Bezpłatny fragment - Fizjologia układu wewnątrzwydzielniczego

Copyright © Agnieszka Michalska & Leszek Zakrzewski

JLDA Sp. z o.o. © 2021

Warszawa — Biała Podlaska

Projekt okładki — autorzy

All right reserved including the rights of reproduction whole or in part in any form.

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody właścicieli praw autorskich zabronione.

Publikacja ta jest dziełem twórców.

Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują.

Nie publikuj jej w Internecie bez zgody autorów.

Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty.

Szanujmy cudzą własność i prawo.

Kontakt do autorów:

a.michalska@jlda.eu

l.zakrzewski@jlda.eu

JLDA Sp. z o.o.

21—500 Biała Podlaska

ul. Zamkowa 14 lok. 5

www.jlda.eu * info@jlda.eu

Układ wewnątrzwydzielniczy (hormonalny)

Układ wewnątrzwydzielniczy zwany również hormonalnym kontroluje funkcje fizjologiczne organizmu. Jego działanie można porównać do radia — sygnały w postaci substancji chemicznych rozchodzą się po całym ustroju, ale reagują na nie tylko komórki posiadające odpowiednie odbiorniki.

Układ hormonalny w organizmach żywych pełni rolę regulacyjną w zapewnieniu homeostazy. Wraz z układem nerwowym i regulacją na poziomie tkankowym, układ hormonalny stanowi niezbędny mechanizm przystosowawczy do zmieniających się warunków środowiska zewnętrznego i wewnętrznego.

Wydzielanie hormonów podlega zarówno kontroli na drodze sprzężeń zwrotnych jak i regulacji ze strony układu nerwowego.

Gruczoły wewnętrznego wydzielania (gruczoły dokrewne)

Gruczoły wydzielania wewnętrznego (dokrewne) pozbawione są przewodów wyprowadzających, a substancje przez nie wytwarzane wydzielane są bezpośrednio do krwi — stąd nazwa układ wewnątrzwydzielniczy lub dokrewny (endokrynny).

Substancje przez nie wytwarzane to hormony, które regulują procesy metaboliczne w komórkach. Zależy od nich równowaga środowiska wewnętrznego (homeostaza), a to jest warunkiem prawidłowego funkcjonowania wszystkich narządów i układów fizjologicznych.

Gruczoły dokrewne w organizmie człowieka to:

— przysadka

— szyszynka

— tarczyca

— przytarczyce

— grasica

— nadnercza

— trzustka

— gruczoły płciowe

Hormony — klasyfikacja, funkcje

Słowo hormon pochodzi od greckiego słowa hormeo, co w wolnym tłumaczeniu, znaczy poruszać, pobudzać. Pierwszym odkrytym hormonem była adrenalina, wyizolowana pod koniec XIX w. przez polskiego fizjologa o nazwisku Cybulski. Samo wytwarzanie hormonów zachodzi w gruczołach dokrewnych, skąd następnie wydzielane są do krwioobiegu. Tam oddziałują na konkretny receptor. Ich potężna aktywacja potrafi wywołać w organizmie lawinę reakcji, tym bardziej ich niedobór.

Klasyfikacja hormonów

Hormony dzielimy na:

— hormony właściwe

— hormony tkankowe

— miejscowe (autokoidy)

Hormony właściwe — wytwarzane są przez gruczoły dokrewne, działają za pośrednictwem układu krążenia. Należą do nich hormony przysadki mózgowej (przedniego i tylnego płata), h. szyszynki, h. tarczycy, h. przytarczyc, h. nadnerczy (rdzenia i kory), h. jajników, h. jąder, h. łożyska i h. wysp trzustki.

Hormony tkankowe — wytwarzane przez zespoły komórek skupione w różnych narządach, które oddziałują na inne narządy w miejscu uwolnienia (działanie parakrynne) albo za pośrednictwem krwi (działanie dokrewne, hemokrynne). Do hormonów tkankowych zaliczane są hormony przewodu pokarmowego, np. gastryna, cholecystokinina, sekretyna, erytropoetyna.

Hormony miejscowe (autokoidy) — wytwarzane przez komórki i działające na te same komórki. Należą do nich np. serotonina, histamina, prostaglandyny, leukotrieny i inne.

Ze względu na budowę hormony można podzielić na:

— steroidowe — kortyzol, aldosteron, estrogeny, progesteron, testosteron;

— polipeptydowe i glikoproteiny — ACTH (adrenokortykotropina), TSH (tyreotropina), GH (somatotropina — hormon wzrostu);

— pochodne i analogi aminokwasów — aminy katecholowe (adrenalina, noradrenalina, T4 — tyroksyna, T3 — trójjodotyronina), melatonina, serotonina, histamina;

— analogi kwasów tłuszczowych — prostaglandyny, leukotrieny.

Ze względu na rozpuszczalność hormony dzielimy na:

— rozpuszczalne w tłuszczach,

— rozpuszczalne w wodzie.

Hormony rozpuszczalne w tłuszczach to hormony steroidowe, które nie rozpuszczają się w wodzie osocza. Są transportowane we krwi w połączeniu z białkiem. Przenikają przez błonę komórkową i wywierają efekt biologiczny po połączeniu z receptorem znajdującym się w jądrze komórkowym (receptor jądrowy) lub w cytoplazmie (receptor cytoplazmatyczny).

Hormony rozpuszczalne w wodzie to hormony polipeptydowe, które są transportowane przez krew w formie rozpuszczonej w osoczu. Nie przenikają przez błonę komórkową, ponieważ mają zbyt dużą masę. Łączą się z receptorami skupionymi w błonie komórkowej (receptor błonowy).

Rola narządów w układzie hormonalnym

Podwzgórze (łac. hypothalamus)

Podwzgórze — część podkorowa mózgowia zaliczana do międzymózgowia. Podwzgórze pełni funkcję nadrzędną nad wydzielaniem hormonów przez przedni płat przysadki mózgowej. W podwzgórzu wytwarzane są hormony pobudzające (uwalniające) tzw. liberyny i hamujące tzw. statyny.

Działanie pobudzające na hormony przedniego płata przysadki mają:

— kortykoliberyna uwalniająca ACTH (adrenokortykotropinę);

— tyreoliberyna uwalniająca TSH (tyreotropinę);

— gonadoliberyny: luliberyna uwalniająca lutropinę LH (h. luteinizujący), foliberyna uwalniająca folitropinę — FSH (h. folikulotropowy);

— somatoliberyna uwalniająca somatotropinę — GH;

— prolaktoliberyna uwalniająca prolaktynę — LTH (PRL);

— melanoliberyna uwalniająca melanotropinę — MSH.

Działanie hamujące na hormony przedniego płata przysadki mają:

— somatostatyna hamująca sekrecję somatotropiny — GH;

— melanostatyna hamująca sekrecję melanotropiny — MSH;

— prolaktostatyna hamująca sekrecję prolaktyny — PRL.

Przysadka mózgowa, przysadka (łac. hypophysis, glandula pituitaria)

Przysadka mózgowa jest położona w siodełku tureckim, w kości klinowej. Przysadka wydziela wiele hormonów.

Przedni płat przysadki mózgowej (część gruczołowa) wydziela hormony takie jak:

— somatotropina — GH (hormon wzrostu) — powoduje wzrost kości i mięśni, pobudza syntezę białka, wpływa na przemianę lipidową (nasila lipolizę) i węglowodanową.

Niedobór hormonu wzrostu (GHD — growth hormone deficiency)

Niedobór hormonu wzrostu jest rzadką przyczyną niskorosłości i występuje z częstością 1: 4 000 do 1: 10 000. Przyczyną niedoboru hormonu wzrostu są czynniki genetyczne oraz strukturalne zmiany w okolicy podwzgórza i przysadki, wrodzone lub nabyte.

— Niedobór hormonu wzrostu prowadzi do karłowatości przysadkowej, objawiającej się upośledzeniem i zahamowaniem wzrostu z jednoczesnym opóźnieniem dojrzewania płciowego.

— Niedobór wzrostu zaznacza się najczęściej po pierwszym roku życia. W okresie szkolnym niedobór wzrostu sięga 20—30 cm.

— Osoby z karłowatością przysadkową mają drobne dłonie i stopy oraz stosunkowo dużą mózgoczaszkę, a także nadmiernie rozwiniętą podskórną tkankę tłuszczową, co nadaje im lalkowaty wygląd. Zarys nosa jest krótki, podbródek cofnięty, owłosienie głowy zazwyczaj jedwabiste i miękkie.

— Sprawność fizyczna jest nieco upośledzona, natomiast rozwój umysłowy nie wykazuje istotnych odchyleń.

— U chłopców często obserwuje się niedorozwój prącia.

— U małych dzieci groźne dla życia mogą być objawy napadowej hipoglikemii.

— Następuje zwiększenie otyłości brzusznej.

— Zmniejszenie zdolności do wysiłków fizycznych i odporności psychicznej.

— Zmniejszenie grubości i wysuszenie skóry.

— Zaburzenie prawidłowego składu ciała (zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej przy jednoczesnym obniżeniu masy tkanki beztłuszczowej i wody pozakomórkowej).

— Nasilenie obecności czynników ryzyka choroby wieńcowej (hiperlipidemia, zaburzenia fibrynolizy).

— Obniżenie gęstości mineralnej kości.

— Zaburzenia funkcji nerek.

— Zwiększenie oporności insulinowej.