Bezpłatny fragment - Starożytność

Prehistoria

Człowiek epoki paleolitu

Około 6 milionów lat temu człowiekowate (hominidy) oddzieliły się od małp. Hominidy charakteryzowały się postawą dwunożną, chwytnymi rękami, stosunkowo dużym mózgiem.

Paleolit, czyli starsza epoka kamienna, była to epoka trwająca od pojawienia się pierwszych narzędzi do 8 tys. lat p.n.e. (z greckiego paleos — stary i lithos — kamień).

Dolny paleolit: ok. 2,5 mln — ok. 120 tys. lat p.n.e.

Australopitek

Australopiteki żyły w Afryce północnej i wschodniej 4,5—1,5 mln lat temu. Pojemność ich mózgu sięgała 530 cm3. Charakteryzował je silny dymorfizm płciowy — mężczyzna miał około 150 cm wzrostu, kobieta około 100 cm, masa ciała wynosiła 45—50 kg. Hominidy te posługiwały się znalezionymi kawałkami krzemienia jako narzędziami. Uważa się ich za twórców kultury olduvai, występującej na obszarze Afryki wschodniej.

Homo habilis

Homo habilis (łac. człowiek uzdolniony) żył około 1,8 mln lat temu na sawannie wschodnioafrykańskiej. Pojemność jego mózgu wynosiła około 640—680 cm3. Wytwarzał pierwsze narzędzia, stąd jego nazwa.

Homo erectus

Homo erectus (łac. człowiek wyprostowany) żył od około 1,8 mln do 125 tys. lat temu, początkowo w Afryce, następnie (około miliona lat temu) zaludnił Azję i Europę. Pojemność jego mózgu wynosiła 760—1225 cm3. Zakładał pierwsze stałe obozowiska, opanował ogień — najstarsze ślady palenisk pochodzące sprzed 460 tys. lat znaleziono w jaskini Czukutien w Chinach. Polował w grupie na duże zwierzęta. Używał narzędzi — początkowo otoczaków, później pięściaków. Homo erectus stworzył kulturę aszelską, występującą w Afryce, Azji i Europie.

Opanowanie ognia umożliwiło człowiekowi pierwotnemu zasiedlanie mniej korzystnych niż Afryka stref klimatycznych. Zwiększyło jego poczucie bezpieczeństwa wobec drapieżnych zwierząt. Termiczne przetwarzanie pokarmów poprawiło ich jakość zdrowotną, eliminując wiele pasożytów i bakterii. Ognisko stało się czynnikiem integrującym wspólnotę ludzką.

Środkowy paleolit: ok. 120 tys. — ok. 40 tys. p.n.e.

Neandertalczyk

Gatunek ten żył około 125—35 tys. lat temu w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Azji. Miał pojemność mózgu około 1600 cm3, używał narzędzi kamiennych i kościanych (noże, ostrza, zgrzebła). Był krępej budowy: osobniki męskie przy średnim wzroście 170 cm ważyły 84 kg, a żeńskie przy wzroście 150 cm ważyły 80 kg. Taka budowa w warunkach zimnego klimatu chroniła przed szybką utratą ciepła. Cechowało go niskie czoło, duży nos, wydatne łuki brwiowe.

Nazwa neandertalczyk pochodzi od doliny Neander (po niemiecku: Neandertal) koło Düsseldorfu, w której archeolog Johannes Carl Fuhlrott znalazł w roku 1856 w warstwie wapiennej szkielet przedstawiciela tego gatunku. Wcześniej, w roku 1829, fragmenty szkieletu neandertalczyka znaleziono w Engis w Belgii (szczątki trzyletniego dziecka) i w roku 1848 w jaskini Forbes’ Quarry w Gibraltarze, jednak w obu tych przypadkach początkowo nie rozpoznano w znalezisku nowego gatunku człowieka. Szczątki z Gibraltaru zidentyfikowano jako neandertalskie w roku 1864, a z Engis dopiero w roku 1936.

Neandertalczyk prawdopodobnie posługiwał się już mową. Żył w okresie międzylodowcowym w dużych obozowiskach w jaskiniach, polował na niedźwiedzie, mamuty, konie, renifery, używając dzid i oszczepów. Stworzył kulturę mustierską.

Grzebał zmarłych wraz z przedmiotami codziennego użytku i pożywieniem, co świadczyłoby, iż posiadał wyobrażenia o życiu pozagrobowym. Zmarłych przed pochówkiem pokrywał czerwoną ochrą.

Prowadził typowo osiadły tryb życia, poruszał się w promieniu kilku kilometrów od swojej osady.

Górny paleolit: ok. 40 tys. — ok. 10 tys. p.n.e.

Homo sapiens sapiens

Człowiek rozumny właściwy pojawił się ok. 130 tys. lat temu w południowej Afryce, ok. 90 tys. lat temu zasiedlił Bliski Wschód, a 40 tys.-12 tys. lat temu opanował wszystkie strefy geograficzne. Był koczowniczym myśliwym. Pojemność jego mózgu wynosiła ok. 1500 cm3, wyglądem nie różnił się od współczesnego człowieka. Jego pierwszy szkielet znaleziono w miejscowości Cro Magnon we Francji, dlatego określa się go mianem człowieka z Cro Magnon.

Wytwarzał noże kamienne, groty oszczepów, narzędzia z kości i rogów. Ok. 25 tys. lat temu zastosował pierwszy łuk.

Pozostawił po sobie malowidła naskalne w Lascaux we Francji (ponad 600 malowideł przedstawiających zwierzęta oraz istoty półludzkie — obiekty te odkryto w r. 1940) oraz w Altamirze w Hiszpanii (odkryte w roku 1879). Wyznawał kult płodności — świadczy o tym jedenastocentymetrowa wapienna figurka Wenus z Willendorfu, znaleziona w dolnej Austrii i pochodząca z ok. 20 tys. lat p.n.e. Człowiek z Cro Magnon robił również figurki antropo- i zoomorficzne z wypalanej gliny.

Polował w okresie ostatniego zlodowacenia, gdy Europa pokryta była tundrą i stepem. Mieszkał w małych szałasach o drewnianej konstrukcji, wewnątrz których znajdowały się paleniska.

Rewolucja neolityczna i narodziny cywilizacji

Początki rolnictwa i hodowli

Około 10 tysięcy lat p.n.e. rozpoczął się na Bliskim Wschodzie wielki przełom w dziejach gatunku ludzkiego: człowiek zaczął stopniowo porzucać koczowniczy, myśliwsko-zbieracki tryb życia i zajął się uprawą roślin oraz hodowlą zwierząt. Z koczownika przeistoczył się w osiadłego rolnika. Ten proces nazwany został rewolucją neolityczną.

Przyczyną przejścia ludzi od myśliwsko-zbierackiego do rolniczego trybu życia były zmiany klimatyczne. Zakończyła się ostatnia epoka lodowcowa, postępujące ocieplenie spowodowało, że na północ odeszły duże zwierzęta, na które polowano w okresie paleolitu: łosie, renifery, dziki, żubry. W efekcie wielu grupom ludzkim żyjącym na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz w Azji Mniejszej zaczęło brakować pożywienia.

Rosły tam natomiast w dużych ilościach dzikie trawy, które — przy niedostatku innej żywności — stały się podstawą ludzkiej diety. Stopniowo ludzie nauczyli się, w trakcie procesu trwającego ok. 2 tysiące lat, selekcjonować te trawy. W stanie dzikim występowały na Bliskim Wschodzie dwa gatunki pszenicy — samopsza i płaskurka — które charakteryzowały się szczególnie dobrymi wartościami odżywczymi. Rosło także żyto oraz jęczmień. Ludzie zaczęli magazynować ich nasiona w celach konsumpcyjnych. Konieczność utrzymywania tych zapasów stała się przyczyną przejścia do osiadłego trybu życia.

Kolejnym krokiem w ewolucji społecznej na Bliskim Wschodzie było pojawienie się około 8 tys. lat p.n.e. pierwszych pól uprawnych, na których rolnicy wysiewali nasiona wyselekcjonowanych gatunków zbóż. Uprawy rolne rozwijały się początkowo w tych rejonach Bliskiego Wschodu, gdzie występowała wystarczająca ilość opadów deszczu — minimum 250 milimetrów w ciągu roku. Takie warunki występowały w dzisiejszym Iranie, północnym Iraku, północnej Syrii i na wybrzeżu Morza Śródziemnego. Na terenach o bardziej suchym klimacie, takich jak Egipt i południowa Mezopotamia, rozwój rolnictwa wymagał stworzenia systemów nawadniających, co nastąpiło w IV tysiącleciu p.n.e.

Równolegle z pojawieniem się upraw rozpoczął się proces udomowienia zwierząt — najpierw udomowione zostały owce i kozy (ok. 9 tys. lat p.n.e.), potem świnie (8 tys. lat p.n.e.), następnie bydło (7,5 tys. lat p.n.e.) i konie (około 4 tys. lat p.n.e.). Zwierzęta dostarczały mięsa, mleka, skór, wełny, a także nawozu dla upraw rolnych, niektóre z nich zaczęły być z czasem wykorzystywane także jako zwierzęta pociągowe.

Oprócz Bliskiego Wschodu ważnym ośrodkiem rozwoju rolnictwa był także Daleki Wschód. W północnych Chinach nad Huang-ho około 5 tysięcy lat p.n.e. zapoczątkowano uprawę prosa, a w Chinach południowych nad Jangcy ok. 4 tysiące lat p.n.e. uprawę ryżu i soi. W Indiach ok. 5 tysięcy lat p.n.e. zainicjowano produkcję bawełny oraz trzciny cukrowej, a w Indochinach uprawę mango.

Udomowienie zwierząt spowodowało, iż człowiek nie był uzależniony wyłącznie od pokarmu roślinnego — hodowla pełniła rolę zabezpieczenia na wypadek złych zbiorów, dostarczając alternatywnego rodzaju pożywienia. Ponadto na co dzień urozmaicała dietę, w przeważającej mierze węglowodanową, wartościowym białkiem zwierzęcym. Zaś na obszarach, gdzie nie było sprzyjających warunków do rozwoju rolnictwa, hodowla stała się podstawowym źródłem żywności.

W wyniku rewolucji neolitycznej człowiek stał się producentem żywności, zarówno pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego. Zaczął kształtować swoje środowisko naturalne.

Rolnictwo z Bliskiego Wschodu rozprzestrzeniło się około 5 tysięcy lat p.n.e. na Bałkany, a stamtąd w ciągu półtora tysiąca lat na resztę Europy, osiągając swoją naturalną północną granicę w Skandynawii.

Skutki upowszechnienia rolnictwa

Osiadły tryb życia sprzyjał zwiększeniu przyrostu naturalnego. Obszary, na których upowszechniło się rolnictwo, zaczęły przeżywać eksplozję demograficzną. To zjawisko stało się z kolei silnym bodźcem do zwiększania areału upraw.

Momentem przełomowym w rozwoju społeczności ludzkich było pojawienie się nadwyżki żywności. Oznaczało to, że od tej pory już nie wszyscy musieli zajmować się produkcją rolną, że możliwa stała się specjalizacja pracy. Rozpoczęło się więc różnicowanie struktury społecznej: pojawili się pierwsi rzemieślnicy, którzy za wytworzone towary otrzymywali zapłatę w postaci żywności, zaczęła się także kształtować warstwa kapłanów.

Zróżnicowany dostęp poszczególnych społeczności do zasobów ziemi nadającej się do uprawy oraz do surowców stał się przyczyną pierwszych wojen. Walczono zarówno, by zdobyć nowe tereny pod uprawę, jak i na przykład złoża obsydianu — czarnej skały ze szkliwa wulkanicznego, z której wyrabiano narzędzia, broń i ozdoby. Pokojową metodą zdobywania potrzebnych surowców i wyrobów stał się handel wymienny.

Wraz z upowszechnieniem się osiadłego trybu życia pojawiło się pojęcie własności ziemi, stad udomowionych zwierząt, narzędzi. Człowiek paleolitu traktował wszystko, czym dysponował, jako dary natury, natomiast człowiek neolitu nabył świadomość, że zasoby oraz efekty ludzkiej pracy stanowią własność danej wspólnoty rodowej bądź indywidualną.

Rewolucja neolityczna przyniosła nie tylko skutki pozytywne. W okresach złych zbiorów wspólnotom rolniczym groził głód. Efektem życia w dużych skupiskach i kontaktu z udomowionymi zwierzętami były epidemie chorób zakaźnych.

Pierwsze osady miejskie

Powstawanie osad o charakterze miejskim stało się możliwe, gdy specjalizacja pracy wśród mieszkańców Bliskiego Wschodu i Azji Mniejszej była już mocno zaawansowana. Takie ufortyfikowane osady stawały się bowiem miejscem skupiającym rzemieślników, z czasem nabierały również charakteru ośrodków władzy i miejsc kultu religijnego. Trzeba jednak podkreślić, że nie były to miasta w dzisiejszym rozumieniu: większość ich mieszkańców utrzymywała się nadal z rolnictwa, w dzień pracowała na okolicznych polach.

Za pierwszą osadę miejską uważa się Jerycho w Palestynie, które około 8 tys. lat p.n.e. było już otoczone murem. Na polach wokół Jerycha istniał system irygacyjny.

Około 6,5 tys. lat p.n.e. powstała osada miejska Çatal Hüyük w Anatolii (dzisiejsza Turcja). Jej mieszkańcy zajmowali się uprawą roli i rzemiosłem. W pobliżu osady znajdowały się bogate złoża obsydianu, z którego wyrabiano narzędzia. Surowiec ten był także z pewnością przedmiotem handlu wymiennego.

Archeolodzy znaleźli ślady dwunastu produktów rolnych, magazynowanych przez mieszkańców osady — były to między innymi owoce, orzechy i trzy gatunki zbóż. Sceny polowań malowane na murach świadczą, że stosowano i taką metodę zdobywania pożywienia.

Mieszkańcy Çatal Hüyük żyli w ciasno stojących domach z suszonej cegły, do których wchodziło się po drabinie przez otwór w dachu. Znaleziono tam kilkadziesiąt pomieszczeń pełniących funkcje sakralne. Swoich zmarłych najpierw wystawiali na żer sępom (liczne rysunki tego ptaka świadczą, iż był on czczony), a następnie szkielety grzebali pod podłogą pomieszczeń, w których mieszkali.

Rozwój rzemiosła i postęp technologiczny

Najważniejszymi dziedzinami rzemiosła w epoce neolitu były wyrób naczyń, tkactwo oraz wytwarzanie narzędzi i broni. Rozwój ceramiki wynikał z potrzeby magazynowania żywności. Gliniane naczynia idealnie nadawały się do przechowywania ziarna i innych produktów rolnych, a także wody pitnej. Były ognioodporne, więc można w nich było gotować ziarna zbóż. Około 4 tysięcy lat p.n.e. na terenie dzisiejszego Iranu wynaleziono koło garncarskie, które w ciągu kilkuset lat upowszechniło się na całym Środkowym i Bliskim Wschodzie. Dzięki niemu naczynia ceramiczne szybko wyparły używane wcześniej pojemniki robione ze skór zwierzęcych lub wydrążonej tykwy oraz ograniczyły zastosowanie wyplatanych koszy.

Ubrania tkano przede wszystkim z wełny owiec, około 3 tysięcy lat p.n.e. zaczęto w Egipcie produkować także odzież z lnu.

Do pracy w polu używano początkowo sierpów i motyk z krzemiennymi ostrzami. Krzemień stosowany był także do wyrobu noży i ostrzy strzał. Otrzymywano go metodą odłupywania potrzebnych fragmentów surowca. Krzemień, jako zbyt kruchy, nie nadawał się natomiast do produkcji siekier używanych do wycinki drzew. Do tego celu zaczęto stosować jako surowiec fragmenty twardszych skał, które poddawano procesowi długotrwałego polerowania, by nadać im odpowiedni kształt.

Pierwszym metalem zastosowanym do wyrobu narzędzi i broni była miedź. W górach Iranu i Azji Mniejszej występowała ona w formie czystej, jako bardzo plastyczny surowiec. Ponieważ było jej niewiele, stosowano ją od ok. 8 tysięcy lat p.n.e. jedynie do wyrobu grotów i ozdób. Półtora tysiąca lat później nastąpił przełom: na Bliskim Wschodzie opanowano technikę wytapiania miedzi z rudy, dzięki czemu można ją było stosować znacznie szerzej. W połowie IV tysiąclecia dzięki połączeniu miedzi z cyną otrzymano brąz. Był to stop znacznie twardszy i mniej łamliwy niż miedź, dlatego stał się głównym surowcem do wytwarzania narzędzi i broni — aż do czasu zastosowania hartowanego żelaza.

Wierzenia w neolicie

Dla neolitycznych społeczności rolniczych charakterystyczny był kult solarny — czczenie Słońca jako życiodajnej siły, decydującej o pomyślności człowieka. Czczono także poszczególne siły przyrody oraz zwierzęta. Rozwinięty był również kult przodków, o czym świadczy chociażby częsty sposób chowania zmarłych pod podłogą domostw.

Wymowną ilustracją kultu solarnego są zachowane w Europie zachodniej sanktuaria solarne zbudowane z wielkich bloków kamiennych, zwanych megalitami. Największe spośród nich to Stonehenge na Wyspach Brytyjskich. Ten kamienny kompleks składa się z wielkich kręgów (zwanych kromlechami), słupów (menhiry) i komór grobowych (dolmeny). Archeolodzy są zgodni, że w tym sanktuarium podczas równonocy wiosennej i jesiennej oddawano cześć Słońcu.

Czym jest cywilizacja?

Wszelkie społeczności ludzkie, od paleolitu poczynając, tworzyły kulturę. Tym terminem określamy ogół dorobku materialnego i duchowego danej społeczności. Do wytworów kultury zaliczać więc będziemy zarówno narzędzia i inne osiągnięcia techniczne, jak i formy organizacji życia społecznego, wierzenia, mentalność.

Cywilizacją nazywamy natomiast kulturę na odpowiednio wysokim szczeblu rozwoju, takim, jaki pojawił się najpierw na Bliskim Wschodzie jako rezultat przemian zapoczątkowanych rewolucją neolityczną, a następnie rozprzestrzenił się na inne rejony świata starożytnego. O cywilizacji możemy mówić, gdy w danej społeczności pojawią się następujące elementy:

— urbanizacja — miasta stają się centrami rozwoju politycznego, ekonomicznego i kulturalnego,

— religia — jako zinstytucjonalizowana magia, ze strukturą i hierarchią, ze ściśle określonym zestawem bóstw i odrębną warstwą kapłanów jako strażników boskich praw,

— państwo — jako polityczno-militarna organizacja społeczeństwa, oparta na administracji i sile zbrojnej, stanowiąca prawo i egzekwująca je przy zastosowaniu środków przymusu,

— struktura społeczna charakteryzująca się zróżnicowaniem siły ekonomicznej poszczególnych grup; jej górną warstwę stanowią przywódcy polityczno-religijni i wojownicy, zaś najniższą niewolnicy,

— pismo — będące warunkiem koniecznym funkcjonowania administracji i życia gospodarczego.

Bliski, Środkowy i Daleki Wschód

Cywilizacja Mezopotamii

Nazwa Mezopotamia pochodzi z języka greckiego i oznacza Międzyrzecze. Cywilizacja mezopotamska powstała w dorzeczu dwóch rzek — Eufratu i Tygrysu. Południe Mezopotamii zamieszkiwał od IV tysiąclecia p.n.e. lud Sumerów, prawdopodobnie przybyły ze wschodniej Azji. Północ Mezopotamii zamieszkiwały ludy semickie, które od III tysiąclecia p.n.e. rozpoczęły stopniową ekspansję na południe, podporządkowując sobie ośrodki sumeryjskie. Język sumeryjski do końca istnienia cywilizacji mezopotamskiej pełnił rolę języka dyplomacji, a także liturgii.

Sumerowie

Sumeryjskie miasta-państwa

Pierwsze sumeryjskie miasta-państwa powstały w IV tysiącleciu p.n.e. Największymi z nich były Ur, Uruk, Lagasz, Kisz, Nippur, jednak pierwszym — jak głosiła sumeryjska tradycja — było Eridu. Według późniejszych mitów babilońskich miasto to stworzył bóg Marduk.

Ziemia na południu Mezopotamii, między Eufratem i Tygrysem, była bardzo żyzna, jednak wymagała nawadniania, ponieważ przez prawie osiem miesięcy w roku nie było opadów, zaś gwałtowne wiosenne deszcze przychodziły zbyt późno, by wpłynąć na zbiory, których dokonywano w kwietniu. Budowa systemu irygacyjnego była w tych warunkach koniecznością, a takiemu zadaniu mogła podołać jedynie struktura państwowa, dysponująca silnym przywództwem i administracją. Powstawanie miast było także efektem postępującego zróżnicowania społecznego i podziału pracy.

Handel dalekosiężny

W Sumerze brakowało surowców mineralnych i drewna, co stało się bodźcem dla rozwoju handlu. Cynę, niezbędną do wytopu brązu, importowano z kopalń Azji środkowej. Lapis-lazuli, minerał używany do wyrobu biżuterii i ozdabiania na przykład instrumentów muzycznych (jak choćby harf znalezionych w grobowcach w Ur), sprowadzano z gór dzisiejszego Afganistanu. Drewno i olejki aromatyczne przywożono z Anatolii i Syrii, granit z Egiptu, a drzewo cedrowe, z którego otrzymywano olejki eteryczne, perfumy oraz oleje o zastosowaniu medycznym, było importowane z Libanu.

Rola świątyń

Budowlą dominującą w każdym sumeryjskim mieście-państwie była świątynia. Miała ona formę zigguratu, czyli piramidy schodkowej, na której szczycie znajdował się ołtarz poświęcony miejscowemu bóstwu. Zigguraty budowano z wysuszonych na słońcu glinianych płyt i cegieł. Świątynia stanowiła centrum życia religijnego, politycznego i gospodarczego. Należała do niej większość ziemi uprawnej, w magazynach świątynnych gromadzono produkty rolne stanowiące nadwyżkę żywności, w warsztatach produkowano wyroby rzemieślnicze. Świątynia organizowała dalekosiężny handel.

Władca sumeryjski nosił tytuł ensi, który tłumaczy się jako książę. Gdy zdołał podporządkować sobie także inne miasta-państwa, nazywano go lugal, czyli wielki człowiek. Rządził w imieniu lokalnego boga, stał na czele kapłanów tworzących warstwę panującą.

Imperium akadyjskie (ok. 2320 — 2130 p.n.e.)

Podboje Sargona i jego następcy

Imperium akadyjskie zostało utworzone przez Sargona. Z zachowanych źródeł wiemy, że pochodził on z miasta Kisz, gdzie był urzędnikiem dworskim. Prawdopodobnie przejął tam władzę dokonując przewrotu. Przyjęte wówczas przez niego imię Szarru-kin (Sargon) oznacza król jest prawomocny — w ten sposób chciał podkreślić swoje prawo do sprawowania władzy. Pochodził z semickiego ludu Akadyjczyków, zamieszkującego tereny Mezopotamii bezpośrednio na północ od obszaru zaludnionego przez Sumerów.

Stolicą państwa Sargona był Akad, leżący w miejscu, gdzie dziś znajduje się Bagdad. Imperium obejmowało obszar całej Mezopotamii, a także zachodni Iran i północną Syrię. Ponadto wiele państewek Bliskiego Wschodu znajdowało się w akadyjskiej strefie wpływów, rozlokowane tam były akadyjskie garnizony. Armia Sargona i jego następców przeprowadzała również wyprawy łupieżcze na tereny obfitujące w cenne surowce, takie jak drzewo, kamień budowlany, srebro. Na kilku wazach znalezionych w Ur i Nippur odczytano inskrypcje, które opisywały na przykład wyprawę do Maganu (dzisiejszy Oman).

Tradycja mezopotamska mówiła, że Sargon opanował Sumer w rezultacie stoczenia 34 bitew. O podboju tego regionu przesądziło pokonanie króla Uruk, Lugalzagezi, który kontrolował także kilka innych miast. Po osiągnięciu Dolnego Morza (dzisiejszej Zatoki Perskiej) Sargon obmył w nim swoją broń, co symbolizowało koniec walki.

Następcami Sargona byli jego synowie, najpierw Rimusz, a następnie Manisztuszu. Potem władzę objął wnuk Sargona (a syn Manisztuszu) Naram-Sin. Musiał się on uporać z buntem koalicji miast mezopotamskich, na czele z miastami Kisz i Uruk. Po krwawym stłumieniu rebelii Naram-Sin ogłosił się bogiem, co było działaniem bez precedensu wśród władców Mezopotamii. Przyjął także tytuł władcy czterech stron świata. Kolejni królowie zrezygnowali jednak z deifikacji za życia.

Państwo i przyczyny jego upadku

W poszczególnych prowincjach imperium rządzili gubernatorzy. Byli to na ogół uprzedni władcy państewek, które poddały się akadyjskim zdobywcom. Świadczyłby o tym fakt, iż nosili sumeryjski tytuł ensi, odnoszący się niegdyś do samodzielnych władców.

Sargon utrzymywał stałą armię. Codziennie 5400 mężczyzn jadło w jego obecności — mówi jeden z dokumentów znalezionych w mieście-państwie Mari na Bliskim Wschodzie.

W imperium akadyjskim obowiązywał system podatkowy, który zmuszał poszczególne prowincje do finansowania władzy centralnej. Ujednolicono miary i wagi, wprowadzając na przykład akadyjski gur — miarę objętości (ok. 300 litrów), służącą do odmierzania ziarna jęczmienia. Ujednolicono również format tabliczek klinowych służących do zapisywania raportów rachunkowych dla władzy centralnej. Powstał system dróg oraz łączności pocztowej, zapewnianej przez kurierów, którzy systemem sztafetowym przekazywali informacje.

Imperium to przetrwało tylko około 200 lat, pokonane przez koczowniczy lud Gutejów, który przybył z rejonu gór Zagros w zachodnim Iranie. Szybko ulegli asymilacji, chociaż okres panowania 21 królów z dynastii gutejskiej uważa się za czas upadku kulturalnego. Prawdopodobnie Gutejowie sprowadzili do Mezopotamii konie — co wskazywałoby, iż byli pochodzenia indoeuropejskiego, jako że konia oswoili jako pierwsi Indoeuropejczycy na stepie między Morzem Czarnym a Kaspijskim.

Gdy Gutejowie panowali na północy Mezopotamii, Sumer odzyskał na około 100 lat samodzielność — rządzili nim królowie z dynastii pochodzącej z miasta Ur (tzw. III dynastia z Ur).

Imperium babilońskie (ok. 2000 — 1600 p.n.e.)

Imperium babilońskie stworzyli semiccy Amoryci, którzy przybyli do Mezopotamii z pogranicza Półwyspu Arabskiego. Stolicę swego państwa założyli w Babilonie. Ich najwybitniejszym władcą był Hammurabi (1792—1750 p.n.e.). W całym państwie obowiązywał kult boga Marduka.

Kodeks Hammurabiego i jego geneza

Hammurabi przeprowadził ok. 1750 roku p.n.e. kodyfikację prawa, która opierała się na wcześniejszej sumeryjskiej kodyfikacji, dokonanej przez Ur-Nammu, władcę miasta Ur, ok. 2050 roku p.n.e. Jeszcze wcześniejszy, bo powstały ok. 2300 roku p.n.e., był znany tylko z omówień kodeks Urukaginy, władcy sumeryjskiego miasta Lagasz. W tym najstarszym znanym kodeksie znalazły się między innymi zapisy mówiące o zwolnieniu wdów i sierot od płacenia podatków, dotyczące zwalczania korupcji oraz ograniczania samowoli urzędników. Po raz pierwszy użyto w nim terminu wolność (po sumeryjsku: ama-gi) w kontekście wolności osobistej człowieka.

W kodyfikacji ogłoszonej przez Hammurabiego obowiązywała zasada talionu, czyli równej odpłaty (symbolizowana sentencją oko za oko, ząb za ząb). Stanowiła ona postęp w porównaniu z obowiązującym wcześniej wśród Semitów mechanizmem zemsty rodowej. Kodeks zawierał 282 paragrafy z dziedziny prawa karnego, cywilnego i handlowego. Sankcjonował podział społeczeństwa na trzy stany: ludzi wolnych, zależnych i niewolników.

Przyczyny upadku Babilonii

Ok. r. 1740 p.n.e. do Babilonii wtargnęli Kasyci — plemię pasterskie pochodzące z zachodniego Iranu. Zdołał ich pokonać Samsu-Iluna, syn Hammurabiego. Mimo tej klęski Kasyci zdołali opanować tereny północnej Babilonii.

W r. 1595 p.n.e. na Babilonię najechali Hetyci — lud indoeuropejski z Azji Mniejszej, dysponujący rydwanami bojowymi i bronią z żelaza. Złupili oni Babilon i wycofali się. Po ich najeździe władzę w Babilonie przejęli Kasyci. Ich dynastia panowała przez ponad 400 lat, ulegając stopniowej asymilacji z kulturą semicką.

Władza Kasytów w Babilonii upadła ok. r. 1157 p.n.e., gdy obszar ten podbili Asyryjczycy. Kasyci powrócili wówczas na wyżynę irańską.

Imperium asyryjskie (ok. 1200 — 612 p.n.e.)

W II połowie II tysiąclecia p.n.e. stopniowo całą Mezopotamię podbili Asyryjczycy, semicki lud z północnej Mezopotamii, których państwo początkowo znajdowało się nad górnym biegiem Tygrysu, wokół miasta Assur. W szczytowym okresie (VIII—VII wiek) imperium asyryjskie obejmowało ogromny obszar od Morza Śródziemnego po Zatokę Perską.

System polityczno-społeczny

Asyria była państwem zmilitaryzowanym, w którym armia była najważniejszą zhierarchizowaną strukturą. Na jej czele stał król, którego głównym zadaniem było prowadzenie wojen ku chwale boga Assura i imperium asyryjskiego. Obowiązująca ideologia państwowa opierała się na założeniu, że władca powinien co roku osobiście poprowadzić armię do boju. W kalendarzu asyryjskim lata panowania identyfikowano z poszczególnymi kampaniami wojennymi.

Poniżej króla znajdowała się piramida stanowisk oficerskich. Ci najwyższej rangi pełnili również funkcje gubernatorów prowincji. Na przykład, głównodowodzący armii był jednocześnie gubernatorem strategicznej prowincji, która obejmowała północną Syrię. Początkowo generałowie wywodzili się z najznamienitszych rodów asyryjskich, jednak od połowy VIII wieku p.n.e. zostali zastąpieni eunuchami mianowanymi przez króla. W ten sposób władcy asyryjscy ograniczyli wpływy arystokracji rodowej.

Armia i taktyka walki

W pierwszym okresie istnienia imperium asyryjskiego kampanie wojenne były prowadzone tylko latem, po zbiorach, gdy rolników można było zaciągnąć do armii. Nie bez znaczenia był również fakt, że o tej porze roku przełęcze górskie były otwarte i stosunkowo łatwo można było forsować rzeki. W drugim okresie utworzono stałą zawodową armię, która mogła walczyć o każdej porze roku.

Asyryjczycy byli w stanie wystawić kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. Na przykład w r. 853 p.n.e. w bitwie pod Karkar, w której Asyryjczycy pokonali koalicję syryjsko-izraelsko-fenicką, obie strony wystawiły po ok. 50 tys. żołnierzy.

Atutem armii asyryjskiej była ciężkozbrojna piechota i rydwany bojowe. Asyryjczycy nie posiadali natomiast własnej floty, dlatego wynajmowali okręty fenickie wraz z załogami do walk na Morzu Śródziemnym i w rejonie Zatoki Perskiej. Z obcoplemieńców utworzono specjalne siły szybkiego reagowania, które w krótkim czasie mogły być przerzucone w dowolny rejon imperium.

Asyryjczycy starali się unikać wielkich bitew na otwartym polu, uważając, że powodują one zbyt wysokie straty. Powszechnie stosowana taktyka polegała na terroryzowaniu wroga, by zmusić go do poddania się. Armia asyryjska wkraczała na obce terytorium i zajmowała miasta i wsie stanowiące łatwy cel. Ich mieszkańców torturowano, gwałcono, a w końcu zabijano i ćwiartowano, wystawiając następnie na widok publiczny. Domy palono, ziemię uprawną pokrywano solą, sady wycinano. Efekt psychologiczny takich działań powodował, że przeciwnicy często poddawali się bez dalszej walki.

Podporządkowane ludy musiały płacić Asyryjczykom coroczny trybut, w skład którego wchodziły wyroby bądź surowce charakterystyczne dla danego terenu. Na przykład Fenicjanie musieli dostarczać tkaniny farbowane barwnikiem purpury oraz drzewo cedrowe, a mieszkańcy zachodnioirańskich gór Zagros — konie.

Polityka wobec podbitych ludów

Asyryjczycy stosowali na dużą skalę politykę deportacji, czyli przymusowego przesiedlania podbitych ludów na nowe tereny. Spowodowane to było przede wszystkim wielkim zapotrzebowaniem na siłę roboczą w rolnictwie oraz przy pracach budowlanych, gdyż mężczyźni asyryjscy byli masowo wcielani do armii. Potrzebni byli także osadnicy, którzy zamieszkaliby w nowych miastach, budowanych przez władców asyryjskich.

Deportacje znane były już wcześniej w politycznej praktyce Bliskiego Wschodu, lecz Asyryjczycy znacznie intensywniej stosowali tę metodę, szczególnie od II połowy VIII p.n.e. Ocenia się, że w ciągu trzech wieków imperium asyryjskiego przymusowo przesiedlono 4,5 miliona ludzi.

Przesiedlenia mogły być karą za niechętną nowym władcom postawę miejscowej ludności — redukowały więc niebezpieczeństwo buntów. W nowym, obcym środowisku deportowani czuli się niepewnie, nie było także stamtąd możliwości ucieczki. Niekiedy sama groźba deportacji ze świeżo podbijanego obszaru powodowała, że ludność od razu poddawała się nadciągającej armii asyryjskiej.

Deportowani całą drogę ze swojej ojczyzny do nowego miejsca przeznaczenia pokonywali na piechotę, często skuci łańcuchami. Przykładem takiego exodusu było przesiedlenie części populacji Samarii w Izraelu do Medii na obszarze dzisiejszego Iranu — przesiedleńcy przeszli wówczas ok. 1200 km.

Assurbanipal

Największą potęgę Asyria osiągnęła za panowania Assurbanipala (668—626 p.n.e.). Władca ten w r. 664 i 663 p.n.e. zaatakował Egipt, zdobywając Memfis i Teby oraz wywożąc stamtąd wielkie łupy. Panowanie asyryjskie nad Egiptem przetrwało do r. 654 p.n.e., kiedy to Egipcjanie wygnali ostatni garnizon najeźdźców. Assurbanipal pokonał także i podporządkował sobie fenickie miasto Tyr, które wcześniej wspierało Egipt w jego obronie przed inwazją asyryjską.

W stolicy Asyrii, Niniwie, Assurbanipal założył wielką bibliotekę — przetrwało z niej do naszych czasów ponad 30 tys. tabliczek, będących niezastąpionym źródłem wiedzy o kulturze Mezopotamii.

Imperium chaldejskie (612 — 539 p.n.e.)

Po śmierci Assurbanipala ok. r. 630 p.n.e. imperium asyryjskie zaczęło chylić się ku upadkowi. Sytuację tę wykorzystali Chaldejczycy, semicki lud zamieszkujący od połowy IX wieku środkową Mezopotamię. Od początku byli oni niechętnie bądź wrogo nastawieni do asyryjskiej dominacji. W r. 626 p.n.e. przywódca Chaldejczyków, Nabopolassar, przejął władzę w Babilonie, stając się założycielem miejscowej dynastii. W ciągu dziesięciu lat zjednoczył całą Babilonię, a następnie w sojuszu z Medami rozbił osłabioną Asyrię. Obszar rdzennej Asyrii wszedł w skład imperium chaldejskiego ze stolicą w Babilonie.

Najwybitniejszym władcą tego imperium był Nabuchodonozor II (604—562 p.n.e.), wielki budowniczy i intelektualista. Stworzył on w Babilonie dla swej małżonki, księżniczki medyjskiej Amytis, słynne wiszące ogrody. Zdobył zbuntowaną Jerozolimę (598 p.n.e.), a jej mieszkańców uprowadził w niewolę babilońską do miasta Nippur. Imperium chaldejskie zostało podbite przez króla Persów Cyrusa Wielkiego w roku 539 p.n.e. i włączone do jego państwa.

Osiągnięcia cywilizacyjne

Pismo sumeryjskie

Sumerowie wynaleźli w IV tysiącleciu p.n.e. pismo. Miało ono początkowo charakter piktograficzny (obrazkowy). Jego rozwój miał charakter ewolucyjny: najpierw przy pomocy obrazków rytych w kamieniu lub stempli odciskanych w glinie oznaczano własność, następnie używano symboli obrazkowych do inwentaryzowania dóbr świątynnych i zapisywania transakcji handlowych. Później pojawiły się ideogramy oznaczające pojęcia ogólne lub abstrakcyjne (na przykład symbol miski zaczął oznaczać jakikolwiek rodzaj żywności, a głowa z miską — czynność jedzenia). W dalszej fazie rozwoju pismo sumeryjskie przeobraziło się w schematyczne znaki oznaczające sylaby. Pismo to nazwano klinowym, gdyż jego znaki miały kształt klinów, tworzonych przy użyciu rylca na glinianych tabliczkach. Znaków tych było około 500 i miały one wiele znaczeń, właściwe znaczenie określane było przez kontekst.

Pismo klinowe zostało odczytane w latach 40. XIX wieku przez angielskiego dyplomatę i archeologa-amatora Henry Rawlisona (1810—1895). Wykorzystał on w tym celu trójjęzyczną inskrypcję perskiego władcy Dariusza I znalezioną w Behistun w dzisiejszym Kurdystanie, napisaną w językach staroperskim, elamickim i babilońskim (będącym późną formą akadyjskiego).

Matematyka

Sumerowie stosowali system miar i wag, dla którego bazą była liczba 60. Kierowali się prawdopodobnie przesłanką, że 60 ma stosunkowo wiele podzielników. Wprowadzili pozycyjny zapis liczb. Znali dzielenie i mnożenie, używali logarytmów. Potrafili obliczać pierwiastki kwadra­towe. Jako pierwsi zastosowali skalę muzyczną.

Technika

Transport kołowy zaczęli stosować mieszkańcy Mezopotamii ok. 3200 lat p.n.e. Używali dwukołowych rydwanów lub czterokołowych wozów. Koła były pełne, składały się z dwóch części połączonych drewnianymi czopami lub miedzianymi kołkami.

Ok. 3000 lat p.n.e. Sumerowie zaczęli stosować brąz — stop miedzi i cyny. Początkowo używali go do wyrobu wszelkiego rodzaju ozdób, później także broni.

W budownictwie dominowała cegła — najpierw suszona na słońcu, potem wypalana.

Kalendarz sumeryjski

Sumerowie wynaleźli kalendarz — był to kalendarz lunarny (księżycowy), liczący 354 dni podzielonych na 12 miesięcy. Co kilka lat dodawany był przez władcę dodatkowy miesiąc, żeby utrzymać zgodność z rokiem słonecznym. Nie znano podziału roku na tygodnie. Za dni świąteczne uważano pierwszy, siódmy i piętnasty dzień każdego miesiąca. Sumerowie dzielili dzień na trzy części (rano, południe, popołudnie), z których każda liczyła dwie podwójne godziny. Z kolei godziny składały się z 60 minut, a minuty z 60 sekund. Noc analogicznie dzielono na wieczór, światło gwiazd i świt. Dzień trwał od naszej ósmej rano do ósmej wieczorem (doba sumeryjska liczyła tylko 12 godzin — sześć dziennych i sześć nocnych).

Epos o Gilgameszu

W Mezopotamii powstał pierwszy poemat epicki Opowieść o Gilgameszu. Jego bohater, mityczny sumeryjski władca Gilgamesz, który rządził w mieście Uruk w około r. 2600 p.n.e., usiłuje odkryć tajemnicę nieśmiertelności. W tym celu udaje się do starego człowieka o imieniu Utnapisztim i jego żony, którzy przeżyli na arce wielki potop wywołany przez bogów chcących zniszczyć świat. Utnapisztim mówi Gilgameszowi, że nieśmiertelności nie da się osiągnąć, ale wskazuje, gdzie jest roślina mogąca przywrócić utraconą młodość. Gilgamesz zdobywa tę roślinę z dna morza, lecz gdy śpi, pożera ją wąż. Poemat kończy się wnioskiem, że skoro nieśmiertelność jest nieosiągalna, należy się cieszyć każdą chwilą życia. Wątek potopu, który występuje w Starym Testamencie, został najprawdopodobniej zaczerpnięty właśnie z tradycji sumeryjskiej.

W ruinach biblioteki Assurbanipala w Niniwie archeologowie znaleźli kilkadziesiąt tysięcy glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym. Wśród nich znajdowała się między innymi, spisana na trzynastu tabliczkach, Opowieść o Gilgameszu.

Epos o stworzeniu świata

Powstał on ok. 1500 r. p.n.e. W Enuma Elisz (tak brzmi jego tytuł w języku akkadyjskim) mowa jest o tym, że pierwszym bytem był wielki ocean, z którego dopiero wyłoniły się niebo i ziemia. Mit ten znał prawdopodobnie grecki filozof Tales z Miletu, formułując podstawową tezę swojej ontologii, iż wszystko powstało z wody.

Cywilizacja starożytnego Egiptu

Starożytny Egipt rozciągał się wzdłuż biegu Nilu, na przestrzeni 1100 km od pierwszej katarakty na południu do wybrzeża Morza Śródziemnego na północy. Składał się z dwóch geograficznie wyodrębnionych obszarów: Egiptu Górnego, sięgającego od pierwszej katarakty do skraju delty Nilu, i Egiptu Dolnego, obejmującego rejon delty.

Nil odegrał decydującą rolę w tworzeniu egipskiej struktury państwowej — konieczna była bowiem budowa i utrzymanie sieci irygacyjnej, a temu zadaniu mogło podołać tylko państwo. Stało się ono organizatorem wielkich prac publicznych, czego najbardziej spektakularnym przykładem była budowa piramid. Grecki dziejopis Herodot z Halikarnasu nazwał Egipt darem Nilu.

Okres Archaiczny (ok. 3100 — ok. 2770 p.n.e.)

Według greckiego historyka Herodota ok. 3100 roku p.n.e. władca Górnego Egiptu Menes dokonał podboju Dolnego Egiptu, jednocząc w ten sposób kraj. Z kolei tradycja egipska mówi, że pierwszym władcą połączonego kraju był Narmer. Stolicą zjednoczonego państwa zostało Memfis w Dolnym Egipcie, u początków delty Nilu.

Zjednoczenie Egiptu miało kluczowe znaczenie dla możliwości wykorzystywania Nilu jako szlaku transportowego oraz dla stworzenia jednolitego systemu irygacyjnego i zarządzania nim.

W Okresie Archaicznym panowały dwie pierwsze dynastie faraonów.

Okres Starego Państwa (ok. 2770 — ok. 2200 p.n.e.)

Monarchia despotyczna

Ten okres rozpoczął się od wstąpienia na tron faraona Dżosera, założyciela trzeciej dynastii. Podczas jego panowania ukształtował się model ustrojowy despotycznej monarchii egipskiej. Dowodem potęgi tego faraona było zbudowanie przez niego pierwszej piramidy.

Faraon sprawował absolutną władzę świecką i religijną, uważany był za boga — syna boga słońca Ra oraz wcielenie boga Nilu i wegetacji Horusa. Państwo miało charakter teokratyczny, to znaczy nie było separacji między władzą religijną i świecką, a element religijny dominował w życiu społecznym.

Najważniejszym urzędnikiem państwowym był wezyr (po egipsku: tjaty). Był wyznaczany przez faraona spośród członków rodziny królewskiej, a w późniejszych czasach także spośród arystokracji. Podlegała mu cała administracja oraz system wymiaru sprawiedliwości. Nadzorował część gospodarki podporządkowaną państwu, odpowiadał również przed władcą za utrzymanie porządku w całym kraju.

Nomarchowie

Zarządcami prowincji (nomów) byli nomarchowie. Pełnili oni także funkcje najwyższych w danej prowincji sędziów i kapłanów. Sprawowali władzę dziedzicznie, co może świadczyć, iż byli potomkami władców księstw egipskich sprzed zjednoczenia kraju. Egipt był podzielony na czterdzieści dwa nomy.

Obrona kraju

Stare Państwo miało charakter pokojowy: nie istniała stała armia, każdy nom posiadał własne siły porządkowe, lecz były one dowodzone przez cywilnych urzędników i używane głównie do robót publicznych. W sytuacji zagrożenia zewnętrznego na wezwanie faraona organizowano obronę opartą na połączeniu sił regionalnych, którymi dowodził jeden z cywilnych urzędników władcy.

Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2200 — 2050 p.n.e.)

Okres ten rozpoczął się od buntu nomarchów. Rewolta spowodowała rozpad Starego Państwa. Doszło do niej w sytuacji kryzysu państwa, spowodowanego przede wszystkim faktem, iż kolejni faraonowie angażowali ogromne środki w budowę prestiżowych piramid, zaniedbując gospodarkę. Realizowanie wielkich inwestycji budowlanych łączyło się ze zwiększeniem obciążeń społeczeństwa na rzecz władzy. Nie utrzymywano w odpowiednim stanie systemu irygacyjnego, co w efekcie powodowało coraz słabsze zbiory.

W tym okresie Egipt podzielił się na rywalizujące ze sobą księstwa, zapanował chaos. Plemiona pustynne dokonywały łupieżczych najazdów na terytorium egipskie. Kryzys został przezwyciężony dzięki nomarchom z Teb, którzy odbudowali władzę centralną, zapoczątkowując XI dynastię faraonów.

Okres Średniego Państwa (ok. 2050 — ok. 1786 p.n.e.)

Po poskromieniu buntu i przywróceniu jedności państwa faraonowie wprowadzili system, w którym nomarchowie nie dziedziczyli swojego urzędu, lecz byli mianowani. Stolica państwa najpierw znajdowała się w Tebach, a potem znów w Memfis.

Faraonowie, ograniczając znaczenie arystokracji, oparli swoją władzę na sojuszu z kupcami, rzemieślnikami i rolnikami. Polityka ta doprowadziła do wzrostu ogólnego poziomu dobrobytu. Roboty publiczne służyły w większym stopniu całemu społeczeństwu, zrezygnowano bowiem z budowy piramid na rzecz osuszania bagien i rozbudowy systemu irygacyjnego.

Religia kładła większy nacisk na kwestie moralne, mniejszy natomiast na rytuał zależny od pozycji materialnej.

Egipt zaczął intensywnie rozwijać kontakty handlowe ze światem zewnętrznym: importowano kadzidło i perfumy z Arabii, miedź z półwyspu Synaj, wyroby rzemieślnicze z Fenicji, Mezopotamii i Krety. W fenickim mieście Byblos rezydował egipski przedstawiciel handlowy.

W okresie Średniego Państwa Egipcjanie wybudowali fortyfikacje od strony Palestyny, co świadczyło o rosnącym zagrożeniu militarnym z tego kierunku. Egipt dokonał podboju Nubii (dzisiejszy północny Sudan) — kraj ten słynął z bogatych złóż złota, jego opanowanie chroniło także Egipt przed najazdami plemion koczowniczych.

Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786 — ok. 1560 p.n.e.)

Ok. roku 1786 p.n.e., po okresie panowania faraona Amenemhata III z XII dynastii, Egipt wkroczył w fazę chaosu. Po raz kolejny rozpadły się struktury państwa. W Górnym i Dolnym Egipcie pojawiali się przywódcy, którzy na krótko obejmowali władzę — zalicza się ich do XIII i XIV dynastii, było ich w sumie około trzydziestu. Rozpad zjednoczonego Egiptu był prawdopodobnie wynikiem buntu arystokracji, odsuniętej od dworu w okresie Średniego Państwa.

Najazd Hyksosów

Ok. 1750 roku p.n.e. Egipt najechali Hyksosi z Bliskiego Wschodu, wykorzystując nową technikę walki: rydwan bojowy. Hyksosi nie opanowali Górnego Egiptu, gdzie władzę utrzymali lokalni nomarchowie. Najeźdźcy rządzili Dolnym Egiptem, hyksoskiego pochodzenia byli faraonowie z XV i XVI dynastii. Na podbitym obszarze powszechnie stosowali terror, co stało się przyczyną narastającego oporu ludności egipskiej. Walkę z nimi podjęli nomarchowie z Teb (dynastia XVII) — potęga Hyksosów została złamana ok. roku 1560 p.n.e. Bohaterem tej walki był Ahmose, założyciel XVIII dynastii.

Pochodzenie Hyksosów

Pochodzenie Hyksosów nie jest jasne, ich nazwa w języku egipskim oznacza władców obcych krajów. Najprawdopodobniej był to lud pochodzenia semickiego. W okresie swojego panowania w dolnym Egipcie Hyksosi przejęli egipski system władzy i administracji, a także miejscową kulturę.

Okres Nowego Państwa (1560 — 1087 p.n.e.)

Po wypędzeniu Hyksosów Egipt nabrał charakteru państwa scentralizowanego i zmilitaryzowanego, przez niektórych historyków ten okres nazywany jest Okresem Imperium.

Podbita została Palestyna, Syria i Mezopotamia, na tych obszarach ciągle jednak wybuchały bunty przeciwko egipskiemu panowaniu, co angażowało poważne siły i środki faraonów. Nowe Państwo zdobyło więcej terytoriów niż było w stanie efektywnie zarządzać, dlatego też w XII wieku p.n.e. Egipt utracił większość podbitych prowincji.

Rozwinęły się w tym okresie intensywne kontakty handlowe z Afryką, Azją i wyspami Morza Śródziemnego.

Najbardziej intrygującym władcą okresu Nowego Państwa był Amenhotep IV Echnaton (panował prawdopodobnie w latach 1351—1334 p.n.e.), który próbował zastąpić kult starych bogów kultem Atona — Boga Tarczy Słonecznej. Była to pierwsza w historii próba wprowadzenia religii monoteistycznej.

Przewrót religijny, jaki dokonał się z inicjatywy Amenhotepa IV, był odpowiedzią na degradację tradycyjnej religii egipskiej, która w coraz większym stopniu traciła charakter etyczny i przekształcała się w zbiór praktyk magicznych. Celem politycznym faraona było zlikwidowanie wpływów kapłanów boga Amona z Teb, którzy doszli do wielkiego znaczenia za poprzednich władców.

Amenhotep IV wypędził kapłanów ze świątyń, nakazał usunąć z inskrypcji w miejscach publicznych imiona dawnych bóstw i ogłosił kult jedynego boga, Atona. Swoje imię Amenhotep (oznaczające Amon odpoczywa) zastąpił imieniem Echnaton (Aton jest zadowolony). Jego żona Nefertiti zmieniła imię na Nefer-nefru-aton (Piękna pięknem Atona).

Aton, w odróżnieniu od poprzednich bogów, nie miał postaci ludzkiej ani zwierzęcej, lecz był wyobrażany jako życiodajna siła, przejawiająca się w promieniach słonecznych. Aton był twórcą wszystkiego (w tym porządku moralnego) — i dlatego był bogiem nie tylko Egiptu, lecz całego Wszechświata. Po raz pierwszy pojawiła się koncepcja boga wszechmocnego, sprawiedliwego i łaskawego (do której nawiązali żydowscy prorocy 600 lat później).

Amenhotep IV został zamordowany w wyniku spisku kapłanów i po jego śmierci przywrócono tradycyjną religię, niszcząc wszelkie ślady po kulcie boga Atona.

Za ostatniego z wielkich faraonów uważany jest Ramzes III, panujący w latach 1182—1151 p.n.e., przedstawiciel XX dynastii. Za jego rządów Egipt był atakowany od zachodu przez Libijczyków, a od strony morza przez Frygijczyków i Lidyjczyków oraz inne ludy zamieszkujące Azję Mniejszą i wyspy Morza Śródziemnego. Wszystkie te ataki armia Ramzesa III odparła. U ujścia delty Nilu rozegrała się zażarta bitwa morska, w której egipscy łucznicy wyeliminowali z walki załogi obcych okrętów. Ramzes III nakazał zatopienie wszystkich okrętów wroga.

Cztery lata później Libijczycy oblegli Memfis, ale także zostali pokonani, ponosząc ciężkie straty. Po bitwie przywódca Libijczyków błagał Ramzesa o wypuszczenie jego wziętego do niewoli syna, lecz faraon kazał go uwięzić, a syna stracić.

Pod koniec swojego panowania Ramzes III wpadł na trop spisku na dworze. W wyniku śledztwa 40 mężczyzn i 6 kobiet z najbliższego otoczenia monarchy zostało skazanych na śmierć. Głównym konspiratorom, w tym swojemu synowi, faraon umożliwił popełnienie honorowego samobójstwa. Pomocnikom spiskowców kazał obciąć uszy i nosy.

Rozpad Nowego Państwa nastąpił w wyniku najazdu ludów morskich. Były to ludy pochodzące z Bałkanów i rejonu Morza Egejskiego, które przemieściły się przez Azję Mniejszą, Syrię i Fenicję i od strony Palestyny zaatakowały Egipt. Ich pochodzenie etniczne nie jest jasne, niektórzy historycy utrzymują, że w skład ludów morskich mogli wchodzić Achajowie i Dorowie, a także Etruskowie i Filistyni. Pierwszy najazd ludów morskich odparł w roku 1220 p.n.e. faraon Merenptah, następnie Ramzes III stoczył z nimi zwycięską bitwę nad Nilem. Najazdy w XI wieku p.n.e. okazały się jednak niszczycielskie.

Okres późny (1087 p.n.e. — 525 p.n.e.)

Wobec osłabienia instytucji państwa i pozycji faraona faktyczną władzę przejęli kapłani boga Amona. Później nastąpiły rządy obcych dynastii, najpierw Libijczyków (od połowy X wieku do końca VIII wieku p.n.e.), następnie Nubijczyków (czyli dynastii etiopskiej, panującej w latach 715—671 p.n.e.). W roku 671 p.n.e. Egipt podbili Asyryjczycy, zostali jednak wyparci po ośmiu latach dzięki pomocy wojsk lidyjskich i greckich. Kres państwowości egipskiej położył w roku 525 p.n.e. król Persów Kambyzes — Egipt stał się wówczas częścią imperium perskiego.

Osiągnięcia cywilizacji egipskiej

Znaki pisma egipskiego — hieroglify — miały trojaki charakter: były to piktogramy, znaki sylabiczne oraz znaki alfabetyczne. W sumie Egipcjanie używali 24 symboli alfabetycznych, oddającym poszczególne spółgłoski. Nigdy jednak nie stworzono w Egipcie pisma całkowicie alfabetycznego; uczynili to dopiero Fenicjanie na Bliskim Wschodzie około roku 1400 p.n.e.

Egipcjanie pisali na sprasowanym papirusie zwijanym w rulony. Roślina ta masowo występowała w delcie Nilu. Klasyczne hieroglify używane były głównie do tekstów religijnych i dokumentów państwowych. Zapiski o charakterze gospodarczym były robione przy użyciu pisma hieratycznego — uproszczonej wersji pisma hieroglificznego. W okresie Nowego Państwa używane było także pismo demotyczne (czyli ludowe) — najprostsza wersja hieroglifów.

Dla nauki europejskiej pismo egipskie zostało odczytane w r. 1808 przez francuskiego językoznawcę i miłośnika historii starożytnej Jean-Francois Champolliona. Posłużył się on bazaltowym kamieniem z Rosetty (dziś miasto Raszid w delcie Nilu), znalezionym przez jednego z żołnierzy Napoleona w r. 1799 podczas wyprawy do Egiptu, a pochodzącym z czasów Egiptu hellenistycznego. Na kamieniu tym znajdował się tekst staroegipski w dwóch wersjach — hieroglificznej i demotycznej — opisujący czyny faraona Ptolemeusza V Epifanesa (205—180 p.n.e.) oraz jego tłumaczenie na język grecki. Porównanie obu tekstów doprowadziło Champolliona do rozszyfrowania znaków pisma egipskiego.

Egipcjanie wznieśli piramidy jako obiekty grobowe władców. Największe piramidy zostały zbudowane w Gizie przez faraonów Chufu (gr. Cheops), Chafre i Menkaure w okresie Starego Państwa.

W dziedzinie matematyki osiągnięciem Egipcjan było wprowadzenie systemu dziesiętnego (bez zera) oraz ułamków, a także rozwój geometrii koniecznej do obliczania wymiarów piramid. Egipcjanie określili liczbę π (stosunek długości okręgu do jego średnicy).

Do ich osiągnięć w astronomii należy określanie terminów wylewu Nilu oraz przewidywanie zaćmień Słońca. Stworzyli kalendarz słoneczny, w którym początkiem roku był dzień, w którym gwiazda Syriusz pokazywała się rano na horyzoncie razem ze Słońcem.

Dzięki zwyczajowi balsamowania zwłok Egipcjanie doskonale poznali anatomię człowieka, rozwinęli także chirurgię.

Posiadali bogaty system wierzeń religijnych. Wierzyli w życie pozagrobowe i sąd po śmierci — sędzią był Ozyrys, w którym widziano także bóstwo płodnej natury. Re był bogiem Słońca, Horus był bogiem Nilu i wegetacji, Ptah był patronem miasta Memfis, a Amon — patronem miasta Teby. Kult Amona zaczął się rozpowszechniać w okresie Średniego Państwa, stał się on wówczas bogiem ogólnoegipskim.

Cywilizacja doliny Indusu

Najstarsze dzieje osadnictwa w dolinie Indusu sięgają VI tysiąclecia p.n.e. Obszar ten zamieszkiwali wówczas rolnicy posługujący się kamiennymi narzędziami. Ok. 4 tys. lat p.n.e. wytwarzali oni gliniane naczynia przy użyciu koła garncarskiego, hodowali wiele gatunków zwierząt oraz uprawiali bawełnę. Wykopaliska świadczące o najwyższym poziomie rozwoju tej cywilizacji pochodzą z III tysiąclecia p.n.e. O rozwoju sztuki świadczą figurki ludzi i zwierząt z terakoty

Wykopaliska w Mohendżo-daro i Harappie

Cywilizacja doliny Indusu obejmowała obszar od wybrzeży Morza Arabskiego, poprzez dorzecze Indusu, do Amu-darii w dzisiejszym północnym Afganistanie. Była to przede wszystkim cywilizacja miejska, utrzymująca rozległe stosunki handlowe ze światem zewnętrznym.

Dotychczas archeolodzy odkryli około 70 ośrodków miejskich na tym obszarze, z których największymi są Mohendżo-daro i Harappa w Pendżabie. Każde z tych miast liczyło około 35 tysięcy mieszkańców. Różnorodność zabudowań świadczy, iż w tych społecznościach istniało dość duże zróżnicowanie klasowe.

Oba miasta zostały zbudowane na planie szachownicy, były silnie ufortyfikowane, umocnienia wzniesiono z wypalanej cegły. Solidne domy, niektóre nawet dwupiętrowe, były wyposażone w łazienki, do których był doprowadzony system wodociągowo-kanalizacyjny. Wielkie spichlerze zbożowe oraz zabudowania pałacowe świadczą, iż czołową rolę w gospodarce odgrywało państwo, a struktura administracyjna była silnie scentralizowana.

Spośród metali mieszkańcy Mohendżo-daro i Harappy znali miedź i brąz, wytwarzano z nich między innymi wazy zdobione ornamentami ze złota i srebra.

Pismo

Pismo tej cywilizacji składało się z około 270 znaków piktograficznych. Dotychczas nie udało się go odczytać, nie jest ono podobne do żadnego ze znanych systemów. Przykłady tego pisma znaleziono na ponad 2 tysiącach kamiennych pieczęci w kształcie kwadratów bądź prostokątów, służących prawdopodobnie do oznaczania prywatnej własności. Na pieczęciach znajdowały się wizerunki zwierząt i krótkie inskrypcje.

Wierzenia religijne

Podstawą religii był kult płodności, w obiektach sakralnych odkryto symbole falliczne oraz figurki świadczące o kulcie byka. Popularny był także wizerunek męskiego bóstwa z rogami, które uważa się za prototyp boga Sziwa z religii hinduistycznej.

Przyczyny upadku

W I połowie II tysiąclecia p.n.e. rejon Indusu nawiedziły trzęsienia ziemi i powodzie, które zmieniły bieg rzeki i zatopiły gęsto zaludnione tereny. Około 1600 roku p.n.e. wtargnęły na półwysep indyjski koczownicze plemiona z północy, niszcząc ośrodki władzy istniejącej tam cywilizacji.

Cywilizacja chińska

Miejscem narodzin cywilizacji chińskiej były dolina Żółtej Rzeki (Huang-ho) i delta rzeki Jangcy. Pierwszy homo sapiens pojawił się na tym obszarze ok. 200 tys. lat temu, natomiast przejście od myśliwsko-zbierackiego trybu życia do rolnictwa nastąpiło ok. 8 tys. lat p.n.e.

Wczesne kultury

Kultura Yangshao istniała w rejonie Huang-ho od 5 tysięcy do 3 tysięcy lat p.n.e. Jej twórcy znali rolnictwo wypaleniskowe, udomowili świnię, psa, kurę, bydło, owce i kozy. Uprawiali proso, używali motyk do spulchniania ziemi uprawnej, opanowali produkcję jedwabiu. Hodowla jedwabników wymagała uprawy na dużą skalę drzew morwowych. Gąsienice jedwabnika zjadają bowiem około 50 kg liści morwowych, by wytworzyć ok. 7 kg kokonów, z których po obróbce termicznej otrzymuje się około pół kilograma jedwabiu.

Symbole graficzne umieszczane na ceramice kultury Yangshao stały się prawdopodobnie pierwowzorami dla znaków pisma chińskiego.

Następcą kultury Yangshao była kultura Longshan, istniejąca w latach 3000—2500 p.n.e. Jej twórcy porzucili rolnictwo wypaleniskowe i przeszli do etapu w pełni osiadłego trybu życia i intensywnej uprawy ziemi. Dla tego okresu charakterystyczna była czarna ceramika produkowana przy użyciu koła garncarskiego. Osady otaczano ziemnymi wałami, co świadczy o nasileniu konfliktów zbrojnych. Prawdopodobnie pojawiły się wówczas pierwsze formy państwowe, powstało pismo piktograficzne. Kult płodności typowy dla kultury Yangshao został zastąpiony przez kult przodków.

Tradycja głosi, iż w latach 2200—1750 p.n.e. panowała pierwsza dynastia w dziejach Chin, dynastia Xia. Brak jednak ewidentnych dowodów historycznych, które potwierdziłyby jej istnienie.

Dynastia Shang

Shang jest pierwszą historycznie udokumentowaną dynastią chińską. Lata jej panowania przypadły na ok. 1750—1100 lat p.n.e. Państwo chińskie obejmowało wówczas równinę Żółtej Rzeki.

Chińczycy korzystali z zaawansowanej technologii produkowania wyrobów z brązu. Metal ten stał się podstawowym symbolem bogactwa i władzy — wytwarzano z niego broń, rytualne wazy, ornamenty, niektóre narzędzia stolarskie, nigdy natomiast nie używano do produkcji narzędzi rolniczych.

Do prowadzenia walki używano rydwanów bojowych, chociaż główny ciężar spoczywał na piechocie. Chińczycy najprawdopodobniej przejęli wynalazek rydwanów bojowych z Azji zachodniej, gdzie pojawiły się one najpierw. Natomiast oryginalnym chińskim wynalazkiem był łuk kompozytowy, wyposażony w bambusowe strzały z grotami z brązu.

Chińczycy w okresie dynastii Shang znali pismo ideograficzne. W XIV wieku p.n.e. potrafili także przewidywać zaćmienia Słońca. W matematyce wprowadzili system dziesiętny.

Władzę w państwie sprawował król, pełniący najwyższą funkcję religijną, polityczną, społeczną i ekonomiczną. Nie istniała własność prywatna — wszystko było własnością króla, który był patrymonialnym przywódcą panującego klanu. Społeczeństwo dzieliło się nie poziomo, według kryteriów klasowych, lecz pionowo, według więzi pokre­wieństwa. Na analogicznej zasadzie była zorganizowana monarchia Shang: składała się ona z około trzech tysięcy lokalnych państewek, powiązanych ze sobą hierarchicznie według stosunków pokrewieństwa między rządzącymi tam klanami, z królem i jego klanem na szczycie tej piramidy.

Król był najwyższym szamanem, łączącym świat przodków ze światem żywych ludzi. Wszechświat Chińczycy traktowali jako porządek moralny, dlatego też poszukiwanie prawd dotyczących natury było zadaniem etyki.

Epoka klasyczna — dynastia Zhou

Do upadku dynastii Shang doszło ok. 1100 roku p.n.e. w efekcie wewnętrznej walki o władzę. Pierwszym władcą z dynastii Zhou został król Wu, po jego śmierci przez wiele lat sprawował władzę jako regent przy małoletnim synu króla Wu książę Zhou. Ukształtowała się wówczas zasada, że władza przechodzi z ojca na syna, a nie — jak było za dynastii Shang — z brata na brata. Jako uzasadnienie prawomocności władzy wprowadzono pojęcie „mandatu niebios” (tianming), który został rzekomo przeniesiony z dynastii Shang na Zhou. To pojęcie zakorzeniło się na trwałe w chińskiej myśli politycznej.

Państwo za dynastii Zhou objęło, oprócz dorzecza Żółtej Rzeki, dolinę Jangcy. Stołeczną rolę pełniło miasto Xi’an w dolinie rzeki Wei na północy kraju. Król osobiście zarządzał terenami wokół stolicy, natomiast w poszczególnych prowincjach rządzili w jego imieniu wyznaczani przez niego namiestnicy, do których należał także wymiar sprawiedliwości.

W VIII wieku p.n.e. pogłębiła się dezintegracja państwa, faktycznie rozpadło się ono na wiele feudalnych księstw. Domena królewska obejmowała mniejszy obszar niż posiadłości największych możnowładców. Rola króla została ograniczona do funkcji religijnych i ceremonialnych oraz do rozstrzygania sporów dynastycznych w feudalnych księstwach. Chiński feudalizm tym się różnił od późniejszego europejskiego, że stosunki między seniorami a wasalami oparte były na więzach krwi, a nie na umowie prawnej.

Zasięg cywilizacji chińskiej stopniowo się rozszerzał głównie dzięki aktywności militarnej władców księstw granicznych, obejmując w III wieku p.n.e. obszar po dzisiejszy Szanghaj na południu i południową Mandżurię na północy. Dla lepszej obrony przed napadami plemion koczowniczych zbudowano kamienno-ziemny mur na północ i na południe od Żółtej Rzeki — jego najstarsze fragmenty powstały w V wieku p.n.e.

Około roku 480 p.n.e. istniało sto księstw, wiek później było ich już tylko siedem. W roku 256 p.n.e. obalony został ostatni król z dynastii Zhou i władzę przejęła dynastia Qin. Władca z tej dynastii zlikwidował feudalne księstwa i doprowadził w roku 221 p.n.e. do utworzenia pierwszego w historii zjednoczonego, scentralizowanego państwa chińskiego, ogłaszając się jednocześnie cesarzem.

Społeczeństwo chińskie

W myśl tradycji społeczeństwo chińskie dzieliło się na pięć warstw, uszeregowanych hierarchicznie ze względu na swoje znaczenie dla społeczeństwa. Na najwyższym szczeblu hierarchii znajdowali się uczeni, a następnie kolejno rolnicy (ponieważ produkowali to, co jest konieczne dla życia), rzemieślnicy (ponieważ wytwarzali to, co jest potrzebne do życia, ale nie niezbędne), kupcy (gdyż niczego sami nie produkowali) oraz żołnierze (gdyż niszczyli i rabowali to, co inni wytworzyli). W tej strukturze społecznej zwracał uwagę szacunek dla wartości intelektualnych oraz deprecjonowanie przemocy.

Kultura chińska

W okresie dynastii Shang i Zhou Chińczycy czcili zarówno duchy przodków i bóstwa lokalne, jak i siły natury. Za dynastii Zhou szczególną cześć zaczęto oddawać Niebu (tian) jako bezosobowej sile Wszechświata, utożsamianej z powszechnym prawem moralnym. Król, a następnie cesarz, uważany był za „syna Nieba”, choć nie przysługiwały mu atrybuty boskości. Oddawano także cześć Ziemi jako bóstwu wegetacji i życia — służyły temu znajdujące się w każdej wsi święte kopce.

Między VI a III wiekiem p.n.e. nastąpił w Chinach intensywny rozwój filozofii (analogiczny rozwój miał miejsce mniej więcej w tym samym czasie w Grecji i w Indiach). Filozofia chińska skoncentrowała się na dwóch zasadniczych zagadnieniach: jakie są podstawy funkcjonowania społeczeństwa oraz jakie cechy powinna posiadać dobra władza. Kwestie dotyczące teorii bytu oraz metafizyki zajmowały w tej filozofii marginalne miejsce. Uformowały się wówczas dwie szkoły filozoficzne: konfucjanizm i taoizm.

Konfucjanizm

Twórca pierwszej z tych szkół, Konfucjusz (Kong Fuzi), żył w latach 551—479 p.n.e. Jego rodzina należała do warstwy zubożałej arystokracji w księstwie Lu w północnych Chinach (dzisiejsza prowincja Shandong). Większość życia spędził wędrując od księstwa do księstwa w nadziei, że któryś władca zechce zrealizować jego koncepcję reform. Nie zrobił kariery jako urzędnik państwowy, natomiast zyskał sławę jako nauczyciel — wielką popularność zdobyły jego opublikowane w formie książkowej rozmowy filozoficzne z uczniami.

Konfucjusz uważał, że warunkiem szczęścia i sukcesu życiowego jest wiedza. Był przekonany, że prawie każdy jest w stanie przyswajać sobie wiedzę, lecz wymaga to za każdym razem dużego wysiłku. Propagował życie charakteryzujące się umiarem i spokojem. Wszystko, co jest żywiołowe i spontaniczne, zakłóca bowiem naturalny porządek rzeczy, przeczy kulturze i działa destrukcyjnie na rodzinę i państwo.

Według Konfucjusza pełen rozwój człowieka możliwy jest tylko we wspólnocie — naturalnym środowisku do kultywowania cnoty. Człowiek ze swej natury jest istotą współpracującą, a nie konkurującą, dlatego kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania wspólnoty ma hierarchiczny układ stosunków. Każdy powinien sumiennie wypełniać swoje obowiązki wynikające z miejsca zajmowanego w hierarchii społecznej.

Zdaniem Konfucjusza w państwie powinna rządzić arystokracja talentów i zasad moralnych (a nie urodzenia). Pomyślność państwa zależy od dobrobytu każdej wsi, a harmonia społeczna może być osiągnięta przez połączenie wysiłków zwykłych ludzi z niższych warstw z pracą intelektualistów u władzy. Społeczeństwo można reformować poprzez doskonalenie osobowości człowieka, a wychowanie należy opierać na poszanowaniu tradycji.

Taoizm

Twórcą taoizmu był Laozi (Stary Mędrzec), żyjący w VI wieku p.n.e. Pracował on jako bibliotekarz na dworze króla z dynastii Zhou, pod koniec życia zamieszkał w górach i został pustelnikiem. Swoje poglądy filozoficzne spisał w książce Tao-te-cing (Tao i cnota).

Zdaniem Laozi najlepszym środkiem zaradczym na wszelkie niedomagania społeczne jest powrót do pierwotnego stanu natury, ucieczka od świata i kultury. Wszechświatem rządzi tao, które przenika wszystkie zjawiska i rzeczy. Tao jest mądrością i rytmem przyrody, jest duchem natury. Człowiek może zbliżyć się do tao przez zupełne oderwanie się od życia praktycznego i zwrócenie się ku swemu wnętrzu. Spokój oraz szczęście można osiągnąć poprzez zaniechanie wszelkich wysiłków i wszelkiego działania. Poznać tao można tylko poprzez myślenie. Im bardziej jesteśmy w stanie oderwać się od poznania poprzez zmysły, tym bardziej możemy się zbliżyć do tao.

Laozi zdawał sobie sprawę, że taki model życia możliwy jest tylko dla wybranych. Pozostali ludzie muszą żyć w społeczeństwie, w strukturach państwowych. Najlepsze były, jego zdaniem, małe księstwa rządzone bez biurokracji i wojska, samowystarczalne i niezagrażające sąsiadom, z ludnością żyjącą w zgodzie z naturą.

Nauka, technika, gospodarka

Około IV wieku p.n.e. Chińczycy zastosowali w matematyce koncepcję zera, zostawiając w zapisie puste miejsce wśród cyfr (później matematycy w Indiach zastąpili to puste miejsce kółkiem).

W dokumencie pochodzącym z tego samego wieku znaleziono pierwszy opis działania kompasu. Początkowo był on stosowany do celów rytualnych, a dopiero od IX wieku n.e. znalazł zastosowanie w nawigacji.

Około V wieku p.n.e. upowszechniła się w Chinach uprawa pszenicy, czym tłumaczy się gwałtowny wzrost liczby ludności. Nadal jednak podstawą diety pozostawały ryż oraz proso. W III wieku p.n.e. do użycia w rolnictwie wszedł żelazny pług, umożliwiający głęboką orkę ziemi uprawnej oraz chomąto, pozwalające na wykorzystanie koni jako siły pociągowej. W tym samym czasie opanowano technologię produkcji kutego żelaza, używanego głównie do wytwarzania broni.

Indoeuropejczycy

Praojczyzna Indoeuropejczyków

Zdecydowana większość języków dzisiejszej Europy, a także wiele języków Indii, Iranu, Afganistanu ma wspólne korzenie. Naukowcy uważają, że jeszcze w IV tysiącleciu p.n.e. istniał wspólny język praindoeuropejski, z którego wywodzi się między innymi greka, łacina, języki celtyckie, germańskie i słowiańskie. Przeważa opinia, że praojczyzną Indoeuropejczyków był step czarnomorski. Stamtąd na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. wyruszyli na zachód w głąb Europy, a następnie — w II tysiącleciu p.n.e. — na wschód na podbój Środkowej i Południowej Azji.

Przyczyny sukcesu Indoeuropejczyków

Pierwotni Indoeuropejczycy zajmowali się pasterstwem i rolnictwem, stosowali miedź i brąz. Stopniowo z półosiadłych pasterzy stali się wojowniczymi koczownikami. Oswoili konia, co umożliwiło szybkie przemieszczanie się oraz zastosowanie nowych technik walki. Jako pierwsi zastosowali do prowadzenia działań militarnych rydwan bojowy — był to lekki pojazd na dwóch kołach ze szprychami, pozwalający rozwinąć dużą szybkość. Jego załoga składała się z dwóch wojowników i woźnicy. Pod koniec II tysiąclecia p.n.e. Indoeuropejczycy opanowali jazdę konną wierzchem, co umożliwiło powstanie kawalerii jako nowego, bardzo mobilnego sposobu walki.

Ekspansja Ariów

Ariowie byli ludem indoeuropejskim, który ok. 1600 roku p.n.e. wtargnął do Indii i stopniowo je podbił, niszcząc starą kulturę Mohendżo-daro nad Indusem. Stworzyli system kastowy: społeczeństwo dzieliło się na cztery kasty (warny), będące dziedzicznymi grupami o specjalnych obowiązkach, prawach i systemach norm moralnych.

Najwyższą kastę tworzyli bramini, czyli kapłani. Ich zadaniem było odmawianie formuł magicznych i wychowywanie społeczeństwa. Drugą kastą byli kszatrijowie, czyli wojownicy, których jedyną powinnością była obrona państwa. Członkowie trzeciej kasty, wajsiowie, byli kupcami i rzemieślnikami. Czwartą kastę tworzyli siudrowie, czyli rolnicy oraz służba domowa. Poza podziałem na warny znajdowali się pariasi („niedotykalni”), pochodzący z podbitej przez Ariów ludności drawidyjskiej. Epos Rygweda, pochodzący z epoki inwazji Ariów, głosi: „z ust praczłowieka powstali bramini, z jego ramion kszatrijowie, z bioder wajsiowie, ze stóp siudrowie”.

Ariowie wprowadzili w Indiach religię zwaną braminizmem. Jej elementem zasadniczym był dogmat o wędrówce dusz. Wierzono, że członkowie trzech pierwszych kast mogą przerwać krąg kolejnych wcieleń, jeżeli osiągną pełnię mądrości i odrzucą swą indywidualną osobowość. Zespolą się wówczas z nieskończonym Wszechświatem. W życiu społecznym bramini głosili ideał życia w samotności i ascezie.

Hetyci

Lud ten pochodził ze stepów Azji Środkowej i około roku 1600 p.n.e. opanował większą część Anatolii. W ciągu dwóch następnych wieków rozpoczął ekspansję dalej na południe wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, podbijając Syrię i Liban. W roku 1595 p.n.e. Hetyci spustoszyli Babilon. Ich imperium osiągnęło szczyt swojej potęgi w latach 1450—1300 p.n.e. W XIII wieku prowadzili długotrwałe walki z Egipcjanami i Asyryjczykami. To od nich oba te państwa przejęły taktykę prowadzenia walki przy użyciu rydwanów bojowych. Ostatecznie imperium Hetytów zostało rozbite w XII wieku p.n.e. w rezultacie inwazji tzw. ludów morskich.

Hetyci w XIV wieku p.n.e. opanowali nową technologię obróbki żelaza, co umożliwiło im wytwarzanie broni z tego metalu. Dało im to początkowo przewagę w walkach z przeciwnikami, jednak ich najgroźniejsi rywale — Asyryjczycy — także szybko opanowali tę technologię, co wyrównało szanse walczących stron.

Stosowana przez Hetytów technologia obróbki żelaza, zwana hartowaniem, polegała na nagrzewaniu żelaza z dodatkiem węgla do bardzo wysokiej temperatury, formowaniu go w tej temperaturze, a następnie szybkim schładzaniu. Dzięki temu żelazo stawało się twarde i niełamliwe, znacznie przewyższając tymi właściwościami brąz. Źródłem bogactwa Hetytów był handel metalami, na obszarze Anatolii znajdowały się bowiem bogate złoża rudy żelaza, miedzi oraz srebra.

Na czele imperium Hetytów stał „wielki król”, jednak specyficzną cechą hetyckiego systemu władzy było delegowanie przez monarchę znacznych uprawnień namiestnikom zarządzającym poszczególnymi prowincjami.

W roku 1907 archeolodzy odkopali starożytne miasto Hattusza, stolicę imperium hetyckiego. Znaleziono tam około 20 tysięcy glinianych tabliczek pokrytych nieznanym pismem. W roku 1915 czeski językoznawca Bedrzich Hrozny odczytał to pismo, zapoczątkowując badania historii Hetytów.

Persowie

Plemiona perskie przybyły na terytorium dzisiejszego Iranu z Azji Środkowej około roku 1000 p.n.e.; Persowie byli wtedy nomadami, a ich atutem militarnym była umiejętność używania kawalerii. Osiedlili się w południowo-zachodniej części Wyżyny Irańskiej. Znajomość rzemiosła oraz upraw rolnych przejęli od ludów Mezopotamii, z którymi sąsiadowali od zachodu.

W połowie VI wieku p.n.e. plemiona perskie zostały zjednoczone przez Cyrusa Wielkiego (559—530 p.n.e.), założyciela dynastii Achemenidów. Pokonał on w r. 550 spokrewnionych z Persami i dominujących nad nimi Medów. Medowie zaludniali obszar na wschód i północ od rzeki Tygrys, a ich głównym miastem była Ekbatana. Trzy lata później pokonał króla Lidii, Krezusa. To państwo leżące w zachodniej części Azji Mniejszej było potęgą handlową, a jego władca stał się symbolem bogacza.

W wyniku kilku kampanii wojennych, trwających w latach 559—530 p.n.e., Cyrus stworzył imperium sięgające od granic Indii po wybrzeże Morza Śródziemnego. Jego syn i następca, Kambyzes, przyłączył część Arabii i Egipt.

Cyrus stworzył model imperium, w którym szanowana była różnorodność religijna i odrębności kulturowe. Królowie królów włączali do elity władzy przedstawicieli arystokracji podbitych ludów, tworząc państwo wieloetniczne i tolerancyjne. Poszczególne ludy mogły zachowywać swoje zwyczaje i prawa; państwo było podzielone na satrapie (prowincje) o dużym zakresie autonomii. Satrapami (namiestnikami króla) zostawali najczęściej miejscowi przywódcy po złożeniu przysięgi wierności. Ich obowiązkiem było zbieranie od miejscowej ludności podatków (stosunkowo niskich) oraz dostarczanie oddziałów wojskowych.

Największy zasięg imperium perskie zyskało za panowania trzeciego króla, Dariusza I (521—486 p.n.e.). W jego granicach znalazły się wszystkie stare kultury Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Azji Mniejszej. Dariusz ogłosił kodyfikację prawa, czerpiącą z dorobku asyryjskiego i babilońskiego. Wprowadził w swoim imperium urząd „królewskich oczu”, czyli specjalnych inspektorów, którzy podróżowali po satrapiach i donosili władcy o panującej tam sytuacji.

Dariusz I zbudował nową siedzibę władców perskich — Persepolis. Z jego inicjatywy zbudowano kanał, który połączył Nil z Morzem Czerwonym, a także system dróg w całym imperium. Najsłynniejsza była „droga królewska”, łącząca miasto Suza w pobliżu Zatoki Perskiej z Sardes na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej.

Religią Persów był zoroastrianizm, który w okresie przedchrześcijańskim stanowił jedną z trzech — obok judaizmu i buddyzmu — religii o charakterze uniwersalistycznym. Jej twórcą był Zoroaster (grecka wersja imienia, w wersji perskiej brzmi ono Zaratustra), żyjący w VIII lub VII wieku p.n.e. Uważany jest on za pierwszego teologa w dziejach. Według zoroastrianizmu we wszechświecie ma miejsce nieustanny konflikt między dobrem a złem, światłem a ciemnością, prawdą a kłamstwem. Uosobieniem tych pozytywnych wartości jest bóg Ahuramazda, zaś tych negatywnych — bóg Ariman. Ten dualizm religii perskiej jest jej najbardziej charakterystyczną cechą. Obaj bogowie toczą bój o dusze ludzkie. Człowiek, dysponując wolną wolą, wybiera między wartościami, służąc jednemu lub drugiemu bogowi. Ostateczne zwycięstwo będzie należeć do Ahuramazdy. W dniu sądu wszyscy zmarli zostaną wskrzeszeni i znajdą się w raju bądź w piekle.

Hebrajczycy

Dzieje polityczne

Przywódcą Hebrajczyków był Abraham, który przewodził dwunastu plemionom. Hebrajczycy pochodzili z północnej Mezopotamii, przez długi czas wędrowali po dzisiejszym Półwyspie Arabskim. Ich głównym zajęciem było pasterstwo.

Około 1500 roku p.n.e. osiedlili się w Kanaanie, czyli Ziemi Obiecanej (południowa Palestyna). Znaleźli się tam pod panowaniem egipskim. Tradycja hebrajska głosi, że na rozkaz faraona zostali przesiedleni do delty Nilu.

W XIII wieku p.n.e. pod przywództwem Mojżesza Hebrajczycy opuścili Egipt i powrócili przez Synaj do Ziemi Obiecanej. Tam pokonali Filistynów i Kanaanejczyków i utworzyli swoje państwo, którego pierwszym królem był Saul (panował około 1020—1004 p.n.e.). Osiągnęło ono rozkwit za panowania następcy Saula, króla Dawida (ok. 1004—965 p.n.e.), którego stolicą została Jerozolima, zdobyta przez Hebrajczyków w roku 1000 p.n.e.

Syn Dawida, Salomon (965—928 p.n.e.) zbudował świątynię jerozolimską (z kamienia i drzewa cedrowego). Po śmierci Salomona doszło do rozpadu państwa hebrajskiego na Judeę na południu i Izrael na północy. Oba państwa dostały się na początku VIII wieku p.n.e. pod panowanie asyryjskie.

Izrael przestał istnieć w 722 p.n.e. w wyniku represji asyryjskich po nieudanym powstaniu. Ludność Asyryjczycy deportowali i rozproszyli (tradycja żydowska mówi o dziesięciu zaginionych plemionach).

Judea przetrwała pod panowaniem Asyryjczyków do upadku ich imperium w roku 612 p.n.e., następnie mieszkańcy Judei znaleźli się pod panowaniem chaldejskim. W roku 586 p.n.e. próbowali się wyzwolić, jednak ich powstanie zostało krwawo stłumione przez Nabuchodonozora, który tysiące Judejczyków (Żydów) przesiedlił do Babilonii w charakterze zakładników. Świątynia Salomona została wówczas w ramach represji zburzona. W roku 539 p.n.e., po upadku imperium chaldejskiego pokonanego przez Medów i Persów, Judea stała się częścią imperium perskiego.

Religia

Jahwe był najważniejszym bogiem Hebrajczyków już za króla Saula. Uzyskał szczególną pozycję w Judei, stając się jedynym bogiem mieszkańców Jerozolimy. Na ukształtowanie się monoteizmu wśród Hebrajczyków być może miała wpływ próba reformy religijnej, podjęta w Egipcie przez faraona Echnatona.

Około roku 600 p.n.e. pod wpływem proroków rozwinęła się wiara w Przymierze — święte porozumienie między narodem wybranym a Jah­we. Jako kodeks etyczny Hebrajczycy zaczęli traktować Dziesięć Przykazań, objawionych Mojżeszowi przez Boga. Kultem otoczono Arkę Przymierza — skrzynię zawierającą kamienne tablice, na których wyryto Dekalog. Była ona przechowywana w świątyni jerozolimskiej.

Charakterystyczna dla judaizmu stała się koncepcja Boga uniwersalnego, wszechmocnego i wszechwiedzącego, a także koncepcja Mesjasza — wybrańca Bożego, mającego odbudować Królestwo Izraela.

Fenicjanie

Ten lud pochodzenia semickiego zamieszkiwał w II tysiącleciu p.n.e. wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego w rejonie dzisiejszej Syrii i Libanu. Nazwa Fenicja jest greckim tłumaczeniem miejscowej nazwy Kanaan, oznaczającej Kraj Purpury. Wywodzi się ona stąd, iż głównym towarem eksportowym Fenicji był przez wieki purpurowy barwnik, otrzymywany z lokalnego gatunku ślimaków (rozkolec, murex).

Ustrój i gospodarka Fenicji

Fenicja składała się z wielu samodzielnych miast-państw, z których największymi były Sydon, Tyr, Byblos i Arados. Rządziła w nich oligarchia kupiecka.

Fenicjanie słynęli z winnic, sadów i ogrodów; oprócz purpury handlowali drewnem (słynny cedr libański) i winem. Importowali głównie surowce i niewolników. Podstawowym źródłem ich dochodów było pośrednictwo w wymianie handlowej między Mezopotamią i Egiptem a zachodnią częścią basenu śródziemnomorskiego.

Na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. statki fenickie pływały po całym Morzu Śródziemnym, docierając do Hiszpanii. Kolonie fenickie powstały na wybrzeżu hiszpańskim, na Sycylii i Sardynii oraz na wybrzeżu afrykańskim. Największa kolonia fenicka na zachodzie — Kartagina — powstała według tradycji w roku 814 p.n.e. W akcji kolonizacyjnej największą rolę odgrywały Sydon i Tyr.

Na polecenie egipskiego faraona Necho II Fenicjanie opłynęli około 600 roku p.n.e. kontynent afrykański. Dotarli także do Wysp Brytyjskich (z Kornwalii sprowadzali cynę do produkcji brązu).

Rzemiosło fenickie słynęło z naczyń ze srebra i brązu, ze złotej biżuterii oraz z wyrobów z kości słoniowej i szkła.

Kultura fenicka

Fenicjanie rozpowszechnili jako pierwsi pismo alfabetyczne. Powstało ono prawdopodobnie w XII wieku p.n.e. i składało się z 22 znaków, oznaczających jedynie spółgłoski. Od Fenicjan przejęli je Hebrajczycy oraz Aramejczycy, a następnie Grecy.

Dzięki pośrednictwu fenickiemu świat grecki poznał hetycką technologię obróbki żelaza.

Grecja

Cywilizacja minojska

Kreta

W okresie 2000—1450 p.n.e. rozwijała się tu pierwsza cywilizacja w rejonie Morza Egejskiego, zwana minojską od mitycznego króla Krety, Minosa. Odkrywcą kultury minojskiej był angielski archeolog Arthur Evans. Prace wykopaliskowe na Krecie rozpoczął w roku 1899, znajdując pozostałości pałacu w Knossos oraz ruiny pałacu w Kato Zakros, który składał się z 250 komnat.

Rola pałaców

Szczególną rolę na Krecie pełniły pałace. Były one ośrodkami władzy, miejscami kultu religijnego, ale również centrami życia gospodarczego na podległych im obszarach. Magazynowano w nich zboże, oliwę, wino, wełnę, metale. Największy pałac znajdował się w stolicy Krety, Knossos.

Architektura pałaców kreteńskich charakteryzowała się dużą liczbą korytarzy i zaułków. Fakt ten znalazł później odbicie w greckim micie o Labiryncie, w którym był więziony potwór Minotaur. Budowle te były z kamienia i drewna, składały się z wielu pomieszczeń reprezentacyjnych, mieszkalnych, gospodarczych i sakralnych.

Monarchia biurokratyczna

Ustrój panujący na Krecie można określić jako monarchię biurokratyczną. Władca rezydujący w Knossos posiadał władzę absolutną, opartą na rozbudowanej administracji. Kontrolowała ona wszystkie dziedziny życia gospodarczego: produkcję rolną i rzemieślniczą, handel morski.

Pozycja kobiet