Bezpłatny fragment - Malarstwo artystyczne Inowrocławia i Kruszwicy

Wstęp

Do rąk czytelników oddaje książkę, której celem jest przybliżenie malarstwa artystycznego uprawianego w bardzo burzliwym okresie — w pierwszej połowie XX wieku. Historycy sztuki nazywają ten okres sztuką nowoczesną.

Publikacja jest swego rodzaju słownikiem, który chronologicznie — według alfabetu, przedstawia sylwetki osób zaangażowanych w tworzenie dzieł malarskich i rysunków w dwóch miejscowościach: Kruszwicy i Inowrocławiu.

Nie ma precyzyjnej definicji terminu „sztuka nowoczesna” — pozostaje on terminem elastycznym, mogącym pomieścić wiele znaczeń. Nie jest to zbyt zaskakujące, ponieważ nieustannie przesuwamy się w czasie, a to, co dziś uważane jest za „nowoczesne malarstwo” lub „nowoczesną rzeźbę”, może nie być postrzegane jako nowoczesne za pięćdziesiąt lat. Mimo to tradycyjnie mówi się, że „sztuka nowoczesna” oznacza dzieła powstałe w przybliżeniu w latach 1870–1970. Ta „nowoczesna era” nastąpiła po długim okresie dominacji inspirowanej renesansem sztuki akademickiej, promowanej przez sieć Europejskich Akademii Sztuk Pięknych.

W swojej pracy zebrałem artystów, którzy tworzyli właśnie w tym okresie.

Najczęściej przytaczaną datą narodzin sztuki nowoczesnej jest rok 1863 — rok, w którym Édouard Manet (1832–83) wystawił swój szokujący obraz Śniadanie na trawie w Salon des Refuses w Paryżu. Mimo szacunku Maneta dla Akademii Francuskiej i wzorowania się na renesansowym dziele Rafaela, uważany był za jeden z najbardziej skandalicznych obrazów tego okresu.

To, co nazywamy „sztuką nowoczesną”, trwało przez całe stulecie i obejmowało dziesiątki różnych ruchów artystycznych, obejmujących prawie wszystko, od czystej abstrakcji po hiperrealizm; od szkół antyartystycznych, takich jak Dada i Fluxus, po klasyczne malarstwo i rzeźbę; od secesji po Bauhaus i Pop Art. Różnorodność była tak wielka, że trudno wyobrazić sobie jakąkolwiek cechę jednoczącą, która określa epokę.

Jednak jeśli jest coś, co odróżnia współczesnych artystów zarówno od wcześniejszych tradycjonalistów, jak i późniejszych postmodernistów, to ich przekonanie, że sztuka ma znaczenie. Dla nich sztuka miała prawdziwą wartość. Natomiast ich poprzednicy po prostu zakładali, że ma to wartość. W końcu żyli w epoce restrykcyjnie rządzonej przez religijne systemy wartości i po prostu „przestrzegali zasad”.

Książkę otwieram wstępem i omówieniem nurtów sztuki w Połowie XX wieku. W następnych rozdziałach przedstawiłem jak wyglądało życie kulturalne Inowrocławia i Kruszwicy w tym też okresie.

W pracy zamieściłem notki biograficzne kilkunastu artystów malarzy i rysowników z Kujaw, źródła rozpisałem pod notką. Są to głównie materiały ze słowników, książek o tematyce historii sztuki, prasy, muzeów i od rodzin artystów. W publikacji znajdziemy również wybrane dzieła omówionych plastyków. Kończę spisem haseł.

Nowe rodzaje sztuki

Chociaż nie ma jednej cechy definiującej sztukę nowoczesną, zauważono w niej kilka ważnych cech, takich jak: Modernistyczni artyści jako pierwsi opracowali sztukę kolażu, różne formy asamblażu, różnorodne sztuki kinetyczne, kilka gatunków fotografii, animację (rysunek plus fotografia), sztukę ziemi oraz sztukę performance.

Modernistyczni malarze umieszczali na swoich płótnach rekwizyty, takie jak fragmenty gazet i inne przedmioty. Rzeźbiarze używali „przedmiotów znalezionych”, takich jak ready-mades Marcela Duchampa, z których tworzyli dzieła junk-art.

Z najzwyklejszych przedmiotów codziennego użytku, takich jak samochody, zegary, walizki, drewniane skrzynie i inne przedmioty, powstały asamblaże (trójwymiarowe kompozycje kolażowe).

Ruchy sztuki nowoczesnej, takie jak fowizm, ekspresjonizm i malarstwo Color Field, były pierwszymi, które w znaczący sposób wykorzystywały kolor.

Chromolitografia została wynaleziona przez plakacistę Julesa Chereta, automatyczny rysunek został opracowany przez malarzy surrealistów, podobnie jak frotaż i dekalkomania. Malarze gestualiści wynaleźli Action Painting. Artyści pop-art wprowadzili metodę tworzenia kropek drukiem (Ben-Day dots) i sitodruk do sztuki. Inne ruchy i szkoły sztuki nowoczesnej, które wprowadziły nowe techniki malarskie, to: neoimpresjonizm, Macchiaioli, syntetyzm, cloisonnizm, gesturalizm, taszyzm, sztuka kinetyczna, neodada i op-art.

Źródła: Bernard È., Sztuka nowoczesna, przeł. A. Kiełczewska, Warszawa, 2007; Cottington D., Sztuka nowoczesna, przeł. Jarosław Pawłowski, red. nauk. A. Pawłowska, Łódź, 2017; Malarstwo polskie: modernizm, wstęp W. Juszczak, Warszawa, 1977; Ormiston R., Sztuka nowoczesna: od Moneta do Picassa, przeł. D. Skalska-Stefańska, Warszawa, 2017.

Rozwój sztuki nowożytnej

Chociaż pod pewnymi względami ostatnia trzecia część XIX wieku (1870—1900) była zdominowana przez nowy styl malarstwa impresjonistycznego, w rzeczywistości istniało kilka pionierskich nurtów sztuki współczesnej, z których każdy miał swój szczególny nacisk. Obejmowały one: impresjonizm (dokładność w uchwyceniu efektów światła słonecznego), realizm (treść/temat), sztukę akademicką (obrazy z prawdziwego życia w stylu klasycznym), romantyzm (nastrój), symbolizm (ikonografia enigmatyczna), plakat litograficzny (odważne motywy i kolory).

Lata 1900—1914 pod wieloma względami był to najbardziej ekscytujący okres sztuki nowoczesnej, kiedy wszystko było jeszcze możliwe, a „maszynę” nadal postrzegano wyłącznie jako przyjaciela człowieka. Artyści w Paryżu stworzyli szereg nowych stylów, w tym fowizm, kubizm i orfizm, podczas gdy artyści niemieccy uruchomili własną szkołę malarstwa ekspresjonistycznego. Wszystkie te ruchy postępowe odrzucały tradycjonalistyczne podejście do sztuki i dążyły do obrony własnego programu modernizmu. Kubizm chciał więc nadać priorytet formalnym atrybutom malarstwa, futuryzm wolał podkreślać możliwości maszyny, a ekspresjonizm bronił indywidualnej percepcji.

1914—1924 lata to okres Wielkiej Wojny. W 1916 r. powstał ruch dadaistyczny, wypełniony nihilistyczną chęcią obalenia systemu wartości, który spowodował bitwy pod Verdun i Sommą. Nagle sztuka przedstawiająca wydała się nieprzyzwoita. Żadne obrazy nie mogły konkurować ze zdjęciami poległych w wojnie. Już teraz artyści coraz częściej zwracali się ku sztuce nieobiektywnej jako środkowi wyrazu.

Lata międzywojenne (1924—1940) nadal były niespokojne z powodu kłopotów politycznych i gospodarczych. Malarstwo abstrakcyjne i rzeźba nadal dominowały, ponieważ realistyczna sztuka przedstawiania pozostała bardzo niemodna. Nawet realistyczne skrzydło ruchu surrealistycznego — największego ruchu tamtego okresu — nie potrafiło sobie poradzić z rzeczywistością w stylu fantasy. Tymczasem na kontynencie wyłaniała się bardziej złowroga rzeczywistość w postaci nazistowskiej sztuki i sowieckiej agitacyjnej. Tylko Art Deco, raczej elegancki styl projektowania skierowany do architektury i sztuki użytkowej, wyrażał wiarę w przyszłość.

Świat sztuki został przemieniony przez katastrofę II wojny światowej. Na początek jego ośrodek przeniósł się z Paryża do Nowego Jorku, gdzie pozostaje do dziś. Prawie wszystkie przyszłe rekordowe ceny na świecie został osiągnięte w nowojorskich salonach sprzedaży Christie’s i Sotheby’s. Tymczasem zjawisko Auschwitz podkopało wartość wszelkiej sztuki realistycznej, z wyjątkiem sztuki Holokaustu dotkniętych nią. W rezultacie tego wszystkiego amerykańscy artyści ze Szkoły Nowojorskiej stworzyli kolejny duży ruch międzynarodowy — abstrakcyjny ekspresjonizm.

Przez następne 20 lat dominowała abstrakcja i jej nowe ruchy. Były to między innymi: Art informel, Action-Paining, Gesturalism, taszyzm, Color Field Painting, abstrakcja liryczna, Hard-edge Painting oraz COBRA, grupa najbardziej znana obrazów w typie informel i ekspresyjnych pociągnięć pędzla. W latach pięćdziesiątych pojawiły się inne tendencje, bardziej awangardowe, takie jak sztuka kinetyczna, nouveau réalisme i neodadaizm, z których wszystkie wykazywały rosnące zniecierpliwienie przemysłem artystycznym.

Modernizm nie zatrzymał się samoistnie. Został stopniowo wyprzedzony przez wydarzenia końca lat 60. — okresu, który zbiegł się z rozwojem masowej popkultury, a także z narastaniem wyzwań antyautorytarnych (w sferze społecznej i politycznej, a także sztuki) do istniejących ortodoksji. Kluczowym rokiem był rok 1968, w którym doszło do ofensywy Tết (wojna w Wietnamie), zabójstw Martina Luthera Kinga i Bobby’ego Kennedy’ego oraz demonstracji ulicznych w stolicach Europy.

Źródła: Bernard È., Sztuka nowoczesna, przeł. A. Kiełczewska, Warszawa, 2007; Cottington D., Sztuka nowoczesna, przeł. Jarosław Pawłowski, red. nauk. A. Pawłowska, Łódź, 2017; Malarstwo polskie: modernizm, wstęp W. Juszczak, Warszawa, 1977; Ormiston R., Sztuka nowoczesna: od Moneta do Picassa, przeł. D. Skalska-Stefańska, Warszawa, 2017.

Główne nurty w sztuce do połowy XX wieku

Impresjonizm (1870–1880)

Na przykładzie pejzaży Claude’a Moneta (1840–1926) impresjonizm skupiał się na prawie niewykonalnym zadaniu uchwycenia ulotnych chwil światła i koloru.

Wprowadzono nienaturalistyczne schematy kolorystyczne oraz luźne — często mocno teksturowane — malowanie pędzlem. Z bliska wiele obrazów impresjonistów było nie do poznania. Bardzo niepopularny wśród szerokiej publiczności i autorytetów artystycznych, choć wysoko oceniany przez innych nowoczesnych artystów i kolekcjonerów. W końcu stał się najbardziej znanym ruchem malarskim na świecie. Głównym wkładem impresjonizmu do „sztuki nowoczesnej” było uprawomocnienie użycia nienaturalistycznych kolorów, torując w ten sposób drogę całkowicie nienaturalistycznej sztuce abstrakcyjnej XX wieku.

Za prekursorów polskiego impresjonizmu uznaje się Józefa Pankiewicza, Aleksandra Gierymskiego i Władysława Podkowińskiego. Inni przedstawiciele tego nurtu to m.in.: Julian Fałat, Jan Bohuszewicz, Marcin Kitz.

Fowizm (1905–1907)

Krótkotrwały, dramatyczny i bardzo wpływowy kierunek, prowadzony przez Henriego Matisse’a (1869–1954). Fowizm był „modnym” stylem w połowie XX wieku w Paryżu.

Nowy styl został wprowadzony na Salon d’Automne i natychmiast stał się sławny dzięki żywym, jaskrawym, nienaturalistycznym kolorom, które sprawiały, że impresjonizm wydawał się niemal monochromatyczny.

Głównym wkładem Fowizmu do sztuki nowoczesnej było zademonstrowanie niezależnej siły koloru. To wysoce subiektywne podejście do sztuki kontrastowało z klasycznym podejściem merytorycznym akademii.

Kubizm (1908–1914)

Surowy i wymagający styl malarski, kubizm, wprowadził kompozycyjny system płaskich, rozszczepionych płaszczyzn jako alternatywę dla inspirowanej renesansem perspektywy linearnej i zaokrąglonych objętości.

Opracowany przez Pabla Picassa (1881–1973) i Georgesa Braque’a (1882– 1963) w dwóch wariantach — kubizm analityczny (przykład portretu powyżej) i późniejszy kubizm syntetyczny — wpłynął na sztukę abstrakcyjną przez następne 50 lat, chociaż jego popularność była ograniczona. Głównym wkładem kubizmu do „sztuki nowoczesnej” było zaoferowanie zupełnie nowej alternatywy dla konwencjonalnej perspektywy, opartej na nieuniknionym fakcie płaskiej płaszczyzny obrazu.

Futuryzm (1909–14)

Założona przez Filippo Tommaso Marinettiego (1876–1944), sztuka futurystyczna gloryfikowała szybkość, technologię, samochód, samolot i osiągnięcia naukowe. Chociaż bardzo wpływowy, zapożyczył wiele z neoimpresjonizmu i włoskiego dywizjonizmu, a także kubizmu, zwłaszcza jego fragmentarycznych form i wielu punktów widzenia. Głównym wkładem futuryzmu w „sztukę współczesną” było wprowadzenie ruchu na płótno i połączenie piękna z postępem naukowym.

Ekspresjonizm (od 1905 r.)

Chociaż wyczekiwany przez artystów, takich jak William Turner (Wnętrze w Petworth, 1837), Van Gogh (Pole pszenicy z krukami, 1890) i Paul Gauguin (Anna The Javanese, 1893), ekspresjonizm został rozsławiony przez dwie grupy w przedwojennych Niemczech: Die Brücke (Drezno/Berlin) i Der Blaue Reiter (Monachium), kierowani odpowiednio przez Ernsta Ludwiga Kirchnera (1880–1938) i Wassily’ego Kandinsky’ego (1866–1944).

Głównym wkładem ekspresjonizmu w sztukę nowoczesną było spopularyzowanie idei podmiotowości w malarstwie i rzeźbie oraz pokazanie, że sztuka przedstawiająca może słusznie zawierać subiektywne zniekształcenie.

Dada (1916–24)

Pierwszy ruch anty-sztuki, Dada, był buntem przeciwko systemowi, który pozwolił na rzeź I wojny światowej (1914–18). Szybko stała się tendencją anarchistyczną, której celem było obalenie establishmentu artystycznego. Rozpoczęty w neutralnej Szwajcarii w 1916 roku, jego przywódcy mieli niewiele ponad dwadzieścia lat i większość z nich „zrezygnowała”, unikając poboru w schronie neutralnych miast, takich jak Nowy Jork, Zurych i Barcelona.

Założycielami byli rzeźbiarz Jean Arp (1887–1966) oraz rumuński poeta i działacz demoniczny Tristan Tzara (1896–1963).

Głównym wkładem Dady było poruszenie świata sztuki i poszerzenie pojęcia sztuki nowoczesnej, poprzez objęcie zupełnie nowych rodzajów twórczości (sztuka performance i ready-mades) oraz nowych materiałów (sztuka śmieciowa) i tematów. Jego wywrotowe poczucie humoru przetrwało w ruchu surrealistów.

Surrealizm (od 1924)

Założony w Paryżu przez pisarza André Bretona (1896–1966), surrealizm był „modnym” ruchem artystycznym lat międzywojennych, choć styl ten jest obecny do dziś.

Złożony z abstrakcyjnych i figuratywnych elementów, wyewoluował z nihilistycznego ruchu Dada, którego większość członków przekształciła się w surrealistów, ale w przeciwieństwie do Dady, ruch ten nie był ani anty- sztuką, ani nie był polityczny.

Malarze surrealiści wykorzystywali różne metody — m.in. sny, halucynacje, automatyczne lub losowe generowanie obrazów — do obejścia racjonalnych procesów myślowych w tworzeniu dzieł sztuki. Głównym wkładem surrealizmu w sztukę nowoczesną było wygenerowanie odświeżająco nowego zestawu obrazów.

Ekspresjonizm abstrakcyjny (1948–60)

Szeroka stylistyka malarstwa abstrakcyjnego wykształcona została w Nowym Jorku tuż po II wojnie światowej, stąd nazywana jest też Szkołą Nowojorską. Na czele z artystami amerykańskimi — silnie zainspirowanymi europejskimi emigrantami — składał się z dwóch głównych stylów: bardzo ożywionej formy malarstwa gestykulacyjnego, spopularyzowanej przez Jacksona Pollocka (1912–56) oraz znacznie bardziej pasywnego stylu nastrojowego znanego jako malarstwo Color Field, którego orędownikiem był Mark Rothko (1903–70). Głównym wkładem ekspresjonizmu abstrakcyjnego w „sztukę współczesną” było spopularyzowanie abstrakcji — w przypadku Pollocka poprzez wymyślenie nowego stylu znanego jako action painting; w przypadku Rothko poprzez zademonstrowanie emocjonalnego wpływu dużych obszarów koloru.

Pop-art (koniec lat 50., lata 60.)

Styl sztuki, którego obrazy odzwierciedlały kulturę popularną i masowy konsumpcjonizm Ameryki lat 60. XX wieku. Po raz pierwszy pojawił się w Nowym Jorku i Londynie pod koniec lat 50., a do późnych lat 60. stał się dominującym stylem awangardowym. Używając odważnych, łatwych do rozpoznania obrazów i żywych kolorów bloków, przedstawiciele Pop-artu, tacy jak Andy Warhol (1928–87), stworzyli ikonografię opartą na zdjęciach popularnych gwiazd, takich jak gwiazdy filmowe, reklamy, plakaty, opakowania produktów konsumenckich i komiksy — materiał które pomogły zmniejszyć przepaść między sztuką komercyjną a sztuką piękną. Głównym wkładem abstrakcyjnego ekspresjonizmu do sztuki nowoczesnej było pokazanie, że dobra sztuka może być skromna i może być zrobiona ze wszystkiego.

Źródła: Bernard È., Sztuka nowoczesna, przeł. A. Kiełczewska, Warszawa, 2007; Cottington D., Sztuka nowoczesna, przeł. Jarosław Pawłowski, red. nauk. A. Pawłowska, Łódź, 2017; Malarstwo polskie: modernizm, wstęp W. Juszczak, Warszawa, 1977; Ormiston R., Sztuka nowoczesna: od Moneta do Picassa, przeł. D. Skalska-Stefańska, Warszawa, 2017.

Organizacja życia kulturalnego w powiecie inowrocławskim po II wojnie światowej

Tuż po II wojnie światowej, w naszej okolicy zaczął działać Referat Kultury i Sztuki Zarządu Miejskiego w Inowrocławiu, pod kierownictwem Tadeusza Kaliskiego. Działał również Referat Kultury Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu kierowany przez Henryka Czamana.

Praca tych organów zasługuję na kilka słów opisu, gdyż zgromadzone zostały teczki mówiące sporo o życiu w powojennych realiach naszego powiatu. Opisano program teatralny, chóry, pisano o sztuce i zbiorach muzealnych, szkolnictwie muzycznym, plastyce, a także o ochronie zabytków.

Pierwsze sprawozdanie referatu Kultury i Sztuki Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu ukazało się 4 maja 1945 r. zawarte są w nim informację dotyczące organizowania chórów i orkiestr. Opieką nad chórami i orkiestrami zajmował się Witold Kocikowski. W 1946 r. funkcjonowało — Nadgoplańskie Towarzystwo Śpiewu i Muzyki w Kruszwicy, Towarzystwo Śpiewu „Harmonia” w Szadłowicach oraz Towarzystwo Śpiewu „Paderewski” w Gniewkowie.

Już w 1946 r. swoją działalność rozpoczął teatr przy Gimnazjum im. J. Kasprowicza. Odgrywane była sztuka pt. „Damy i huzary” w Inowrocławiu, Jordanowie, Jerzycach i Gniewkowie.

W Kruszwicy uratowano część zbiorów z Muzeum Miejskiego: eksponaty z dziedziny numizmatyki, stare kujawskie meble, okazy ptactwa nadgoplańskiego oraz stroje kujawskie (jedyne na Kujawach). W 1946 r. dokonano otwarcia Kujawskiego Muzeum Nadgoplańskiego, które prowadził Maksymilian Knoll.

W archiwach znajdują się informacje o podjęciu prac zmierzających do zabezpieczenia zbiorów prywatnych — Trzcińskich z Ostrowa nad Gopłem oraz Donimirskich z Kołudy Małej. Rodzina Trzcińskich posiadała cenne książki z XVI i XVII wieku, które planowano przekazać do powstającej biblioteki uniwersyteckiej w Toruniu.

Z referatów wynika również, że zorganizowano Związek Zawodowy Plastyków Kujawskich, celem którego była współpraca artystów wszystkich dziedzin sztuki. Do maja 1945 r. związek ten zorganizował 3 wystawy: malarstwa olejowego, akwareli oraz grafiki. W archiwach Starostwa Powiatowego w Inowrocławiu znajduje się sporządzony 28 maja 1945 r. spis dzieł sztuki zabezpieczonych przez gmach Starostwa. Wśród nich: olejne portrety Trzcińskich i von Hahnów „Portret artysty” Jacka Malczewskiego.

Powstało także Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Literatury i Sztuki, zrzeszające plastyków, muzyków, literatów, ale także prawników i ekonomistów. W archiwum znajduje się notka o tym, że w Sławsku Wielkim przebywał i pracował badacz twórczości J. Kasprowicza — Stanisław Waszak, a także sprawozdanie o wieczorze recytatorskim poezji zorganizowanym przez Towarzystwo PNLiSz: spotkania poświęcone twórczości Jastruna, Tuwima i Słonimskiego w janikowskiej cukrowni.

Amatorskie kółka sceniczne powstawały w Jaksicach, Parchaniu i Modliborzycach. Przedstawienia odbywały się z okazji świąt, już w 1945 r. W następnym roku odnotowano 31 przedstawień amatorskich w naszej okolicy.

Referat zajmował się także rejestracją kościołów i innych budowli zabytkowych. Do ochrony przypisano: kościoły w Kościelcu, Kruszwicy, Gniewkowie, Ostrowie koło Janikowa, Ostrowie nad Gopłem i Pieraniu oraz ruiny wieży w Kruszwicy, a także zabytkowe pałace: Kościelec, Kołuda Mała, Kaczkowo, Ostrowo nad Gopłem. W Kolegiacie kruszwickiej oraz Ostrowie janikowskim przeprowadzono w 1945 r. niezbędne prace związane z naprawą dachu, w Kościelcu wyremontowano dach główny oraz kaplice. Zachowały się także zapiski o pracy Zygmunta Zakrzewskiego przed wojną. Akta Starostwa zawierają sporo informacji o wykopaliskach w naszym powiecie.

Sprawozdania dotyczą także działalności referatu kultury i sztuki poświęcone opiece nad grobami, ekshumacjom osób poległych w czasie okupacji oraz zabezpieczeniu miejsc kaźni, np. w Rożniatach i Gniewkowie.

Referat Kultury Zarządu Miejskiego w Inowrocławiu donosił także o powstaniu Publicznej Bibliotece Miejskiej otwartej 26 stycznia 1947 r. Biblioteka liczyła 2500 tomów w sierpniu tego roku. Liczne były wykłady z dziedziny literatury organizowane przez Towarzystwo Przyjaciół Nauki, Literatury i Sztuki w Inowrocławiu.

Akta zawierają również informację z działalności świetlic zakładowych, przykładowo w 1947 r. w Kopalni Soli było: 6 stolików, 40 krzeseł, warcaby i szachy.

W III kwartale 1949 r. na wykopaliska w Kruszwicy władze wojewódzkie przeznaczyły 2 500 000 zł, z 3 388 767 zł przewidzianych w budżecie na zabytki, przy czym na mury w Grudziądzu — 500 000 zł. Muzeum Nadgoplańskie w Kruszwicy nie otrzymało wówczas żadnych subwencji. Dwa lata wcześniej na remont dachu w Kościelcu przeznaczono 200 000 zł.

W aktach gminnych rad narodowych z lat 1945—1954 nieomal nie występują materiały o życiu kulturalnym wsi. Wyjątkiem jest gmina Chełmce, której znajdujemy teczki poświęcone bibliotekom i czytelnikom, a także teczki o sprawach kultury i oświaty, z lat 1947—1949 dla gminy Inowrocław-Zachód, Kruszwicy, Dąbrowy Biskupiej i Gniewkowa.

Podsumowując należy stwierdzić, że na podstawie akt można dowiedzieć się sporo o życiu kulturalnym w okresie powojennym. Ratowano zabytki i podjęto kroki zmierzające do krzewienia i rozwijania kultury.

Źródła: L. Wakuluk, Życie kulturalne w powiecie inowrocławskim w latach 1945—1950 — materiały źródłowe w: Z Dziejów Kujaw i Pałuk, Inowrocław 2005; Archiwum Państwowe w Bydgoszczy Oddział w Inowrocławiu/APB O/Ino.,/, Starostwo Powiatowe w Inowrocławiu 1945—1950,/, sygn. 661—680; Archiwum Państwowe w Bydgoszczy,/APB/,Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy/UWPB/, sygn. 3120—3125. Fot. Inowrocław po wyzwoleniu w: ino. online

Kruszwica w okresie międzywojennym

W okresie międzywojennym w latach 1919—1939 Kruszwica zajmowała obszar 165,83 ha, z czego 97,08 ha zajmowały role, 40,19 ha ogrody, 16,46 ha miejsca pod zabudowę oraz ulice i place 12,10 ha. Obszar miasta powiększył się dopiero w 1934 r. kiedy do miasta włączone zostały pobliskie wsie i gminy wiejskie, Kruszwica-Grodztwo i półwysep Rzępowo.

Za sprawą rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 marca 1938 r. o zmianie granic powiatów inowrocławskiego i mogileńskiego (DzU RP nr 19, poz. 154) wyłączono Kruszwicę wraz z terenem zagoplańskim z powiatu mogileńskiego i włączono z dniem 31 marca 1938 r. do powiatu inowrocławskiego. Spomieć należy, że w latach 1919—1939 Kruszwica trzykrotnie zmieniała terenową przynależność, tuż po odzyskaniu niepodległości Polski w 1919 r. miasto weszło w skład powiatu strzelińskiego.

Kiedy miastem zarządzał burmistrz Stanisław Borowiak (1925—1932) wybudowano: 1 dom mieszkalny dla 8 lokatorów, 1 dom dla starców (14 pokoi i 5 kuchni), 1 dom dla 21 rodzin robotniczych i 1 barak dla wyeksmitowanych bezrobotnych.

Według statystyk mieszkaniowych w 1928 r. wynika, że w Kruszwicy znajdowało się 703 mieszkania, z czego 382 jednoizbowych, 167 dwuizbowych, 77 trzyizbowych, 42 czteroizbowych, 21 pięcioizbowych i 14 mieszkań sześcioizbowych. Domy znajdowały się w złym stanie technicznym, część nadawała się do rozbiórki. Budynki były zaopatrzone tylko w instalacje gazowe, wodociągi rozpoczęto budować w Kruszwicy w 1934 r.

Projekt kanalizacji miasta, opracowany w 1936 r. przez inżyniera Wójcickiego z Bydgoszczy z braku funduszy został do 1939 r. tylko częściowo zrealizowany. Uregulowano otwarte odpływy do Gopła. Ulice w mieście były brukowane i oświetlane przy pomocy lamp gazowych. Miasto nie posiadało tramwajów, autobusów ani innych środków komunikacji (wyjątkiem były prywatne, nieliczne taksówki).

W roku 1921 Kruszwica liczyła 3033 mieszkańców. Wzrost ludności w latach 1920—1939 wynosił 2367 osób. Do roku 1938 zwiększyła się liczba mieszkańców do 5345. Kruszwica była polskim miasteczkiem. Mniejszość niemiecka stanowiła około 3,5% ogólnej liczy mieszkańców. Pod względem wyznaniowym ludność składała się z katolików, ewangelików i żydów. Żydzi w 1921 r. mieli w Kruszwicy zorganizowaną gminę kahalną z pięcioosobowym zarządem, w skład którego wchodzili wyłącznie kupcy. Funkcję rabina sprawował dr Aronsfeld.

W 1925 r. liczba żydów zmalała do dziesięciu, w tym tylko 3 mężczyzn. Z racji braku odpowiedniej ilości członków rozwiązano gminę kahalną, a Żydzi kruszwiccy przeszli pod kuratelę gminy żydowskiej w Inowrocławiu.

Wyznania ewangelickiego byli Niemcy kruszwiccy. Stanowili oni niedużą grupkę wyznaniową i narodowościową. W 1920 r. na mocy opcji większość z nich wyjechała do Niemiec.

Społeczeństwo kruszwickie pod względem socjalnym tworzyli robotnicy, rzemieślnicy, urzędnicy oraz kupcy. Robotnicy stanowili największy odsetek ludności.

W okresie dwudziestolecia międzywojennego ustrój miasta opierał się na ordynacji miejskiej sześciu wschodnich prowincji monarchii pruskiej z 30 maja 1853 r. z uwzględnieniem zmian wprowadzonych ustawami późniejszymi i ustawą z dn. 22 marca 1933 o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego (DzU nr 35, poz. 294).

Rada Miejska była organem ustanawiającym. Magistrat, zwany od 1933 r. Zarządem Miejskim, jako gminna władza administracyjna, przygotowywał uchwały rady miejskiej, zarządzał majątkiem miejskim, decydował w sprawach kadr urzędniczych, reprezentował gminę na zewnątrz, dokonywał podziału miejskich danin i świadczeń oraz uskuteczniał ich pobór. Przełożonym gminy i kierownikiem całej administracji i gospodarki gminnej był burmistrz.

W Kruszwicy 20 września 1919 r. zatwierdzono wybór nowych członków Magistratu, składającego się z następujących osób: Burmistrz Rabe — a od lipca 1921 r. Józef Rosiński, zastępca burmistrza — Roman Marcinkowski (aptekarz, ławnicy — Kazimierz Hundt (kasjer miejski), Stanisław Wiśniewski (dyrektor banku) i Franciszek Kempski (krawiec).

Członkowie Magistratu wybierani byli na okres sześciu lat. Burmistrza Rosińskiego zastąpił Stanisław Borowiak (kamlarz). Rada Miejska liczyła 12 członków wybieranych na okres 6 lat. Liczba radnych miejskich zależna była od liczby mieszkańców.

W Kruszwicy działały, zgodnie z obowiązującymi regulaminami zatwierdzonymi przez Radę Miejską, następujące komisje: Ubogich, Budowlana, Rzeźni, Gazowni, Finansowa, Rewizyjna, Sanitarna, Wodna, Komisja dla propagandy, turystyki i upiększania miasta.

W 1905 r. została wybudowana w mieście gazownia, jej maksymalna sprawność wynosiła 150 tys m3 rocznej produkcji gazu. Rzeźnie w Kruszwicy wybudowano już w 1895 r. Wyposażona była w maszynę parową z kompresorem dla chłodni i 2 pompami mechanicznymi, kocioł parowy z pompą mechaniczną, wciągi mechaniczne, urządzenia kiszkarni oraz chłodnię z 10 pomieszczeniami.

Istniało również nad Jeziorem Gopło letnisko, wyposażone w łazienki, plażę, bufet, wypożyczalnie łodzi i żaglówek, dawało dość pokaźne dochody miastu, jak i zatrudnienie jego mieszkańcom.

Ogólnie w mieście działały jeszcze 4 kawiarnie, 8 piekarni, 7 masarni i 1 jatka, 7 restauracji, 12 sklepów spożywczych, 4 zakłady fryzjerskie, 2 hotele i schronisko turystyczne.

W Kruszwicy, nastawionej na przemysł spożywczy istniała wytwórnia win H. Makowskiego, Cukrownia — Spółka Akcyjna w Kruszwicy, Ziemiański Młyn Parowy, Elewatory Zbożowe w Polsce z siedzibą w Kruszwicy, Spółdzielnia Mleczarska, Mleczarnia po Rudolfie Langnerze, Młyn Parowy Sehleckiej, według sprawozdań administracyjnych miasta Kruszwicy istniało około 50 zakładów przemysłowych.

W latach 1930—32 Kruszwicę dotknął kryzys, zwiększyło się bezrobocie, a „walka z bezrobociem” obciążyła budżet miejski, w 1931/32 miasto wydało ponad 21 tys zł kwotę czterokrotnie większą niż dwa lata wcześniej. Kryzys spowodowany spadkiem cen i niekorzystną koniunkturą w 1930 r. spowodował zubożenie większej części mieszkańców kruszwickiej gminy, a nawet nędzę. Miasto zaciągnęło pożyczkę, aby pomóc bezrobotnym, nie rozwiązało to jednak problemu. W marcu 1930 r. doszło do zamieszek w wyniku, których aresztowano 42 osoby.

Życie kulturalne Kruszwicy dwudziestolecia międzywojennego cechowała znaczna żywotność. Przyczyna leżała w turystyczno-krajoznawczym charakterze miasta. Licznym wycieczkom i turystom zwiedzającym Wzgórze Zamkowe (Wieże), kolegiatę, największą w Polsce wytwórnie win itd., trzeba było dać rozrywkę kulturalną. Spory udział w kulturze miasta miało Nadgoplańskie Towarzystwo Śwpiewu. Towarzystwo to tworzyło około 60 amatorów śpiewu, rekrutujących się z ludzi pracy. W 30 rocznicę swego istnienia (9 V 1929) Towarzystwo urządziło wielki „Wieczór Pieśni Ludowej”, połączony z przedstawieniem amatorskim „Pupil Pupile”.

W Kruszwicy odbył się również 31 VIII 1930 r. zjazd XIX Okręgu Wielkopolskiego Związku Kół Śpiewaczych z Poznania, połączony ze „Świętem Pieśni”.

Ciekawostką jest, że jednym z największych organizatorów przedstawień amatorskich i zabaw tanecznych była Ochotnicza Straż Pożarna w Kruszwicy. Liczyła 40członków czynnych i 93 wspierających, bardzo uroczyście obchodzili druhowie 30 i 35-lecie swego istnienia połączone z capstrzykiem, płonącymi pochodniami i sztucznymi ogniami nad Gopłem.

Opieką nad plantami i parkiem miejskim dbało Towarzystwo Upiększania Miasta Kruszwicy (zał. w lipcu 1920 r.). Dbało o estetyczny wygląd okolic Mysiej Wieży, inicjowało różne akcje np. ozdabianie balkonów kwiatami, domagało się między innymi estetycznych wystaw sklepowych, szyldów i reklam. U władz miejskich wymogło wydanie zarządzenia zakazującego wypuszczania na ulicę i place publiczne kur, psów i innych zwierząt domowych. Towarzystwo urządzało konkursy. Przestało istnieć w 1931 r.

Ośrodkiem kultury była oczywiście Kruszwicka Biblioteka Miejska. Jej księgozbiór sięgał 1650 tomów.

Kino „Ziemowit” działało od 1927 r., urządzone było początkowo w sali cukrowni. Posiadało ono 100 miejsc siedzących i 150 stojących. Seanse odbywały się 4 razy w tygodniu tj. 2 razy w sobotę i 2 razy w niedzielę.

Kino rozbudowano i wkrótce kruszwiczanie mogli oglądać występy Teatru Popularnego z Bydgoszczy, Warszawskiej Opery Objazdowej, Warszawskiego Teatru Objazdowego, Teatru Poznańskiego, Teatru Ziemi Pomorskiej w Toruniu, Teatru Zdrojowego z Inowrocławia czy nawet Opery Lwowskiej. Repertuar obejmował sztuki teatralne, opery i operetki.

W dziedzinie sportu Kruszwica szczyciła się własnym klubem piłki nożnej „Gopło”.

W Kruszwicy istniały dwie szkoły podstawowe oraz Szkoła Dokształcająca, w której uczyła się młodzież w wieku 14—18 lat w zawodach rzemieślniczych, niezależnie czy uczeń pracował czy też był bezrobotny. W latach 1925—1930 istniała ponadto tzw. szkoła wydziałowa.

W planach miasta było również założenie Nadgoplańskiego Muzeum Regionalnego w Kruszwicy, eksponaty miało zgromadzić Kółko Włościańskie. Wybuch wojny we wrześniu 1939 r. uniemożliwił zrealizowanie tego przedsięwzięcia.

Źródła: artykuł Anny Perlińskiej, Bydgoszcz, Kruszwica zarys Monograficzny pod red. J. Grześkowiaka, Toruń 1965 r.

Przedstawiciele malarstwa kruszwickiego i inowrocławskiego pierwszej połowy XX wieku

Błochowiak Tadeusz Adam (1910—1980)

Studia artystyczne rozpoczął w 1936 r. Kontynuował studia na Wydziale Sztuk Pięknych UMK w 1950 r. pod okiem Jana Wodyńskiego i Stanisława Borysowskiego. Malarska wizja szczytowej części (zwieńczenia) pomnika — fontanny „Potop” w Bydgoszczy — jest jego dziełem (1904—1943 rozebrana i przetopiona przez Niemców na cele wojenne) rekonstrukcja pochodzi z 2014 r.

Źródło: Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu.

Cholewczyński Franciszek Feliks (1904—1973)

Urodził się w Hamburgu 12 grudnia 1904 r. Malarstwa uczył się od Wilhelma Steina. W wieku 16 lat wrócił z rodzicami do Polski i zamieszkał w Inowrocławiu. Kontynuował nauki u Andrzeja Franciszka Głowackiego, nauczył się złotnictwa i lakiernictwa. Ślub wziął z Cecylią Bolewiecką w kościele pw. św. Mikołaja w 1927 r. Zamieszkali przy ulicy Cegielnej 10 w Inowrocławiu. Mieli pięć córek i syna. Podczas okupacji zmuszeni do przeprowadzki na Staszica. Dalsze nauki malarstwa pobierał od samego Antoniego Serbeńskiego.

Obrazy Cholewczyńskiego ocierają się o impresjonizm, uprawiał także realistyczne malarstwo mimo dużego wpływu na jego sztukę nauk profesora Serbeńskiego. Wykonywał wielkopowierzchniowe malowidła sakralne. Tematem jego prac były: portrety, ludzie przy pracy, motywy architektoniczne, krajobrazy kujawskie, które były swoistą dokumentacją jego wędrówki po Kujawach, związanej z pracą przy renowacji i malowaniu okolicznych kościołów.

Swoje prace po raz pierwszy pokazał na powojennej wystawie w Związku Zawodowych Plastyków Kujawskich w Inowrocławiu (1945 r.). Wspólnie z grupa inowrocławskich artystów: Stanisławem Łuczakiem, Henrykiem Czamanem, T. A. Błochowiakiem i innymi. Wystawy miały też miejsce w 1946, 1948 i 1949 r.

Był świetnym kolorystą subtelnie oddającym piękno natury. Autorem takich dzieł jak: „Pejzaż”, Jezioro Janikowskie”, „Motyw z Kościelca”, „Port w Mątwach”, „Kruszwica”, „Żniwa na Kujawach”.Jego prace olejne, akwarele, szkice ołówkowe znajdują się w zbiorach Muzeum im. Jana Kasprowicza w Inowrocławiu, w Muzeum im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy oraz w zbiorach rodzinnych i prywatnych.