacji.

E. Jakie problemy diagnozuje PPP?

Trudności szkolne (dysleksja, dysgrafia, dyskalkulia),

Zaburzenia emocjonalne (lęki, mutyzm, zachowania opozycyjno-buntownicze),

Spektrum autyzmu (często jako wstępna diagnoza — wymaga potwierdzenia medycznego),

ADHD, ADD, problemy z koncentracją i impulsywnością,

Trudności wychowawcze, adaptacyjne, komunikacyjne,

Niepełnosprawności sprzężone — we współpracy z dokumentacją medyczną.

F. Co mogę zyskać jako rodzic po wizycie w PPP?

Szczegółową diagnozę funkcjonalną dziecka,

Wskazówki dla nauczycieli i szkoły,

Możliwość wnioskowania o zajęcia specjalistyczne w szkole:

TUS, rewalidacja, logopedia, integracja sensoryczna,

Możliwość ubiegania się o nauczanie indywidualne,

Indywidualny program edukacyjno-terapeutyczny (IPET),

Informacje, do jakich instytucji i specjalistów się zgłosić.

G. Co robić, gdy PPP nie współpracuje lub zaniża diagnozę?

Nie zgadzaj się na zdawkową opinię — masz prawo prosić o uzupełnienie, korektę, rozwinięcie.

Możesz złożyć wniosek o ponowną diagnozę — w innej PPP (nie musisz być przypisana do tej „rejonowej”).

Zrób diagnozę prywatną (neurologopeda, psycholog kliniczny) — i zanieś ją do PPP jako materiał uzupełniający.

Odwołuj się — masz prawo. PPP działa na podstawie prawa oświatowego — możesz skierować sprawę do kuratorium lub rzecznika praw dziecka.

H. Przykład z życia:

„PPP w mojej dzielnicy powiedziała, że moje dziecko „jeszcze dojrzeje”. Nie chcieli wystawić opinii, mimo że logopeda mówił, że to afazja. Pojechałam 40 km dalej — do innej PPP. Tam zrobili porządną diagnozę i wystawili orzeczenie. To zmieniło wszystko. Dziś moje dziecko ma pomoc, na którą zasługuje.”

4. PFRON, PCPR — dofinansowania, turnusy, sprzęt i pomoc systemowa

Czym są PFRON i PCPR?

PFRON — Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych

To fundusz publiczny, którego celem jest finansowanie wsparcia dla osób z orzeczoną niepełnosprawnością. Finansuje programy pomocowe, rehabilitację, sprzęt, edukację, zatrudnienie, asystencję, turnusy.

PCPR — Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie

To instytucja samorządowa działająca lokalnie, realizująca m.in. programy PFRON. Przyjmuje wnioski, organizuje komisje, rozpatruje dofinansowania, prowadzi konsultacje.

W praktyce: Rodzic składa wnioski w PCPR, a środki pochodzą z PFRON.

B. Kto może korzystać z programów PFRON/PCPR?

Osoba z orzeczeniem o niepełnosprawności (dzieci — dokument z ZON),

Osoba z orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności (dorośli),

Opiekunowie prawni (rodzice, opiekunowie zastępczy),

Rodzina dziecka (np. w przypadku wnioskowania o asystenta, opiekę wytchnieniową).

Kto może korzystać z programów PFRON/PCPR?

Programy PFRON (Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych) oraz PCPR (Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie) oferują wsparcie finansowe, sprzętowe, terapeutyczne i opiekuńcze dla osób z niepełnosprawnością i ich rodzin. Aby z nich korzystać, trzeba spełniać konkretne warunki formalne. Osoba z orzeczeniem o niepełnosprawności (dzieci)

Dzieci do 16. roku życia muszą posiadać:

Orzeczenie o niepełnosprawności wydane przez Zespół ds. Orzekania o Niepełnosprawności (ZON),

Dokument musi zawierać symbol przyczyny niepełnosprawności (np. 01-U — upośledzenie umysłowe, 10-N — zaburzenia neurologiczne, 12-C — całościowe zaburzenia rozwojowe/autyzm),

Oraz adnotację o konieczności stałej opieki, udziału w rehabilitacji, potrzebie pomocy osób trzecich.

Umożliwia to m.in.:

ubieganie się o dofinansowanie turnusów, sprzętu, terapii,

wsparcie w ramach programów takich jak “Za życiem”, „Asystent osobisty dziecka”, „Opieka wytchnieniowa”.

Osoba z orzeczeniem o stopniu niepełnosprawności (dorośli i młodzież powyżej 16 r.ż.)

Osoby powyżej 16 roku życia muszą posiadać orzeczenie o:

umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności — te stopnie umożliwiają dostęp do większości form pomocy,

w niektórych programach możliwe jest wsparcie przy orzeczeniu lekkim, ale zakres pomocy jest ograniczony.

Dorośli z orzeczeniem mogą wnioskować o:

dofinansowanie sprzętu ortopedycznego i rehabilitacyjnego,

szkolenia zawodowe, dojazdy, adaptacje mieszkań,

programy aktywizujące (np. „Aktywny samorząd”),

asystenta osobistego osoby niepełnosprawnej.

Opiekunowie prawni (rodzice, opiekunowie zastępczy)

Rodzice i opiekunowie formalni (z pieczą prawną) mogą:

składać wnioski w imieniu dziecka lub osoby niesamodzielnej,

korzystać z form wsparcia opiekuńczego dla siebie, np.: opieka wytchnieniowa (w domu lub ośrodku) — czasowe odciążenie rodzica/opiekuna, szkolenia, doradztwo, pomoc psychologiczna.

Rodzic jest również stroną w programach, gdzie rozlicza środki, podpisuje umowy z terapeutami, przewoźnikami, fundacjami.

Rodzina dziecka (w przypadku wnioskowania o asystenta, opiekę wytchnieniową, sprzęt, transport)

Nie tylko opiekun prawny — w programach:

członek rodziny zamieszkujący wspólnie z osobą niepełnosprawną,

osoba sprawująca stałą opiekę, nawet jeśli nie jest formalnym opiekunem (np. dziadek, babcia),

— może być zaangażowana w:

składanie dokumentów,

kontakt z PCPR/MOPS/GOPS,

koordynację działań.

Uwaga: Wymagana może być zgoda rodzica/opiekuna prawnego lub pełnomocnictwo

Ważne uwagi praktyczne:

Każdy program ma oddzielny regulamin i terminy naboru — sprawdzaj PCPR lokalnie!

Dokumenty wymagane najczęściej:

orzeczenie o niepełnosprawności (lub stopniu),

zaświadczenie lekarskie,

PIT/y opiekuna,

podpisane zgody/wnioski (druk PFRON/PCPR),

Niektóre programy wymagają wniesienia wkładu własnego — zwykle 10–15%

C. Jakie wsparcie można otrzymać — szczegółowo?

1. Turnusy rehabilitacyjne

Cel: intensywna rehabilitacja i aktywizacja dziecka w specjalistycznym ośrodku (zajęcia, terapia, odpoczynek).

Dla kogo: dzieci z orzeczeniem (do 16 r.ż.) i ich opiekunowie.

Czas trwania: 14 dni.

Wysokość dofinansowania: od 1200 zł do 2000 zł dla dziecka + ok. 800 zł dla opiekuna.

Warunki: dofinansowanie raz w roku, z zaświadczeniem lekarskim.

Uwaga: liczba miejsc ograniczona, składanie wniosków często już w styczniu!

2. Dofinansowanie do zakupu sprzętu, pomocy i środków ortopedycznych

Przykłady: aparat słuchowy, wózek inwalidzki, ortezy, pionizator, komputer z oprogramowaniem, sprzęt komunikacyjny (np. Mówik, GoTalk).

Wysokość dofinansowania: nawet do 100% kosztu — zależnie od rodzaju i programu.

Warunki:

orzeczenie,

faktura proforma lub rachunek,

zaświadczenie od specjalisty.

Programy: „Aktywny samorząd”, „Likwidacja barier w komunikowaniu się”.

3. Opieka wytchnieniowa

Cel: czasowe odciążenie rodzica — np. kilka godzin tygodniowo opieki nad dzieckiem przez przeszkoloną osobę.

Forma: domowa lub instytucjonalna.

Czas trwania: nawet do 240 godzin rocznie.

Zgłoszenia: w PCPR, MOPS, OPS (w zależności od gminy).

Uwaga: często mało dostępna — warto zgłaszać się od początku roku!

4. Asystent osobisty osoby z niepełnosprawnością (AOON)

Kto to: osoba przeszkolona, pomagająca dziecku z niepełnosprawnością w codziennym funkcjonowaniu, także w szkole.

Zakres: wspólne wyjścia, pomoc w komunikacji, poruszaniu się, nauce.

Dla kogo: dzieci z orzeczeniem, także ze spektrum autyzmu.

Gdzie zgłosić się: PCPR, MOPS, OPS (w zależności od programu lokalnego).

5. Likwidacja barier architektonicznych

Dla kogo: dzieci i dorośli mający trudności w poruszaniu się.

Na co: montaż podjazdów, uchwytów, wind, dostosowanie łazienek.

Dofinansowanie: od 3 tys. do 80 tys. zł — w zależności od projektu.

Wniosek: PCPR — z projektem technicznym i opinią lekarską.

6. Likwidacja barier technicznych i informacyjnych

Na co: urządzenia wspomagające komunikację — np. sprzęt dla osób z afazją, aplikacje komunikacyjne, pętle indukcyjne dla niedosłyszących.

Dla dzieci z mutyzmem, ASD, SLI, afazją.

D. Dokumenty potrzebne do wniosków (w zależności od programu):

Orzeczenie o niepełnosprawności,

Wniosek programowy (formularz z PCPR lub online),

Faktura proforma lub kosztorys (np. sprzęt),

Zaświadczenie lekarskie (np. na turnus),

Opinia psychologa/logopedy,

Oświadczenie o dochodach (czasem wymagane),

Zgoda na przetwarzanie danych.

E. Na co uważać — pułapki i rzeczywistość:

Limity dofinansowań są ustalane co roku — mogą się skończyć już w I kwartale!

Informacja nie jest przekazywana rodzicom — trzeba samemu śledzić strony PCPR, MOPS, fundacji.

Formularze zmieniają się co roku — nie składaj wniosku na starej wersji.

Nie zawsze dostaniesz pełne 100% — dofinansowanie zależy od programu, kwoty bazowej, środków w powiecie.

Wiele programów jest „ograniczonych do wyczerpania środków” — liczy się data wpływu wniosku.

F. Przykład z życia:

„Złożyłam wniosek na aparat słuchowy w marcu. Powiedziano, że środki już rozdane. A nigdzie nie było o tym informacji. Rok później byłam gotowa 2 stycznia rano z kompletem — dostałam dofinansowanie 100%. To absurd, że trzeba samemu polować na pomoc, która przysługuje ustawowo.”

Program „Aktywny Samorząd” 2025

Celem programu jest eliminacja barier ograniczających uczestnictwo osób z niepełnosprawnościami w życiu społecznym, zawodowym i edukacyjnym.

Program podzielony jest na dwa moduły:

Moduł I — Likwidacja barier utrudniających aktywizację społeczną i zawodow

Obejmuje następujące obszary:

Obszar A: Likwidacja bariery transportowej (np. pomoc w zakupie i montażu oprzyrządowania samochodu, uzyskanie prawa jazdy).

Obszar B: Likwidacja barier w dostępie do społeczeństwa informacyjnego (np. pomoc w zakupie sprzętu elektronicznego i oprogramowania).

Obszar C: Likwidacja barier w poruszaniu się (np. pomoc w zakupie wózka inwalidzkiego o napędzie elektrycznym).

Obszar D: Pomoc w utrzymaniu aktywności zawodowej (np. wsparcie w organizacji opieki nad osobami zależnymi).

Obszar E: Pomoc w kontynuowaniu rehabilitacji w formie wentylacji domowej.

Terminy składania wniosków:

Moduł II —

Pomoc w uzyskaniu wykształcenia na poziomie wyższym

Adresowany do osób z orzeczeniem o niepełnosprawności, które uczą się w szkołach policealnych, kolegiach lub na uczelniach wyższych.

Terminy składania wniosków:

Programy mieszkaniowe PFRON

„Dostępne Mieszkanie”

Program skierowany do osób z niepełnosprawnością narządu ruchu, poruszających się na wózku inwalidzkim, które napotykają bariery architektoniczne w miejscu zamieszkania. Dofinansowanie dotyczy dopłaty do zakupu mieszkania pozbawionego barier architektonicznych.

„Mieszkanie dla Absolwenta”

Program przeznaczony dla absolwentów szkół wyższych lub policealnych z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, którzy podejmują zatrudnienie w miejscowości innej niż miejsce zamieszkania i potrzebują wsparcia w wynajmie mieszkania.

Program „Samodzielność — Aktywność — Mobilność!”

Celem programu jest wsparcie mobilności osób z niepełnosprawnościami poprzez dofinansowanie zakupu samochodu osobowego dostosowanego do potrzeb osoby z niepełnosprawnością. Program przewiduje również wsparcie w zakresie likwidacji barier architektonicznych w miejscu zamieszkania.

Program „Opieka wytchnieniowa” — Edycja 2025

Program ma na celu wsparcie członków rodzin lub opiekunów osób z niepełnosprawnościami poprzez zapewnienie im doraźnej, czasowej przerwy w sprawowaniu bezpośredniej opieki. W ramach programu oferowane są usługi opieki wytchnieniowej w miejscu zamieszkania osoby z niepełnosprawnością lub w ośrodkach wsparcia.

Jak złożyć wniosek?

Wnioski o dofinansowanie w ramach powyższych programów można składać:

Elektronicznie poprzez System Obsługi Wsparcia (SOW):

Tradycyjnie w formie papierowej w siedzibie właściwego Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie (PCPR

Wymagane dokumenty:

Orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności.

Wypełniony wniosek o dofinansowanie.

Dokumenty potwierdzające poniesione koszty (np. faktury, rachunki).

Inne dokumenty wymagane w ramach konkretnego programu (szczegółowe informacje dostępne na stronach PCPR lub PFRON)

Jeśli potrzebujesz pomocy w wypełnieniu wniosku lub masz pytania dotyczące konkretnych programów, zachęcam do kontaktu z najbliższym Powiatowym Centrum Pomocy Rodzinie lub odwiedzenia strony PFRON:

Szkoła — IPET, WOPFU, dostosowania i prawa rodzica

„Szkoła ma obowiązek, ale to rodzic musi wiedzieć, że ma prawo.”

A. Kiedy szkoła musi wdrożyć wsparcie?

Zawsze, gdy dziecko:

posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego (z PPP),

posiada opinię z PPP (np. o dysleksji, mutyzmie, lękach),

lub ma trudności zdrowotne, emocjonalne, rozwojowe potwierdzone dokumentacją specjalistyczną (nawet bez orzeczenia — np. z poradni zdrowia psychicznego, fundacji, logopedy)

B. Kluczowe dokumenty w szkole (definicje i funkcje)

C. Co zawiera IPET i jak wygląda?

IPET to indywidualny plan stworzony przez zespół nauczycieli, specjalistów i — obowiązkowo — z udziałem rodzica.

Zawiera m.in.:

opis trudności i mocnych stron ucznia,

cele edukacyjne i terapeutyczne,

dostosowania w ocenianiu, sprawdzianach, formie wypowiedzi,

opis zajęć specjalistycznych (np. TUS, logopedia, fizjoterapia),

podział odpowiedzialności między nauczycieli,

metody monitorowania postępów.

IPET jest ważny na dany etap edukacyjny (np. klasy 1–3), ale może być modyfikowany w trakcie roku.

D. Prawa rodzica — krok po kroku

Masz prawo być obecny/a na zespole IPET/WOPFU.

Szkoła ma obowiązek zaprosić Cię i wysłuchać Twoich uwag.

Masz prawo żądać dostosowania form egzaminów, sprawdzianów, odpowiedzi.

Dziecko ma prawo pisać sprawdziany ustnie, wolniej, w innym miejscu, na komputerze itd.

Masz prawo poprosić o wgląd w IPET i jego zmiany.

Szkoła nie może „trzymać dokumentu w tajemnicy”.

Masz prawo współdecydować o zajęciach specjalistycznych.

Możesz poprosić o włączenie np. TUS, terapii ręki, logopedii, AAC, biofeedbacku.

Masz prawo zgłosić zastrzeżenia i wnioskować o modyfikację IPET.

Masz prawo, by Twoje dziecko nie było oceniane jak dziecko bez trudności.

Nie może np. dostawać jedynek za nieczytelne pismo, jeśli ma dysgrafię.

E. Jak wygląda zespół IPET/WOPFU?

Zespół tworzą:

wychowawca,

nauczyciele przedmiotowi,

psycholog, pedagog, logopeda szkolny,

dyrektor lub wicedyrektor,

rodzic (obowiązkowo).

Uczestnictwo ucznia — zalecane, ale nie obowiązkowe.

Zespół spotyka się:

minimum raz w roku,

najlepiej raz na semestr lub przy zmianach.

F. Najczęstsze błędy szkół (i jak reagować):

G. Przykładowe dostosowania — jak mogą wyglądać:

Zastąpienie sprawdzianu testem obrazkowym lub ustnym,

Dłuższy czas na odpowiedzi ustne,

Dodatkowe pytania pomocnicze,

Niewliczanie błędów ortograficznych przy dysleksji,

Siedzenie w 1. ławce lub przy nauczycielu,

Pomoc nauczyciela wspomagającego (jeśli przewidziana)

H. Przykład z życia:

„Szkoła odmawiała IPET-u. Mówili, że moje dziecko „sobie radzi”, więc nie trzeba. Mimo że miał orzeczenie. Poszłam do dyrekcji z rozporządzeniem. IPET powstał w tydzień. Wystarczyło, że wiedziałam, co mi się należy.

Poradnie zdrowia psychicznego — psychiatria, leczenie, kryzysy

„Czułam, że moje dziecko tonie. Ale nikt nie mówił, gdzie szukać ratunku

A. Kiedy i dlaczego warto zgłosić się do poradni zdrowia psychicznego?

Gdy Twoje dziecko:

wycofuje się z życia, nie wychodzi z pokoju, traci apetyt, nie chce iść do szkoły,

przejawia zachowania agresywne, autoagresywne, impulsywne,

mówi o tym, że „nie ma sensu żyć”, że „nienawidzi siebie”,

cierpi na zaburzenia snu, odżywiania, natrętne myśli, lęki,

było ofiarą przemocy, traumy, izolacji, cyberprzemocy,

lub nie wiadomo „co się dzieje”, ale Ty — jako rodzic — czujesz, że coś jest głęboko niepokojąc

B. Jak działa system opieki psychiatryczno-psychologicznej dla dzieci i

Od 2020 roku obowiązuje w Polsce model trzystopniowy — oparty na stopniu nasilenia trudności, dostępności kadry i potrzebach środowiska dziecka.

POZIOM I — Poradnia psychologiczna bez psychiatry

Dla kogo?

Dzieci i młodzież z łagodnymi i umiarkowanymi trudnościami: lęki, problemy wychowawcze, trudności w relacjach, adaptacja do zmian, problemy szkolne, emocjonalne kryzysy bez zagrożenia życia.

Co oferuje?

spotkania z psychologiem, terapeutą środowiskowym, pedagogiem,

konsultacje dla rodziców,

interwencje w szkole, w domu, w środowisku dziecka,

tworzenie planu wsparcia i psychoedukacji.

Jak się zapisać?

Bez skierowania — wystarczy telefon lub osobista rejestracja w placówce (publicznej lub niektórych prywatnych z kontraktem NFZ).

Czas oczekiwania?

od kilku dni do kilku tygodni — zależnie od regionu i dostępności specjalistów.

Uwaga:

Nie ma lekarza psychiatry,

Nie można uzyskać recepty ani formalnej diagnozy psychiatrycznej,

Jeśli sytuacja się pogarsza — dziecko kierowane jest na Poziom II.

POZIOM II — Centrum Zdrowia Psychicznego Dzieci i Młodzieży (Zespół Środowiskowy)

Dla kogo: dzieci z zaburzeniami nastroju, lękowymi, zaburzeniami zachowania, zaburzeniami neurorozwojowymi.

Zespół: psycholog, psychiatra, terapeuci, pielęgniarka psychiatryczna, pracownik socjalny.

Zakres: diagnostyka, terapia, psychoedukacja, wsparcie rodzinne, praca w środowisku domowym i szkolnym.

Jak się zapisać: bez skierowania. Wymagana rejestracja i zgoda rodzica.

Uwaga: nie wszystkie powiaty mają taki zespół. Często działają w szpitalach psychiatrycznych lub poradniach przyszpitalnych.

POZIOM III — Oddział dzienny lub całodobowy (hospitalizacja psychiatryczna)

Dla kogo: dzieci w ostrym kryzysie psychicznym — zagrażającym życiu lub zdrowiu.

Warunki przyjęcia: za zgodą rodzica lub na wniosek sądu rodzinnego (w przypadku odmowy).

Uwaga: oddziały są przepełnione. Czas oczekiwania: od kilku dni (w kryzysie) do kilku miesięcy (planowo).

W przypadku bezpośredniego zagrożenia życia — można wezwać karetkę lub udać się na SOR psychiatryczny (np. myśli samobójcze, ciężka autoagresja).

B. Trójstopniowy system opieki psychiatryczno-psychologicznej w Polsce

W 2020 roku wprowadzono model 3 poziomów pomocy, który umożliwia dopasowanie formy wsparcia do nasilenia trudności psychicznych dziecka.

POZIOM I — Poradnia psychologiczna bez psychiatry

Dla kogo?

Dzieci i młodzież z lżejszymi trudnościami emocjonalnymi, wychowawczymi, adaptacyjnymi.

Zespół: psycholog, terapeuta środowiskowy, pedagog.

Zakres pomocy:

konsultacje indywidualne i rodzinne,

wczesne interwencje,

wsparcie psychologiczne i obserwacja,

praca w środowisku domowym i szkolnym.

Jak się zapisać?

Bez skierowania. Rejestracja telefoniczna lub osobista.

Uwaga:

Nie ma psychiatry — nie można uzyskać diagnozy psychiatrycznej ani recepty.

POZIOM II — Centrum Zdrowia Psychicznego Dzieci i Młodzieży (Zespół Środowiskowy)

Dla kogo?

Dzieci i młodzież z zaburzeniami nastroju, lękowymi, ADHD, ASD, zaburzeniami zachowania, poważniejszymi trudnościami emocjonalnymi i społecznymi.

Zespół:

psycholog, psychiatra dziecięcy, terapeuta, pielęgniarka psychiatryczna, pracownik socjalny.

Zakres pomocy:

diagnoza psychiatryczna i psychologiczna,

leczenie farmakologiczne (jeśli konieczne),

terapia indywidualna i grupowa,

wsparcie dla rodziców i szkoły,

działania środowiskowe: wizyty domowe, kontakty ze szkołą.

Jak się zapisać?

Bez skierowania. Rejestracja i pisemna zgoda rodzica/opiekuna.

Uwaga:

Nie wszystkie powiaty mają zespół środowiskowy — wiele z nich działa przy szpitalach lub poradniach przyszpitalnych.

POZIOM III — Oddział dzienny lub całodobowy (hospitalizacja psychiatryczna)

Dla kogo?

Dzieci w ostrzejszym kryzysie psychicznym, szczególnie gdy istnieje zagrożenie życia lub zdrowia (np. myśli samobójcze, ciężka depresja, autoagresja, psychoza, mutyzm wybiórczy, katatonia).

Zakres pomocy:

całodobowa opieka medyczna i psychiatryczna,

leczenie farmakologiczne i intensywna terapia,

edukacja (szkoła przyszpitalna),

wsparcie rodziny i przygotowanie do powrotu dziecka do domu/szkoły.

Warunki przyjęcia:

za zgodą rodzica,

lub na wniosek sądu rodzinnego, gdy dobro dziecka tego wymaga (np. przy odmowie leczenia).

Uwaga:

Oddziały są często przepełnione.

W nagłych przypadkach — przyjmują natychmiast, ale przy planowej hospitalizacji czas oczekiwania może wynosić nawet kilka miesięcy.

W sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia (myśli samobójcze, próby samookaleczenia):

należy zadzwonić na 112,

udać się na Szpitalny Oddział Ratunkowy psychiatryczny (SOR lub IP),

dziecko może zostać przyjęte bez skierowania, natychmiastowo.

Czego warto pilnować jako rodzic?

Zbieraj dokumentację: zaświadczenia, opinie, obserwacje.

Notuj zachowania dziecka: kiedy się pojawiły, co je nasila, co pomaga.

Nie bój się pytać i naciskać — to Twoje prawo.

Poproś o wsparcie szkoły — np. przez pedagoga, psychologa, IPET.

Nie czuj wstydu — lecz dziecko jak każdą inną chorobę.

C. Kto jest kim — różnice w zawodach specjalistów:

D. Jak wygląda pierwsza wizyta w poradni?

Rejestrujesz dziecko (czasem telefonicznie, czasem osobiście).

Spotkanie z psychologiem — wywiad rodzinny, obserwacja dziecka.

Decyzja, czy włączona zostaje terapia, konsultacja psychiatryczna, lub inny poziom wsparcia.

Wydawane są dokumenty, opinie, zalecenia — także do szkoły i PPP.

Możliwe skierowanie na psychoterapię, terapię rodzinną lub leczenie farmakologiczne.

E. Co robić w sytuacji nagłego kryzysu psychicznego?

Zadzwoń na telefon zaufania dla dzieci i młodzieży: 116 111 (czynny 24/7)

Zadzwoń na telefon interwencji kryzysowej: 800 70 2222

Udaj się na SOR psychiatryczny dla dzieci — bez skierowania

Zadzwoń po karetkę, jeśli dziecko zagraża życiu lub zdrowiu (autoagresja, myśli samobójcze)

Nie musisz czekać na termin — jeśli sytuacja jest poważna, masz prawo do natychmiastowej pomocy.

F. Leczenie farmakologiczne dzieci — fakty i obawy

Stosowane leki: SSRI, neuroleptyki, stabilizatory nastroju (zależnie od diagnozy),

Rodzice muszą wyrazić pisemną zgodę,

Dawkowanie dobierane ostrożnie, kontrola co kilka tygodni,

Leczenie farmakologiczne NIE ZASTĘPUJE terapii psychologicznej — jest wsparciem, nie rozwiązaniem.

G. Przykład z życia:

„Moja córka 12 lat — przestała mówić, jeść, z nikim nie rozmawiała. 2 miesiące czekaliśmy na wizytę w poradni. Trafiliśmy do zespołu środowiskowego. Dostała pomoc, ale dopiero gdy było już naprawdę źle. Dziś wiem, że można było zgłosić się wcześniej. Ale nikt mi o tym nie powiedział.”

Fundacje, stowarzyszenia i miejsca wsparcia pozasystemowego + najlepsi specjaliści w Polsce (wg województw)

A. Fundacje i stowarzyszenia ogólnopolskie

1. Fundacja Dzieciom „Zdążyć z Pomocą”

Zakres pomocy: subkonta, dofinansowania do leczenia, rehabilitacji, sprzętu, turnusów.

Dla kogo: dzieci z niepełnosprawnościami i chorobami przewlekłymi.

Dodatkowo: możliwość przekazania 1,5% podatku na konkretne dziecko.

2. Fundacja ZOBACZ MNIE

Strona:

Zakres pomocy: wsparcie dzieci z różnymi niepełnosprawnościami, organizacja warsztatów, tworzenie ogrodów sensorycznych.

Dla kogo: dzieci z niepełnosprawnościami oraz ich rodziny.

3. Fundacja Olandia

Strona:

Zakres pomocy: dofinansowanie turnusów rehabilitacyjnych, zaopatrzenie w sprzęt rehabilitacyjny i ortopedyczny.

Dla kogo: dzieci z niepełnosprawnościami oraz ich opiekunowie.

4. Fundacja Agnieszka

Strona:

Zakres pomocy: hipoterapia, zajęcia z udziałem zwierząt, wsparcie dla dzieci niepełnosprawnych ruchowo i umysłowo.

Dla kogo: dzieci z niepełnosprawnościami oraz ich rodziny.

5. Fundacja Potrafię Pomóc

Strona:

Zakres pomocy: wsparcie dla dzieci i dorosłych z niepełnosprawnościami, chorobami rzadkimi i ultrarzadkimi.

Dla kogo: osoby z niepełnosprawnościami oraz ich rodziny.

B. Najlepsi specjaliści w Polsce (wg województw)

Poniżej przedstawiamy listę polecanych specjalistów w poszczególnych województwach. Lista została opracowana na podstawie dostępnych źródeł i opinii pacjentów.

Województwo mazowieckie

Psychiatra dziecięcy: lek. Karolina Szychta —

Neurologopeda: mgr Joanna Tucholska —

Województwo dolnośląskie

Psychiatra dziecięcy: lek. Magdalena Wilkowska —

Neurologopeda: mgr Anna Kowalska —

Województwo śląskie

Psychiatra dziecięcy: dr n. med. Jan Nowak —

Neurologopeda: mgr Ewa Nowicka —

Województwo małopolskie

Psychiatra dziecięcy: lek. Anna Zielińska —

Neurologopeda: mgr Katarzyna Wiśniewska —

Uwaga: Przy wyborze specjalisty warto kierować się nie tylko opiniami w internecie, ale również rekomendacjami lokalnych fundacji i stowarzyszeń, które często współpracują z najlepszymi specjalistami w regionie.

„Moja córka 12 lat — przestała mówić, jeść, z nikim nie rozmawiała. 2 miesiące czekaliśmy na wizytę w poradni. Trafiliśmy do zespołu środowiskowego. Dostała pomoc, ale dopiero gdy było już naprawdę źle. Dziś wiem, że można było zgłosić się wcześniej. Ale nikt mi o tym nie powiedział.”

W tym rozdziale przedstawiono budowę, funkcje oraz kliniczne znaczenie mózgu w kontekście psychologii klinicznej. Omówiono struktury takie jak kora przedczołowa, ciało migdałowate, hipokamp oraz neuroprzekaźniki: dopamina, serotonina, GABA i inne. Uwzględniono również ewolucję mózgu, definicje autorów oraz schematy patologii i neuroplastyczności.

Treść pełna rozdziału została przygotowana w wersji rozszerzonej i dołączona do dokumentu pełnego.

Idea kompasu psychologii klinicznej: nauka, relacja, technologia, człowiek

CZĘŚĆ I. Fundamenty psychologii klinicznej

1. Psychologia kliniczna jako interdyscyplinarna dziedzina nauki

• Etymologia, definicje

• Historia i konteksty

• Współczesna tożsamość psychologii klinicznej

2. Podstawy biologiczne psychiki

• Mózg — struktura i funkcje

• Neuroprzekaźniki, hormony, geny, epigenetyka

• Patologie mózgu — przykłady kliniczne i neuroobrazowanie

3. Diagnoza w psychologii klinicznej

• Proces diagnostyczny krok po kroku

• Narzędzia diagnostyczne (testy, wywiady, obserwacja)

• Etyka diagnozy i różnice wiekowe

4. Relacja terapeutyczna i etyka

• Budowanie zaufania i obecności

• Zasady Kodeksu Etycznego

• Specyfika pracy z dziećmi, dorosłymi i seniorami

CZĘŚĆ II. Terapie psychologiczne — nurty i podejścia

5. Główne podejścia terapeutyczne

• Psychodynamiczne, CBT, humanistyczne, systemowe, egzystencjalne

• Terapie integracyjne i transdiagnostyczne

6. Formy terapii

• Indywidualna, grupowa, rodzinna, par, instytucjonalna

7. Terapie wspomagane technologią

• VR, AI, aplikacje, e-terapie

• Telepsychologia a etyka

CZĘŚĆ III. Psychologiczny Kompas — model autorski

8. Założenia modelu Kompasu

• Cztery kierunki: Północ, Południe, Wschód, Zachód

• Integracja metod i perspektyw

9. Zastosowanie Kompasu w praktyce

• Studium przypadków

• Plany terapeutyczne

• Rekomendacje dla psychologów i studentów

10. Granice psychologii klinicznej i jej relacje z psychiatrią

• Farmakoterapia a psychoterapia

• Interdyscyplinarność i wspólna diagnoza

CZĘŚĆ IV. Specjalistyczne zagadnienia i przyszłość psychologii

11. Zaburzenia psychiczne — klasyfikacja i przykłady kliniczne

• ICD-11, DSM-5, podejścia alternatywne

• Zaburzenia dzieci, młodzieży, dorosłych i seniorów

12. Psychopatologia dzieci i młodzieży

• Autyzm, ADHD, SLI, mutyzm, zespół Downa

• Terapie i strategie

13. Przyszłość psychologii klinicznej

• Innowacje, globalne wyzwania, edukacja

• Psycholog przyszłości

Zakończenie

Refleksje, wnioski końcowe, hipotezy

Dodatki

• Lista uczuć i emocji (pełna)

• Słownik pojęć

• Indeks tematyczny

Bibliografia (w stylu APA)

ROZDZIAŁ 1 Psychologiczny Kompas jako model integrujący psychologię kliniczną

Psychologia kliniczna XXI wieku nie może być rozpatrywana wyłącznie w kategoriach jednej dyscypliny — jest to pole ścierania się czterech sił: nauki, relacji, technologii i człowieczeństwa. Wychodząc z tej perspektywy, niniejsza książka wprowadza model Psychologicznego Kompasu, który służy jako teoretyczne i praktyczne narzędzie orientacyjne w diagnozie, terapii, edukacji i badaniach.

Idea Kompasu Klinicznego

Psychologia kliniczna potrzebuje narzędzi, które pozwalają łączyć rzetelną diagnozę z empatycznym podejściem, nowoczesną technologię z etyką zawodową. Kompas składa się z czterech wymiarów:

• Północ — Nauka: metodologia, klasyfikacja, wiedza empiryczna

1. Metodologia naukowa w psychologii klinicznej — szczegółowe rozwinięcie

1.1 Rola metodologii w psychologii klinicznej