Bezpłatny fragment - Księga męczenników chrześcijańskich

www.projektheretyk.pl

© nada 2020. Na okładce wykorzystano wizerunek Jana Husa z epoki (Jenský kodex, ok. 1500 r.)

Wstęp

Księga męczenników Foxe’a została po raz pierwszy opublikowana w 1563 roku przez protestanckiego drukarza, Johna Daya. Za życia autora dzieło zostało wydane czterokrotnie, a po jego śmierci było wiele razy wznawiane i wydawane w edycjach skracanych lub uzupełnianych. W celu zilustrowania książki, przygotowano ponad sześćdziesiąt drzeworytów. Jej pojawienie się na rynku było najważniejszym przedsięwzięciem wydawniczym, jakiego kiedykolwiek dokonano na terenie Anglii. Tytuł książki, nadanej jej przez samego autora, brzmiał: Actes and Monuments of these Latter and Perillous Days, Touching Matters of the Church. Jako że owych czasach najczęściej stosowane tytuły były wyjątkowo długie, również i owa książka nie stanowi wyjątku. Jak ówcześni czytelnicy mogli dowiedzieć się z lektury znajdujących się na okładce treści, dzieło dotyczyło: prześladowań i strasznych niepokojów, powodowanych przez rzymskich prałatów, działających w szczególności na terenie Anglii i Szkocji, jakie działy się począwszy od tysięcznego roku Pańskiego do czasów współczesnych.

Krótki czas po ukazaniu się pierwszego wydania- już w roku 1570, ukazało się drugie, dwutomowe, zawierające dużo większą ilość informacji. Liczba stron Księgi męczenników wzrosła z 1800. stron w roku 1563. do ponad 2300. in folio, a ilość drzeworytów z 60. do 150. Ponieważ autor pisał o czasach mu współczesnych, nie mógł korzystać z istniejących źródeł i musiał wystarać się o nowe ilustracje.

Do dzieła autorstwa Foxe’a przylgnęła nazwa Księga męczenników. Sam autor nie był zadowolony z takiego stanu rzeczy i odniósł się do zaistniałej sprawy, pisząc:

Nie napisałem dzieła, które by się nazywało Księgą męczenników. Napisałem za to Acts and monuments (…); księgę zawierającą informacje na różne inne tematy oprócz męczenników chrześcijańskich.

Mimo sprzeciwu autora jednak, napisane przez niego dzieło wydawane było później pod tytułem, któremu był przeciwny, czyli jako Księga męczenników. Opublikowano je we wczesnym okresie rządów królowej Elżbiety I, w pięć lat po śmierci katolickiej królowej Marii, znanej jako krwawa. Książka stanowi apoteozę reformacji angielskiej. Powstawała w czasach, w których krajem szargały konflikty wyznaniowe i przynależność do określonej religii stanowiła o osobistym bezpieczeństwie bądź jego braku. Foxe uznawał katolicyzm za religię odstępczą; protestantyzm natomiast był dla niego prawdziwą religią, stanowiącą kontynuację pierwotnego chrześcijaństwa. Podejście owo stanowiło o nadzwyczajnej popularności książki w dawnej Anglii, gdzie najważniejszym wyznaniem jest -po dziś dzień- anglikanizm, czyli religia zrośnięta nierozerwalnie z dumą narodową tego kraju.

Praca, którą autor zawarł początkowo w pięciu księgach, opisywała pierwszych męczenników; historię kościoła średniowiecznego, inkwizycji, ruchu lollardów i działalności reformatorów takich jak Wycliffe. Opisywała także czasy, w których rządzili królowie Henryk VIII I Edward VI, kiedy to doszło do rozłamu między papiestwem a Narodowym Kościołem Anglii. Piąta księga zajmowała się opisem rządów królowej Marii i prześladowań chrześcijan, które rozpoczęły się wraz z jej wstąpieniem na tron.

Popularność książki spadała wraz z upływem czasu. Foxe, jak nazywano dzieło nieformalnie, w XIX w. przyciągał uwagę głównie przedstawicieli środowisk akademickich i chrześcijan. Mimo tego, że mniej osób sięgało po księgę, w czasie owego stulecia doczekała się ona pięćdziesięciu pięciu wydań skróconych; a oprócz tego również wielu naukowo-dydaktycznych i komentarzy.

Foxe przystąpił do pracy w roku 1552. Był to okres rządów króla Edwarda VI. To, co z początku było niewielką książeczką po łacinie, rozrosło się w pracę, pisaną w języku angielskim, mieszczącą się w dwóch tomach. W 1554. roku, kiedy Foxe przebywał na wygnaniu, opublikował w Strasburgu pracę, stanowiącą zapowiedź późniejszego monumentalnego dzieła. Traktowało ona o prześladowaniach lollardów w wieku XV. Wersję łacińską dzieła, wraz z fragmentem poświęconym uciskowi, jaki stał się udziałem chrześcijan za czasów królowej Marii, napisał w Bazylei.

Sławę zyskał dzięki dziełom, spisanym po łacinie. Miały one stanowić zawartość pierwszego z dwóch tomów dzieła poświęconego męczennikom. Drugi spośród nich miał traktować o prześladowaniach chrześcijan w różnych zakątkach Europy. I chociaż Foxe go w końcu nie napisał, zastąpił go w tym dziele Henry Panteleon (1563). W marcu roku 1563., Foxe opublikował pierwszą angielską edycję swej książki. Jego wydawcą został protestancki drukarz, John Day, który po śmierci doczekał się epitafium następującej treści:

On to sprawił, że Foxe napisał, jak przez śmierć do życia/biegną męczennicy/Foxe w bólach, kosztem zdrowia, oświetlał prawdzie drogę/Day wydał swój majątek poprzez druk/i ten majątek z zyskiem zwrócił mu Bóg/dając mu dar tak, jak on sam darował ubogim

Książka, którą opublikowano, miała około 1800 stron, czyli była około trzykrotnie dłuższa od swe łacińskiej wersji. Jej ukazanie się przyniosło Foxe’owi sławę. Co ciekawe, autor nie pobierał żadnych prowizji od sprzedaży swej książki. Druga edycja książki ukazała się w roku 1570. Zawierała nowe materiały, takie jak np. osobiste świadectwa i treść martyrologii genewskiej, którą niejaki Jean Crespins napisał w roku 1564.

Jak można było się spodziewać, dzieło Foxe’a zostało bezpardonowo zaatakowane przez katolików. Głównymi jego przeciwnikami, zaraz po ukazaniu się książki, byli Thomas Harding, Thomas Stapleton i Nicholas Harpsfield. Harding wystąpił przeciw niej agresywnie, nazywając ją wielką kupą gnoju, pełną cuchnących męczenników i tysięcznych kłamstw. W następnym pokoleniu krytykiem książki został Robert Parsons, który potępiał ją w traktacie pod tytułem A Treatise of Tree Conversions of England (1603—1604).

Druga edycja książki byla prawie dwa razy bardziej obszerna od pierwszej. Składały się na nią dwa obszerne tomy, zawierające po 2300 dużych stron, wypełnionych tekstem w dwóch kolumnach.

Edycja trzecia i czwarta

Trzecia edycja dzieła Foxe’s ukazała się w roku 1576 i stanowiła przedruk wydania drugiego. Edycja czwarta natomiast była ostatnią, jaka ukazała się za życia Foxe’a, była znacznie lepszej jakości od poprzedniej i składały się nań dwa tomy in folio, każdy spośród których miał około tysiąca stron z tekstem sformatowanym w dwie kolumny.

Edycja czwarta była cztery razy dłuższa niż Biblia i była najbardziej imponującą pod względem objętości i skomplikowania książką angielską swojej epoki. Można, jak się wydaje, stwierdzić, że jest to najbardziej złożona spośród książek, jakie powstały w czasie pierwszych dwóch lub trzech stuleci historii druku angielskiego.

Pierwsze wydanie skrócone pojawiło się w roku 1589. Choć ukazało się zaledwie dwa lata po śmierci autora, zawierało informacje na temat jego życia, oddając przez to cześć jego pamięci. Był to zaledwie początek: w późniejszym czasie ukazały się setki skróconych wydań dzieła.

Od końca XVII w. skracano jego pracę tak, by zawierał jedynie elementy najbardziej sensacyjne. Zabieg ten sprawiał, że antykatolickość Księgi męczenników była znacznie bardziej jaskrawa, niż autor zakładał. Znaleźli się więc zajadli przeciwnicy dzieła, tacy jak Samuel Roffey Maitland, Richard Frederick Littledale, Robert Parsons i John Miller, którzy próbowali podważać wiarygodność użytych przez Foxe’a dokumentów. Warren Wooden określił Foxe’a w 1983 roku mianem historyka co prawda stronniczego, a jednak akuratnego i dokładnego, natomiast Patrick Collins nazwał Foxe’a największym angielskim historykiem swojej ery. Księga męczenników Foxe’a, opisująca między innymi cierpienia, jakie angielscy protestanci doznali z rąk prześladujących ich katolików, stanowi element angielskiej tożsamości narodowej.

Opis prześladowań papieskich w Czechach

Jako że papieże nadużywali władzy, którą mieli nad kościołami czeskimi, tamtejsze duchowieństwo wybrało dwóch posłów spośród duchowieństwa i czterech braci świeckich, i wysłało ich do Rzymu, celem otrzymania zadośćuczynienia. Choć sprawa się przewlekała, po pewnym czasie wysłuchano ich skarg i uczyniono zadość prośbom. W efekcie wizyty pozwolono im na odprawianie mszy w języku narodowym i wprowadzenie komunii pod dwiema postaciami. Spór rozgorzał jednak ponownie, gdy do władzy doszli kolejni papieże, którzy robili, co mogli, by narzucić swoje zdanie w sprawach religii Czechom, którzy z kolei pragnęli z całej mocy zachować swe przywileje w tym zakresie. W roku 1375 pewni gorliwi stronnicy ewangelii zaapelowali do czeskiego króla Karola o zwołanie rady, której celem byłoby rozpatrzenie nadużyć, jakich dopuścił się Kościół i przeprowadzenie gruntownej jego reformy. Król, nie wiedząc, jak postąpić, wysłał do papieża list, w którym prosił o wskazówki. Rozgniewało to zwierzchnika Kościoła, który odpisał w te słowa: Należy srodze ukarać owych bluźnierczych heretyków. Monarcha wysłuchał rady papieskiej i skazał na wygnanie wszystkich ludzi, związanych z proponowaną reformą, oraz nałożył ograniczenia na dotychczasowe religijne przywileje. Ofiary prześladowań nie były jednak zbyt liczne do czasu, w którym spalono Jana Husa i Hieronima z Pragi, którzy to wybitni reformatorzy zostali zabici z rozkazu papieża i jego wysłanników. Czytelnik pozna teraz w zarysie, jakie były koleje ich losów.

Prześladowanie Jana Husa

Jan Hus urodził się w roku 1380., w czeskiej wiosce o nazwie Hussenitz. Jego rodzice zapewnili mu najlepsze możliwe wykształcenie. Zdobywszy klasyczne wykształcenie w szkole prywatnej, przeniósł się na uniwersytet praski, gdzie wkrótce dał dowód swym wielkim zdolnościom umysłowym i wykazał się wielką pilnością w zakresie swych studiów. W roku 1398., Hus rozpoczął studia teologiczne, po zakończeniu których został obrany głową Kaplicy Betlejemskiej w Pradze. Objął również funkcję dziekana i rektora uniwersytetu. Do wypełniania swych obowiązków podchodził z wielką pilnością, a jego kazania, utrzymane w duchu doktryn Wycliffe’a, odznaczały się ostrością sądów i wymierzone były przeciwko papiestwu. Biskup Rzymu i jego zwolennicy nie mogli długo ignorować podobnego człowieka.

Angielski reformator, Wycliffe, rozpalił tak bardzo światło reformacji, że oświecało ono najdalej położone zakątki, w które sięgał papieski zabobon. Jego doktryny przedostały się również do Czech i zostały przyjęte przez wielką liczbę ludzi. Pośród ich zwolenników znajdował się Jan Hus i jego wielki przyjaciel i współmęczennik- Hieronim z Pragi.

Arcybiskup Pragi, widząc, że szeregi reformatorów wzrastają z każdym dniem, wystosował dekret, zabraniający rozpowszechniania pism Wycliffe’a. Postanowienie to odniosło jednak odwrotny do zamierzonego skutek: zwolennicy zakazanych doktryn stali się bardziej gorliwi i cały uniwersytet połączył swe siły, by je propagować.