Bezpłatny fragment - Wpływ zabaw na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym

WSTĘP

Celem książki jest ukazanie wpływu zabawy na rozwój dziecka w wieku przedszkolnym. Zabawa, definiowana był przez wielu znawców tematu: psychologów i pedagogów, jednak jedna prawda jest dla wszystkich oczywista, że zabawa to składnik zachowań wszystkich dzieci i ma ogromne znaczenie dla ich prawidłowego rozwoju.

W rozległej literaturze na temat zabawy przyjmuje się powszechną tezę, że aktywność zabawowa jest niezwykle istotną rolą w życiu dziecka. Owa niezastąpiona rola wynika z faktu, iż zaspokaja ona wszystkie wymagania umysłu, pobudzając dziecko do aktywnej działalności.

Aby dziecku było dobrze w przedszkolu i wynosiło z edukacji przedszkolnej korzyści dla swojego rozwoju, musi w nim odnajdywać warunki do aktywnej i nieustającej działalności jaką jest zabawa oraz mieć także możliwość uprawiania aktywności twórczej. Jak wiadomo zabawa jest zgodna z psychofizyczną strukturą dziecka, toteż ta aktywność ma istotny wpływ na rozwój psychomotoryczny, percepcyjny, intelektualny i estetyczny. Ponadto umożliwia podejmowanie i rozwiązywanie różnorodnych zadań.

Słusznie Piaget zauważył, że edukacja jest nie tylko kształtowaniem, ale nieodzownym warunkiem twórczym naturalnego rozwoju.

Odpowiednie stworzenie warunków do pojmowania spontanicznej zabawy jest ważnym zadaniem wychowania przedszkolnego, jako instytucji wychowawczej i środowiska rozwoju dziecka.

Dzieci bardzo lubią się bawić. Zabawę podejmują dobrowolnie i dla przyjemności. Uczą się kultury, sposobów nawiązywania kontaktów społecznych, wyrażania swoich przeżyć oraz stanów uczuciowych. Dzięki zabawie bardzo bogacą swoje słownictwo. W przedszkolu dzieci zdobywają pierwsze wiadomości o otaczającym go świecie, poznają rzeczy i zjawiska, o których słyszą lub oglądają na obrazkach w telewizji. Ich ciekawość wykracza poza najbliższe otoczenie i chcą to wszystko pokazać nie przez bierne słuchanie, ale przez aktywne działanie.

Książka składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym przedstawiono definicję zabawy w świetle literatury, a także omówiono funkcje zabaw. W dalszej części pracy scharakteryzowano podział zabaw. Na zakończenie tego rozdziału zaprezentowano zabawę, jako główną aktywność w przedszkolu.

Rozdział drugi rozpoczęto od przybliżenia definicji rozwoju w świetle literatury. Omówiono również stadia rozwojowe człowieka. W dalszej części scharakteryzowano specyficzne cechy rozwojowe dzieci w wieku przedszkolnym: rozwój fizyczny i motoryczny, rozwój społeczny, rozwój poznawczy, a także rozwój emocjonalny.

W ostatniej część książki zawarto zabawę w rozwoju dziecka. Ukazano w niej wpływ zabawy na rozwój: fizyczny, społeczny, poznawczy, a także emocjonalny.

Opisano ten temat, aby dać pełniejszy obraz, jaki wpływ na rozwój dziecka ma zabawa w wieku przedszkolnym oraz na lepsze poznanie dzieci samych w sobie.

ZABAWA JAKO JEDNA Z AKTYWNOŚCI CZŁOWIEKA

Definicja zabawy w świetle literatury

„Do zabawy potrzebny miły towarzysz i natchnienie, więc swoboda.”

Janusz Korczak

Podstawową formą aktywności dziecka jest zabawa. Daje ona możliwość wspierania i wspomagania rozwoju dziecka. „Dzięki niej poznaje ono coraz lepiej świat i stosunki społeczne, kształci umysł i umiejętności skutecznego działania, zaspokaja potrzebę ogólnej aktywności, a także tworzy pozytywne stany uczuciowe.” Poprzez zabawę dziecko uczy się rozwiązywać problemy oraz rozwiązuje napięcia emocjonalne. W zabawie powstają nowe relacje pomiędzy sytuacjami rzeczywistymi a sytuacjami wymyślonymi.

„Zabawa” jest terminem używanym tak dowolnie, że jego rzeczywiste znaczenie mogłoby zostać z łatwością zagubione. W rzeczywistości zabawa oznacza każdą czynność, którą wykonuje się dla przyjemności, bez względu na końcowy jej efekt. Przystępujemy do niej dobrowolnie, a nie pod wpływem żadnej siły zewnętrznej lub nacisku.

Zabawa jest działalnością zachowania się dzieci, a także występuje w życiu dorosłych, choć inaczej przejawia się u jednych i drugich.

Problem zabawy jako podstawowej działalności dziecka jest szeroko rozpatrywany w przedmiocie psychologii i pedagogiki. Istnieje w tych naukach wiele teorii zabaw. Niektóre z nich wzajemnie się wykluczają. Jeden z najwybitniejszych historyków kultury holenderski uczony John Huizinga, określił „zabawę jako dobrowolną, swobodną czynność lub zajęcia dokonywane w pewnych ustalonych granicach czasu i przestrzeni według dobrowolnie przyjętych, lecz obowiązujących reguł.”

Według J. Huizinga jest ona celem sama w sobie, nie łączą się z nią żadne interesy materialne, ponieważ nie można przez nią osiągnąć korzyści tylko towarzyszą jej uczucia napięcia, radości i świadomości odmienności od codziennego życia.

Zabawa jest podstawową strukturą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym. Według E. Claparede „dla dziecka zabawa jest pracą, dobrem, obowiązkiem i ideałem życia.” „Jest to jedyna atmosfera, w której może ono psychicznie oddychać a zatem działać.”

Zabawa realizuje swoje zadania, jeśli zostanie właściwie zorganizowana, czyli (właściwe warunki, dostęp do różnych przedmiotów i materiałów), a przede wszystkim powinna ona sprawić dzieciom dużo przyjemności i radości a także udział w niej powinny brać wszystkie dzieci. Dlatego nie należy więc stosować zabaw tego samego typu, ponieważ wprowadzają one brak zainteresowania i straszliwą nudę. W zabawie dziecko ukazuje swoje wnętrze oraz przeżycia. To także metoda w której dzieci zdobywają wiedzę i się uczą.

Zabawa wnosi do procesu kształcenia swobodę i twórczość, uatrakcyjnia ten proces i intensyfikuje. Spełnia rolę wspomagającą w integrowaniu nauczania i wychowania, a także w procesach poznawczych w przeżywaniu i działaniu uczących się dzieci. Zabawy potrafią wzbudzać uczucia poznawcze tj. zaciekawienie, zainteresowanie, wzmocnienie procesów motywacyjno — emocjonalnych.

Zabawa łączy w sobie wiele procesów rozwojowych dziecka, dlatego należy ją pielęgnować i stworzyć odpowiednie warunki by każdy malec mógł w pełni zaistnieć. Bowiem dziecko, które się bawi w pełni realizuje swojej prawo bycia dzieckiem.

Wśród współczesnych psychologów zajmujących się problematyką zabawy nie zabrakło Polaków. Możemy tu wymienić: Stefana Szumana, Władysława Jana Dynera, Zofię Topińską, Wincentego Okonia oraz Krystynę Tyborowską.

Psycholog i pedagog S. Szuman przedstawił ciekawą teorię zabawy „zabawa jest specyficzną, naturalną, wrodzoną i swoistą formą działalności dziecka oraz specjalną metodą, dzięki której dziecko wzbogaca swoje doświadczenie i zdobywa informacje o otaczającym świecie.”

W. Dyner uważa, że „zabawa przybliża dzieciom świat ludzi dorosłych, umożliwia jego poznanie i przeżycie poprzez fikcyjny w nim udział.” (…) „W zabawie zdobywa dziecko poglądową naukę o świecie i o życiu człowieka.” „Wzrasta w stosunki panujące między ludźmi danego środowiska, kształtuje własne postawy moralne oraz doskonali własne normy zachowania wobec rówieśników i osób dorosłych.” „Według niego zabawa to także wartość diagnostyczna, ponieważ ujawnia ona stosunek dziecka do innych osób, mówi o jego pożądanych i niepożądanych zachowaniach.” „Odpowiednio dobrane zabawy mogą sprzyjać przezwyciężaniu przez dziecko trudności i konfliktów, ale to już jest funkcja terapeutyczna zabawy.”

Definicję zabawy sformułował między innymi także W. Okoń. Uwzględnił on w zabawie wyobraźnie i twórczość, która pomaga dziecku poznać otaczającą rzeczywistość, otworzyć ją i przekształcić: „…zabawa jest to działanie wykonywane dla własnej przyjemności oparte na udziale wyobraźni tworzącej nową rzeczywistość.”

We współczesnej psychologii K. Tyborowaska wymieniła cztery zasadnicze aspekty zabawy:

— zabawa to zjawisko społeczne, a nie biologiczne — rozwija się ona pod wpływem otoczenia i działalności dziecka;

— różni się ona od zabawy zwierząt;

— zawiera charakter historyczny, czyli zmienia się pod wpływem społecznych warunków w jakich dzieci się wychowują;

— odzwierciedla poznanie przez nią rzeczywistości.

Bogdan Suchodolski zauważa, że świat fikcji, który towarzyszy zabawie pomaga człowiekowi w życiu, czyni to życie radośniejszym: „zabawa będąc pewną formą odrealnienia rzeczywistości jest źródłem reorganizacji i konstrukcji sił.”

Wiele definicji i spojrzeń na temat zabawy uznaje fakt, jak bardzo ważna i istotna jest w życiu dziecka. Poprzez zabawę dziecko szybciej i prościej wychowuje się, zostają przybliżone mu normy zachowań społecznych oraz dziecko łatwiej i w sposób bardziej interesujący poznaje siebie, ludzi i otaczający go świat.

W literaturze znajdziemy wiele teorii zabawa, które podkreślają różne jej właściwości i źródła biologiczne, jak i społeczne oraz ukazuje w rozmaity sposób jej funkcje i cele w życiu jednostki.

Jedną z najstarszych teorii zabaw jest teoria nadmiaru sił, czyli nadmiaru energii sformułowana przez słynnego poetę i filozofa F. Schillera. Głosiła ona pogląd, że zwierzęta i ludzie dają w zabawie upust nadmiarowi sił życiowych, których nie zużyje w codziennym życiu dla zaspokojenia swoich bezpośrednich potrzeb biologicznych. U dzieci ten nadmiar energii wyładowywany jest podczas zabawy.

Angielski filozof i socjolog H. Spencer rozbudował i uzupełnił teorię Schillera. Twierdzi on, że dziecko bawi się dlatego, ponieważ posiada nadmiar energii oraz zbyt wiele czasu, którego nie musi przeznaczyć na walkę o byt tylko o utrzymanie się przy życiu. Pokazał też, że dzieci naśladują w swych zabawach czynności ludzi dorosłych. Zabawa według niego stanowi rodzaj aktywności, która nie ma na celu osiągnięcia żadnej bezpośredniej korzyści, tylko który została zwyczajowo utrwalona. Teoria Spencera miała bardzo wiele wad. Nie wyjaśnia w sposób wystarczający zjawiska zabawy jaki również nie tłumaczy, powodując, że nadmiar siły i energii wyładowuje się w zabawie a nie w innej formie działalności.

Przeciwstawną do poprzedniej jest teoria sformułowana przez Schillera i Lazarusa określana teorią wytchnienia. Według tej teorii zabawa pozwala wypoczywać zmęczonemu organizmowi i umysłowi. Zabawa jest formą aktywnego wypoczynku, regeneracji sił, odprężenia od pracy.

Z innych teorii na wspomnienie zasługuje także teoria S. Halla. Teoria ta nosi nazwę atawizmu lub biogenetycznej. S. Hall twierdzi, że w zabawach dzieci pojawiają się czynności przypominające formy działania odpowiednie dla poszczególnych okresów rozwoju ludzkiego. Uważał, że zabawy są początkami działalności dawnych pokoleń, które zachowały się u dzieci.

Inną znaną teorią jest teoria ćwiczenia przygotowawczego K. Grossa. Zabawa przedstawiona jest w postaci ćwiczeń, czynności i ruchów potrzebnych w przyszłym życiu, stanowi więc przygotowanie do późniejszych czynności życiowych.

H. Carr mówi w swojej teorii o tzw. katartycznej funkcji zabaw czyli polegającej na tym, że zabawa jest oczyszczeniem nas z dążności przeciw społecznych z którymi się rodzimy oraz dostarcza organizmowi podniety niezbędnej do rozwoju narządów wpływającej jako podnieta wzrastania w szczególności na system nerwowy.

Edward Claparde pedagog szwajcarski jest twórcą teorii funkcji zastępczej. Zabawa jest substytutem, zastępstwem działalności poznawczej. Zabawa pełni zastępczą funkcję w życiu dzieci. Oprócz roli zastępczej zabawa spełnia także funkcje przygotowawczą. zabawa zaspokajając potrzeby teraźniejsze przygotowuje przyszłość.

Teoria ta zyskała duży rozgłos ponieważ odznaczało ja wszechstronniejsze spojrzenie na znaczenie zabawy w rozwoju psychicznym. Zabawa to czynnik rozwoju społecznego.

Francuski pedagog C. Freinet traktuje zabawę jako swoistą formę pracy dziecka. Działalność ta jest dla dziecka niezbędnym czynnikiem rozwoju. Freinet widział w zabawie dziecięcej nie tylko źródło przyjemności, która mu ona dostarcza, ale także ukazał dążenie przystosowania się dziecka do otaczającego je świata oraz możliwość wyładowania energii. Uważał, że zabawa w której towarzyszy wysiłek, zmęczenie, nowe doświadczenie i odkrycia daje dziecku zadowolenie oraz wiele innych korzyści.

Natomiast Piaget zaliczał zabawę do tych czynności, które biorą udział w wytwarzaniu symboli u dzieci. Wyróżnił trzy wielkie typy struktur, charakteryzujące zabawy dziecięce i w szczególności określające jej klasyfikacje:

— zabawa — ćwiczenie

— zabawa — symboliczna

— zabawa — regułami

Psychologowie gromadzili monitoring zabaw dzieci w różnym wieku. Wyodrębnili oni różne ich rodzaje w zależności od występujących w nich cech charakterystycznych.

Zabawa natomiast jest więc tym dla rozwoju dziecka, czym jest nauka szkolna dla ucznia, a praca dla człowieka dorosłego.

Podsumowując przegląd definicji zabaw, można zbudować własną opartą na dotychczasowych wyjaśnieniach teorię zabaw.

Zabawa jest jedną z ludzkich form aktywności stanowiącą cenną działalność we wszystkich okresach życia człowieka, zaspokaja jego wielorakie potrzeby takie jak: potrzebę fizyczną, psychiczną, duchową i społeczna. Jest to najważniejszy czynnik w rozwoju człowieka niezależnie od jego wieku. Pomaga on rozwijać sprawność myślenia, wzbogaca słownictwo, poszerza granice fantazji, wyrabia refleks oraz cierpliwość i wytrwałość. Czynnik ten jest sposobem uczenia się siebie i świata jak również stwarza szansę nabycia określonych umiejętności fizycznych, intelektualnych i emocjonalnych. Umożliwia uczenie się różnych ról społecznych i relacji międzyludzkich.

Zabawa przyczynia się do bezpośredniego kontaktu jednostki zarówno z otoczeniem oraz stwarza warunki kształtowania postaw społecznych.

W wyniku zabawy, czyli aktywności dziecko tworzy swoją efektywność, intelekt, umiejętności. Przygotowuje o zadań życiowych, pomaga przywrócić równowagę psychiczną i rozwija wyobraźnię.

W czasie zabawy dzieci wyrażają się całkowicie, wypowiadają swe uczucia, pragnienia oraz dążenia, odtwarzają zachowanie i postępowanie dorosłych. Uczą się myśleć i planować podobnie jak oni.

Według Wygotowskiego dzieci w zabawie chciały dokonać skoku nad poziomem swego zwykłego zachowania.

Funkcje zabaw

Zabawy wpływają na kształtowanie postaw, osobowości i kompetencji dziecka w wieku przedszkolnym. Jednak będą miały one charakter wszechstronny wówczas, gdy zostanie doceniona wartość wychowawcza i edukacyjna każdego rodzaju zabaw.

Nieodłącznym elementem zabawy są funkcje, jakie ona pełni.

E. Minczakiewicz przedstawia funkcje zabaw, które ujęte są według kryterium typu zmian, jakie się dokonują u dziecka pod ich wpływem:

— „kształcąca — poprzez zabawę dziecko kształci zmysł, doskonali sprawność motoryczną, wzbogaca wiedzę o świecie i o samym sobie, uczy się poznawać swoje możliwości i ocenia je;

— wychowawcza — dziecko przyswaja różne normy, poznaje reguły postępowania, zawiera umowy;

— terapeutyczna ( korekcyjna ) — dziecko ma sposobność uwolnienia się od dręczących je napięć i emocji, uczy się też wyrażania swoich uczuć i rozwiązywać swoje problemy;

— projekcyjna — pozwala wkroczyć dziecku w różne role społeczne, daje okazje do zrealizowania rzeczy niemożliwych w codziennym życiu, pozwala na uniknięcie za nie kary.”

Tak więc zabawa jest swoistą formą dzięki, której dziecko w sposób naturalny gromadzi wiedzę o otaczającym świecie, zdobywa nowe umiejętności. Blokując dziecku zabawę uniemożliwiając lub ograniczając dzieciom twórczą i mądrą zabawę, hamujemy rozwój wszystkich sfer. Dziecko musi mieć możliwość zabawy, zarówno w domu jak i w przedszkolu, powinno mieć stworzone odpowiednie warunki do podejmowania tej spontanicznej działalności.

Zadaniem L. Wygotowskiego „zabawa tworzy strefę bliskiego rozwoju dziecka.” „W zabawie dziecko zawsze zachowuje się ponad swój wiek, wychodzi poza swoje codzienne zachowania, można powiedzieć, że w zabawie przerasta się o głowę.” (…) „Związek pomiędzy zabawą a rozwojem należy porównać do związku miedzy nauką a rozwojem.”

M. Przetacznik — Gierowska w swojej literaturze podaje dwie funkcje zabawy:

— “zaspokaja potrzeby emocjonalne;

— pozwala wyrażać uczucia i emocje, tj. gniew, smutek, duma, poczucie winy, litość i wiele innych.”

Wyraźne funkcje zabaw badawczych podaje B. Muchacka. Wyróżnia ona trzy podstawowe funkcje:

— „stymulująca

— diagnostyczna

— terapeutyczna.”

Warto również zaznaczyć, iż charakterystyczną funkcją zabawy jest to, iż stanowi ona “ rodzaj zachowania się motywowanego wewnętrznie, co odróżnia ją od zależnych popędów zachowań konsumpcyjnych lub powiązanych z nimi zachowań instrumentalnych, a także zachowań realizujących cele wewnętrzne.”

Kolejną cechą jest fakt, że w zabawie przeważają procesy asymilacji nad procesami akomodacji, co koncentruje uwagę dziecka na środkach i sposobach działania, nie zaś na osiągnięciu określonego celu. Ten ostatni jest równoznaczny z intencją malucha.

Aspekt trzeci wiąże się z różnicowaniem zabawy i zachowaniami eksploracyjnymi. „Przy badaniu dziecko sprawdza jaki on jest i co robi, podczas zabawy zaś pyta, co może z nim zrobić.”, a ponieważ decyzja zależy od samego malucha, może zrobić on to, co zechce. Zatem w zabawie bodziec pełni drugorzędną role w stosunku do organizmu.

Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, iż wiele funkcji zabawy pozwala odkryć jej istotę. Zdaniem M. Przetacznik — Gierowskiej sensowne jest podejście funkcjonalne, widzące w zabawie aktywność twórczą dziecka, “ powiązana z rzeczywistością społeczną i kulturową, w której ono żyje.”

Podział zabaw

Zabawa dzieci przybiera różne formy: począwszy od prostych zajęć motorycznych z użyciem zabawek, poprzez uspołecznione zabawy w grupie rówieśników, aż po zabawy udramatyzowane i konstrukcyjne. Obszerny zakres pojęcia zabawy porządkuje podział zabaw na rodzaje. Należy również zaznaczyć, iż uczeni bardzo wcześnie zauważyli potrzebę klasyfikacji zabaw, aby przedstawić dla nich charakterystyczne własności i cechy. Warto przytoczyć tutaj słowa S. Karpowicz, która zwraca uwagę na problem wyboru kryterium podziału: “podział zabaw jest rzeczą tak trudna, że wątpić można, czy kiedykolwiek całkowita ich klasyfikacja dokonana zostanie.”

Należy zaznaczyć, że ten sam rodzaj zabaw może być różnie nazywany. U jednych autorów będzie to zabawa tematyczna, a u drugich zabawa fikcyjna, twórcza lub iluzyjna.

Poniżej przedstawiono podział zabaw ze względu na treść zabawa, której autorem jest S.Lipina:

zabawy manipulacyjne — które pojawiają się już od 4—5 miesiąca życia. Polegają na manipulowaniu przedmiotami, poznawaniu ich cech jakościowych poprzez działanie i odkrywanie do czego dana rzecz służy. Rozwijają one możliwości i umiejętności technicznego i praktycznego obchodzenia się z zabawkami oraz przedmiotami codziennego użytku. Zabawy te przeradzają się z czasem w zabawy badawcze;

zabawy konstrukcyjne — polegają na tworzeniu wytworu z dowolnego materiału, W. Okoń wyróżnia tutaj: budowanie z klocków, rysowanie, pisanie, budowanie z piasku, budowanie z gliny, opowiadanie, śpiewanie, robienie wycinanek, różnego rodzaju wytworów plastyczno — technicznych, bańki mydlane. Zabawy te rozwijają wyobraźnie przestrzenną, uczą planowania, rozplanowywania swoich czynności w myśli;

zabawy tematyczne — według Dynera to zabawy iluzyjne, dykcyjne, zabawy w odgrywanie roli, dramatyczne, twórcze, udawane, przedstawiane, naśladowcze, odtwórcze. Istotą tych zabaw jest oddziaływanie na przedmioty, przeistaczanie ich i opanowywanie, czyli inaczej mówiąc podporządkowanie przedmiotów władaniu osoby działającej. Podczas tego rodzaju zabaw pobudzone są następujące procesy: spostrzegawczość, uwaga, pamięć, wyobraźnia, myślenie. Zabawy te są źródłem ekspresji emocji i uczuć. Dają możliwość wyładowania napięć nerwowych i konfliktów wewnętrznych. W związku z tym pełnią ważną funkcję diagnostyczną i terapeutyczną;

zabawy dydaktyczne — według Hemmerlinga, są one rozrywką umysłową, której wynik innych jest bezbolesną dla dziecka oceną jego wysiłków, porównywalną z wynikiem innych uczestników zabawy. Tyborowska zalicza tu: Loteryjki, zagadki, segregowanie, karty kodu do rozwijania logicznego myślenia np. rysunki, guziki. W tych zabawach obowiązują określone reguły. Służą one gromadzeniu materiału poznawczego, utrwalaniu go, operowaniu zdobytymi pojęciami, informacjami. S.Lipine uważa, że można je nazwać zabawami poznawczymi, gdyż pełnia one rolę wspomagającą w zakresie uświadamiania istoty poznanych rzeczy, zjawisk, prawidłowości oraz sensu dokonujących się na oczach dziecka przemian;

M. Przetacznik — Gierowska dokonała podziału zabawy ze względu na:

— “ poziom aktywności dziecka: zabawy swobodne lub dowolne; mogą one być propozycją ze strony dziecka i wykonywane samodzielnie; zabawy kierowane prze różne osoby

— liczby dzieci biorących udział w zabawie: zabawy indywidualne lub samotne; zabawy grupowe

— poziomu i uspołecznienia dzieci: zabawy równolegle ( paralelne) podczas tych zabawach dzieci bawią się koło siebie, ale nie ze sobą. Mogą wymieniać się zabawkami i rozmawiają ze sobą; zabawy zbiorowe — nie występuje tutaj podział ról i funkcji, ale dzieci bawią się razem; zabawy zespołowe — występuje tutaj podział na role a także określony cel;

— przebiegu zabawy — zabawy chaotyczne i otwarte; zabawy planowane i zamknięte.

W zabawach chaotycznych i otwartych nie wiemy tak naprawdę kiedy ona się zaczęła i kiedy się kończyła. Inaczej jest w zabawach planowanych i zamkniętych. Przed rozpoczęciem tych zabaw dziecko przygotowuje sobie wszystkie potrzebne elementy, stwarza sobie tzw. “miejsce zabawy”. Planuje wszystko od początku. A na koniec zabawy pokazuje innym efekt swojej zabawy, może to być np. wieża ułożona z klocków.”

Wśród wielu klasyfikacji zabaw za najbardziej trafną uznaje sie propozycję Charlotte Buhler, która zaproponowała cztery klasyfikacje zabaw. Badaczka wyróżniła:

Zabawy funkcjonalne — czyli swobodne czynności dziecka, machanie lub potrząsanie grzechotką, skakanie itp.

Zabawy w fikcję — takie jak karmienie, przytulanie zabawek, traktowanie lalek czy pluszaków jako żywych stworzeń, granie pracowników różnych zawodów: lekarza, listonosza, nauczyciela, udawanie zwierzątek.

Zabawy receptywne — to m.in. słuchanie bajek, wierszyków, muzyki, oglądanie obrazków, obserwacja dorosłych podczas różnych czynności, wyjście do kina lub teatru.

Zabawy konstrukcyjne — polegają na tworzeniu przedmiotów z różnych części lub materiałów, jak na przykład z klocków, piasku, gliny, plasteliny i modeliny, rysowanie, śpiewanie.”

„Zaproponowana tu klasyfikacja pozwala nam widzieć w zabawie czynność ludyczną, dotyczącą dzieci do lat 6. Nie zostały uwzględnione w tym podziale zabawy dzieci starszych.”

Stefan Szuman nawiązał do podziału Charlotte Buhler dzieląc zabawy na: ruchowe, „funkcjonalne i manipulacyjne, (które Ch. Buhler nazywa fikcyjnymi); konstrukcyjne (budowlane i majsterka); kolektywne (z regułą gry lub bez niej.)”

Znów badaczka A. Klim — Klimaszewska proponuje następujący podział zabaw: „ruchowe, tropiące, konstrukcyjne, zabawy tematyczne, zabawy dydaktyczne, zabawy badawcze i teatralne.”

Zabawy ruchowe wymagają aktywności ruchowej. Prawie wszystkie są organizowane w grupie i tematycznie zróżnicowane. Można je prowadzić w przedszkolu i na placach zabaw. Przy tego typu czynnościach dzieci uczą się współdziałać w grupie. Zabawy mają duży wpływ na rozwój motoryki. W trakcie zabaw może zmieniać się ilość dzieci. Występuje w nich element rywalizacji, gdyż maluchy maja możliwość zmierzyć się z innymi rówieśnikami pod względem sprawności. Zabawa ruchowa powinna być zawsze dostosowana do możliwości psychoruchowych jednostek. W tego typu zabawach dzieli się dzieci na zespoły, co sprzyja ich integracji. Zabawy ruchowe z czasem mogą przekształcić się w zajęcia sportowe, które dzieci mogą doskonalić dalej.

Zabawy tropiące zapewniają dzieciom bezpośrednio kontakt z rzeczywistością przyrodniczą i społeczną. Umożliwiają przeżywanie dodatnich emocji, towarzyszących w docieraniu do nieznanego celu oraz wykonywaniu ciekawych zadań.” Tego typu zabawy uczą dzieci tropić, szukać śladów, skarbów. Dzieci doskonalą słuch, wzrok, nabywają umiejętności kojarzenia faktów. Dla przedszkolaków te zajęcia są bardzo interesujące, gdyż posiadają w sobie dozę tajemnicy.

Zabawy konstrukcyjne polegają na budowaniu przy pomocy różnorodnych materiałów m.in. klocków, kamyków, pisku itd. W wieku przedszkolnym dziecko jest w stanie już na dłużej skupić uwagę na jednej czynności. W zabawach konstrukcyjnych może rozwijać się twórczo. Według Wincentego Okonia „opanowanie przedmiotów i materiałów oraz poznawanie ich sensu społecznego występuje szczególnie jasno w zabawach konstrukcyjnych, gdy dzieci nie tylko manipulują narzędziami, lecz stosują je praktycznie i celowo do wykonywania swoich dziel.”

Zabawy dydaktyczne są bardzo różne. „Nie wiążą się ze swobodna aktywnością dzieci i muszą być podporządkowane regułom, dlatego tez posiadają specjalną instrukcję. Najczęściej inicjują i organizują je dorośli i podsuwają dzieciom do wykonania.” Celem tego typu działań jest poznanie reguł, rozwinięcie myślenia u maluchów oraz ćwiczenia ich spostrzegawczości. Dorośli na początku tłumaczą reguły zabaw, ale z upływem czasu stają się zbędni, gdyż dzieci rozumieją reguły i same starają się ich przestrzegać. Do tego typu zabaw zalicza się np. puzzle, układanki, gry planszowe. Mogą być pomocne przy nauce pisania, matematyki, przy rozwijaniu fantazji.

Zabawy badawcze rozwijają sprawność umysłową dzieci, które w ten sposób mogą odkrywać, badać, doświadczać, zdobywać wiedzę. Dzięki zabawom badawczym dziecko uczy się obserwować, porządkować fakty, eksperymentować. Przy pomocy nauczyciela maluchy biorą udział w ciekawych doświadczeniach eksperymentując, szukając odpowiedzi na postawione pytania.

Zabawy teatralne uczą dzieci odwagi w występach przed szerszą grupa. Uczą poprawnego wypowiadania się, słuchania innych, rozwijają twórcze postawy. Pomagają w poruszaniu się w przestrzeni. Doskonalą współprace grupową.”

Zaproponowany tu podział zabaw nie wyczerpuje ilości ich klasyfikacji, ale świadczy o niezwykłej ich różnorodności i o znaczeniu dla rozwoju dzieci w wieku przedszkolnym.

Zabawa jako główna aktywność w przedszkolu

Wiek przedszkolny jest typowym wiekiem zabawy. Na tym etapie rozwoju zabawa dominuje nad innymi emocjami działalności tak jak w wieku szkolnym — nauka. Zabawa gra decydującą rolę w wychowaniu dziecka, w kształtowaniu charakteru, w rozwijaniu umysłu, w stosunku do ludzi i do pracy.

W dzieciństwie zabawa wpływa różnie na rozwój psychiczny i społeczny w zależności od fazy rozwoju dziecka.

Przedstawię teraz następujące czynniki mające związek z rozwojem dziecka wynikającym w czasie zabawy:

— rozwój fizyczny dziecka, dokonuj poprzez zabawy aktywne gdzie rozwijają się u dziecka mięśnie oraz wszystkie części ciała. Jest to również ujście nadmiarowi energii, która tłumiona wywołuje napięcie, nerwowość oraz drażliwość.

— zachęta do komunikowania się czyli dziecko musi się nauczyć komunikować się z innymi w sposób dla nich zrozumiały oraz rozumieć co jej te osoby chcą zakomunikować,

— rozładowanie tłumionych napięć emocjonalnych dziecko uwalnia podczas zabawy swoje napięcia jakie na ich zachowanie wpływa środowisko

— ujście dla potrzeb i pragnień są to czynniki, które w realnym świecie nie mogą być osiągnięte a mogą być zaspokojone w zabawie

— uczenie się czyli nauka poprzez zabawę za pośrednictwem książki, telewizji lub eksplorowania środowiska

— stymulowanie twórczości, eksperymentowanie w zabawie oraz zadowolenie w tworzeniu czegoś nowego

— rozwijanie wglądu w siebie, poznawanie swoich zdolności oraz uch porównywanie z innymi towarzyszami. wytwarzanie trafnego pojęcia „ja”

— uczenie się życia w społeczności, nawiązywanie kontaktów społecznych oraz rozwiązywanie problemów powstających podczas tych kontaktów

— normy moralne, uczenie się tego co jest uważane za dobre a co za złe, przestrzeganie norm moralnych

— uczenie się pełnienia roli właściwej dla danej płci czyli ukazanie ról aprobowanych dla właściwej płci. Przekonanie się o tym, że chcąc stać się członkami grupy zabawowej muszą zaakceptować te wymagania ( role),

— rozwój pożądanych cech osobowości występując w kontaktach grupy zabawowej poprzez współdziałanie, prawdomówności jaki i również uczenie się jak być dobrymi towarzyszami.

ROZWÓJ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM

Definicja rozwoju w świetle literatury

Rozważania nad rozwojem dziecka w wieku przedszkolnym należy zacząć od przytoczenia definicji rozwoju. Każda dyscyplina nauki nadaje mu inne znaczenie.

W ujęciu A. Matczak, posługując się pojęciem rozwój „mamy na myśli proces, stosunkowo długotrwały, w toku którego dokonują się kierunkowe, prawidłowo po sobie następujące zmiany, prowadzące od form niższych, prostszych, słabiej zorganizowanych, do wyższych, bardziej złożonych, lepiej zorganizowanych.” W „Psychologii rozwoju człowieka” przeczytamy, że „rozwój jest pojęciem ogólnym i złożonym.” „Pojęcie to jest od stuleci przedmiotem zainteresowań zarówno filozofii, jak i wielu nauk szczegółowych (m.in. biologii, historii, geologii, antropologii i psychologii).” „Zostało ono wprowadzone przez Arystotelesa (384—322 p.n.e.), jako użyteczne w udzielaniu odpowiedzi na pytanie, jak pojmować istotę tego, co leży u podłoża różnorodnych zmian w zjawiskach.” „Arystoteles ujmował rozwój jako proces nadawania materii formy, a więc jako zmianę zmierzającą w określonym kierunku, zmianę celową, polegającą na przechodzeniu od form niższych do wyższych.” „Oznacza to, że według Arystotelesa rozwój ma charakter teleologiczny i progresywny. Tak pojmowany rozwój jest wartościowany pozytywnie.”

„W związku z powyższym, cechą nadrzędną rozwoju jest jego charakter progresywny, który pozwala osiągnąć kolejne stadia rozwoju.” „Człowiek w ciągu całego życia ulega pewnym wpływom, które jako doświadczenia nadają kształt osobowości, dlatego „istotą rozwoju jest zmiana, zaś jego cechą charakterystyczną plastyczność”

Poniżej zostanie przedstawione pojęcie rozwoju w aspekcie różnych dziedzin naukowych, ponieważ termin ten pojawia się właściwie w każdej nauce o człowieku.

W Encyklopedii PWN przeczytamy, że rozwój, w aspekcie filozoficznym, to:

1) „wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu (układu), wykazujące stwierdzalne różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem”

2) „proces kierunkowych przemian, w którego toku obiekty (układy) danego rodzaju przechodzą od form lub stanów prostszych, niższych, mniej doskonałych do form lub stanów bardziej złożonych, wyższych, doskonalszych pod określonym względem; tak rozumiane pojęcie rozwój jest ściśle związane z pojęciem postęp, zwłaszcza w mowie potocznej i w starszej literaturze naukowej.”

W podręczniku J. Strelau’a pojęcie rozwoju zostało przedstawione w ujęciu różnych autorów. Pierwszym z nich jest S. Krajewski, który rozwój określa jako „nieodwracalny, spontaniczny, monotoniczny ciąg zmian” S. Krajewski wymienia cechy, które powinny zaistnieć, aby można było mówić o rozwoju:

„1. nie może to być zmiana ani nagła i jednorazowa, ani krótkotrwała, ale zmiana względnie długotrwała”

„2. nie może być to zmiana pojedyncza, ale kilka zmian po sobie następujących, czyli jakiś ciąg zmian”

„3. nie może to być ciąg typu stale powtarzającego się zamkniętego cyklu (…), ale ciąg zmian o charakterze jednokierunkowym, otwartym, kiedy to w miarę upływu czasu co najmniej jeden parametr danego obiektu zmienia się monotoniczne (tzn. stale rośnie, albo stale maleje); inaczej można też powiedzieć, że ciąg zmian musi tworzyć jakąś uporządkowaną w czasie sekwencję”

„4. zmiana ta dotyczy wewnętrznej struktury obiektu, a więc jakościowych przeobrażeń poszczególnych elementów i/lub niektórych relacji między nimi, czy też całego układu powiązań”

„5. zmiany układu (właściwości elementów lub struktury powiązań) są względnie nieodwracalne”

„6. istotne, kluczowe (…) przyczyny zmian tkwią w samym zmieniającym się układzie; zmiany o charakterze rozwojowym są wywoływane przez przyczyny wewnętrzne, czyli są to zmiany spontaniczne, nie inicjowane zewnętrznymi względem układu czynnikami; czynniki zewnętrzne mogą natomiast ową zmianę podtrzymywać, przyspieszać ją bądź opóźniać, ale nie mogą jej inicjować.” Z tego wynika, że „[…] rozwój [to] wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian, w których można wyróżnić prawidłowo następujące po sobie etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu (układu), wykazujące obiektywnie stwierdzalne różnicowanie się tego obiektu (układu) pod określonym względem.”

K. Zamiara w bliźniaczo określa pojęcie rozwoju, „o rozwoju mówi się zazwyczaj wtedy, gdy obserwowane zmiany mają charakter stały, stopniowy, jednokierunkowy, nieodwracalny oraz prowadzą ku większej złożoności i integracji wewnętrznej.”

Z kolei M. Rylke pisze, że „rozwój jest procesem samoistnym, zachodzącym specyficznie w każdej jednostce według jej indywidualnego planu. Równocześnie jednak to, kim człowiek się staje, zależy w dużym stopniu od rodzaju doświadczeń jakie gromadzi od początku swego istnienia”