Bezpłatny fragment - Przewodnik po miejscach pamięci gminy Kruszwica

Wstęp

Do rąk czytelników oddaje najnowszy „Przewodnik” — opracowany na podstawie materiałów zebranych przez Nadgoplańskie Towarzystwo Historyczne od początku istnienia organizacji.

Wydarzenia lat 1919—45, są szczególnie ważne dla mieszkańców Kujaw. Lata określane mianem II wojny światowej, szczególnie tragicznie zapisały się w dziejach. Wojna ta była bowiem wyjątkowo perfidnie wymierzona w życie człowieka, jego godność i prawo do wolności, w politycznie suwerenne istnienie państw i narodów — jej cel sprowadzał się do biologicznego wyniszczenia podbitych narodów, a w tym także nas, Polaków. W omawianym czasie pogwałcone zostały wszystkie, obowiązujące na przestrzeni dziejów, zwyczaje i prawa wojny.

O zbrodniach ludobójstwa, których dowody pozostały na naszej ziemi — nie wolno nam zapomnieć! Pamięć o tragicznym losie, męczeństwie i śmierci milionów ludzi powinna się stać dla nas przesłanką głębokiego humanizmu, stanowić nie tylko ostrzeżenie, ale również nieść nadzieję, że narody świata — doświadczone okrucieństwem wojny i zbrodni, których dokonał faszyzm — potrafią zbudować spokojną i szczęśliwą przyszłość.

Celem tego opracowania jest zaszczepienie w sercach i umysłach — szczególnie młodych ludzi — szacunku dla bohaterów przeszłości naszego narodu, dla żołnierzy Września, bojowników Ruchu Oporu i partyzantów, powstańców i więźniów politycznych, męczonych w obozach, dla żołnierzy polskich walczących na wszystkich frontach II wojny światowej.

Pamiątki i tablice pamiątkowe Powstania Grudniowego 1918 roku i późniejszych wydarzeń do roku 1945, są niezwykłą częścią naszej historii, tradycji i krajobrazu ziemi kujawskiej. Licznie rozsiane po miastach i wsiach, miasteczkach i osadach, budynkach i placach, po polach i cienistych cmentarzach, zostały jakby malowniczo wtopione w krajobraz naszego regionu. Każda z tych pamiątek sławi jakiś fragment Powstania, czy II wojny światowej, opiewa ważne zdarzenia tamtych czasów, urzeka dostojeństwem treści i głosi, jak drogo była okupiona wolność przez ludzi tej ziemi.

Książka ta jest poprawioną i uzupełnioną wersją poprzednich publikacji, które wychodziły w latach osiemdziesiątych, a później temat został nieco zaniedbany. Wiele pomników nie dotrwało do dzisiejszych czasów, przykładowo po rewitalizacji Rynku w Kruszwicy został zniszczony pomnik postawiony w 40.rocznicę napaści hitlerowskiej na Polskę. Opatrzony był tablicą: „Nie żyje się by walczyć, lecz walczy się by żyć”, pomnik znajdował się naprzeciwko kościoła pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus. Był to słup betonowy z kamiennym obeliskiem u podstawy. Na górze wisiało godło Polski, na dole, na kamieniu znajdowała się czarna tablica. Odsłonięcie pomnika odbyło się 9 maja 1979 roku, pomnik rozebrano niedawno.

Nie jest to jedyny pomnik, który zniknął na przestrzeni dziejów i na pewno nie ostatni. Przytoczę jeszcze historię pomnika na Wzgórzu Zamkowym w Kruszwicy, nie daleko pozostałości ruin wieży. Znajdował się tam betonowy słup z żeliwnym orłem pruskim na górze skierowanym na wschód i tablicą — płaskorzeźbą cesarza Wilhelma I, Bismarka, von Moldke oraz von Roona tzw. „Denkmal”. Pomnik władze niemieckie odsłoniły w sierpniu 1895 roku Denkmal pojawiał się na pocztówkach jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Wówczas ukazany był po modernizacji z datami i miejscami związanymi z odzyskaniem przez Polskę niepodległości. Zniknął z krajobrazu Kruszwicy prawdopodobnie jeszcze przed wybuchem II wojny światowej.

Książka opowiada historię istniejących pomników i tablic. O tych już nieistniejących mam nadzieję stworzyć oddzielną publikację.

Bartłomiej Grabowski

Chełmce

Wieś Chełmce leży w Kujawach Zachodnich, w powiecie inowrocławskim, w gminie Kruszwica. Miejscowość jest siedzibą parafii rzymskokatolickiej pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Oddalona jest 12 km od Kruszwicy, położona na drodze wiodącej z Gniezna do Włocławka.

Wybuch powstania wielkopolskiego w dniu 27 grudnia 1918 roku zmobilizował do zbrojnych wystąpień wielu ochotników. Oddziały strzelińskich i kruszwickich powstańców rozbroiły niemieckie oddziału i w styczniu 1919 roku utworzyły Batalion Nadgoplański. W jego szeregach znalazło się wielu mieszkańców okolicznych wiosek, dając dowód patriotycznej postawy. W czasie powstania, w walce o odzyskanie niepodległości Polski poległo wielu żołnierzy, w tym również mieszkańcy Chełmc. Na cmentarzu parafialnym wsi znajduje się mogiła upamiętniająca kilku z bohaterów tamtych wydarzeń. Grobem zajmują się dzieci z pobliskiej Szkoły Podstawowej.

Tablica na kamieniu i dąb pamięci. Dąb zasadzony z inicjatywy Fundacji Modrak, 28 października 2016 roku w ogrodach Szkoły Podstawowej im. Armii Krajowej w Chełmcach, na pamiątkę porucznika Mariana Kępskiego — żołnierza pochodzącego z Chełmc, zamordowanego w Katyniu.

Marian Kępski, syn Ignacego i Marianny z domu Groblewskiej pochodził z Chełmc, urodził się 21 listopada 1912 roku. Od 1927 do 1932 roku studiował w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Bydgoszczy. Po ukończeniu i zdobyciu dyplomu nie podjął od razu pracy jako nauczyciel. W roku 1932 odbył roczny kurs dla podchorążych rezerwy w 59 Pułku Piechoty w Inowrocławiu. Następnie podjął pracę jako nauczyciel w szkole w Chełmcach, uczył między innymi matematyki i muzyki, prowadził również chór parafialny. W okresie dwudziestolecia międzywojennego uczył także w szkole w Młynach koło Strzelna i Wilnie. W 1937 roku uzyskał stopień podporucznika rezerwy. Rok przed wybuchem II wojny światowej poślubił Helenę, z którą miał syna Tadeusza. Niedługo po narodzinach syna został zmobilizowany do Korpusu Ochrony Pogranicza przy granicach wschodnich II Rzeczypospolitej. Jako żołnierz Wojska Polskiego brał udział w „kampanii wrześniowej”. Został wzięty do niewoli i osadzony w obozie jenieckim w Kozielsku jesienią 1939 roku. Decyzją dowództwa radzieckiego z 5 marca 1940 roku, oficerowie przetrzymywani w Kozielsku zostali skazani na śmierć. Podporucznik Marian Kępski został przewieziony do Katynia w kwietniu 1940 roku i zamordowany. Masowe groby w Katyniu odkryto w 1943 roku. W październiku 2007 roku decyzją Ministra Obrony Narodowej Marian Kępski został pośmiertnie awansowany do stopnia porucznika Wojska Polskiego.

Mogiła Powstańców Wielkopolskich. Na cmentarzu parafialnym, znajdującym się obok kościoła, pochowano Jana Kujawę (1901—1919), szeregowca z 3 batalionu pułku grenadierów kujawskich, poległego 3 lutego 1919 roku pod Nową Wsią Wielką i Jana Gralaka (1891—1919), szeregowego z 5 pułku strzelców wielkopolskich, który zmarł od ran 24 marca (według LS 22 marca) 1919 roku pod Inowrocławiem. Grób ziemny, ogrodzony łańcuchem na betonowych słupkach, znajduje się w końcu głównej alejki. Na nim pomnik w formie zwieńczonego krzyżem elementu betonowego przypominającego obelisk, ozdobiony krzyżem Virtuti Militari w wieńcu laurowym, z tablicą informacyjną.

Kruszwica

Kruszwica — miasto w województwie kujawsko-pomorskim, na Kujawach, w powiecie inowrocławskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej. Geograficznie leży na północnym brzegu jeziora Gopło, przy odpływie Noteci. Miasto znajduje się w pobliżu malowniczej, zalesionej krainy.

Kruszwiczanie mogą pochwalić się ruinami zamku gotyckiego z pozostawioną basztą o wysokości 32 m, z widokiem na Gopło i miasto; Kolegiatą św. Piotra i Pawła z XII wieku, świątynią w stylu romańskim, a także nowym rynkiem i zabytkami kamienicy, między innymi drugą parafią pw. św. Teresy od Dzieciątka Jezus z 1922 roku. Przy Kolegiacie znajduje się cmentarz, na którym spoczywa wielu znanych z działalności politycznej i artystycznej członków kruszwickiej społeczności. Wśród nich znajdują się groby żołnierzy walczących o niepodległość. Miasto jest „jednym wielkim pomnikiem” przeszłości. W zasadzie każda uliczka i dom ma swoją historię. Wjeżdżając do miasta od strony Inowrocławia mijamy trzy fabryki. Ostatnia zajmuje się produkcją cukru. Cukrownia posiada bogatą historię zakładową i Ochotniczej Straży Pożarnej. Tuż przed wejściem do zakładu, niedaleko poczty w Kruszwicy, na ul. Niepodległości znajduje się pierwsza z pamiątkowych tablic.

Tablica na kamieniu. Tablica znajduje się przed budynkiem Cukrowni Kruszwica. Została umieszczona na pamiątkę pracowników Cukrowni, którzy zginęli w czasie „kampanii wrześniowej” 1939 roku, w obronie Polski. Zamieszczone są na niej nazwiska: Głażewski Romuald i Kwiatkowski Wincenty.

Romuald Głażewski zginął w czasie nalotu 5 września 1939 roku na lotnisko Małaszewicze; Wincenty Kwiatkowski został zamęczony w obozie koncentracyjnym w Austrii (obóz Mauthausen).

Tablica na ścianie szkoły. Tablica zawieszona na budynku Liceum im. Juliusza Słowackiego dawniej Szkoła Podstawowa nr 1 im. Jana Kasprowicza, przypomina o wydarzeniu z 2 stycznia 1919 roku kiedy to oddział powstańców kruszwickich rozbroił oddział niemiecki stacjonujący w szkole. Tablica zdobiona jest Krzyżem Powstańczym, zamontowana była w 1969 roku.

Dowódca oddziałów pruskich w Kruszwicy — kapitan Contack, tuż po wyzwoleniu miast: Mogilna, Trzemeszna i Szczelna został otoczony przez powstańców kruszwickich i zmuszony przez dowódców — ppor. Prusinowskiego i Sołtysika do udania się na stację kolejową, gdzie stacjonował transport amunicji i oddziały niemieckie.

Prusinowski i Sołtysik z kilkoma uzbrojonymi powstańcami prowadzili Contacka na dworzec, usłyszeli z targowiska miejscowego (osiedle przy ulicy Kasprowicza) trzask ładowanych karabinów. Na rozkaz Contacka: „nie strzelać, tu kapitan Contack” żołnierze Grenzschutzu opuścili broń. Stanowili oni wysuniętą placówkę ochrony kolei. Ppor. Prusinowski postanowił działać. Wydał rozkaz rozbrojenia Niemców i odprowadzenia ich do hotelu Daleszyńskiego. Następnie zażądał od kapitana Contacka, aby wezwał Grenzschutz kwaterujący w pobliskiej szkole do złożenia broni. Contack, orientując się, że sytuacja Niemców jest beznadziejna, wydał rozkaz złożenia broni, która natychmiast została przejęta przez powstańców.

Tablica z czerwonym krzyżem. Tablica zamieszczona na budynku Zespołu Szkół Ponadgimnazjalnych im. Kazimierza Wielkiego, dla upamiętnienia 70 rocznicy założenia na terenie Kruszwicy, jednej z pierwszych w kraju placówek Polskiego Czerwonego Krzyża.

Tablica kościelna. Tablica zamieszczona na ścianie kościoła pw św. Teresy od Dzieciątka Jezus w Kruszwicy. Pamiątka dla duszpasterzy kruszwickich, którzy cierpieli i zginęli w Dachau. Złotymi literami zapisani: ksiądz prałat Stefan Schoenborn, proboszcz parafii Kruszwica 1919—1939. Budowniczy kościoła św. Teresy, zamęczony 14 stycznia 1942 roku w obozie koncentracyjnym w Dachau. Nazwisko drugiego kapłana brzmi Jan Łój, był wikariuszem parafii Kruszwica w latach 1936—1939. Zamęczony 14 lipca 1942 roku w obozie koncentracyjnym w Dachau. Trzeci kapłan to ksiądz prałat Paweł Pękacki, prepozyt Kapituły Kolegiackiej, proboszcz parafii Kruszwica. Zmarł 3 stycznia 1953 roku. W czasie II wojny światowej został osadzony w obozie w Dachau.