Wczesne średniowiecze
Cesarstwo wschodnie we wczesnym średniowieczu
Podboje Justyniana Wielkiego (527—565)
Wyprawa przeciw Wandalom
Zamiarem cesarza Justyniana była odbudowa cesarstwa rzymskiego w jego granicach sprzed upadku. Aby tego dokonać, musiał rozbić państwa germańskie powstałe w rejonie Morza Śródziemnego. Postanowił zacząć od Afryki północnej, gdzie znajdowało się państwo Wandalów. W r. 533 wojska dowodzone przez Belizariusza wylądowały w pobliżu Kartaginy i w pierwszej bitwie rozbiły główne siły Wandalów. Po kilku miesiącach walk państwo Wandalów przestało istnieć, a Afryka powróciła do rangi prowincji cesarstwa.
Pokonanie Ostrogotów
W r. 536 Justynian rozpoczął walkę z państwem Ostrogotów w Italii. Pretekstem do inwazji było uwięzienie, a następnie zamordowanie królowej Amalasunty, córki Teodoryka Wielkiego, przez jej męża Teodahada. Amalasunta znana była z pozytywnego nastawienia do cesarstwa, podczas gdy Teodahad był zwolennikiem zachowania pełnej niezależności od Konstantynopola. Armia dowodzona przez Belizariusza zaatakowała od strony Sycylii, zajmując z marszu Rzym. Mimo wielomiesięcznego oblężenia Ostrogoci, dowodzeni przez Witygesa (Teodahad został w międzyczasie odsunięty od władzy), nie byli w stanie odzyskać miasta i musieli odstąpić na wieść o wkroczeniu kolejnych oddziałów wschodniorzymskich do północnej Italii. Witygates skapitulował w r. 540, cesarstwo przejęło niemal całą Italię — Ostrogoci zachowali kadłubowe państwo na północ od rzeki Pad jako „sprzymierzeńcy” cesarza.
Wycofanie armii Belizariusza spowodowało jednak, że nowy, młody władca Ostrogotów Totyla wznowił walkę i wyparł Rzymian (Romaioi — tak siebie określali po grecku mieszkańcy cesarstwa) z Półwyspu Apenińskiego. Dopiero w r. 552 Justynian wysłał kolejną armię, którą dowodził Narzes. Rozgromił on w pobliżu Rzymu główne siły Ostrogotów, dowodzone przez Totylę (który zginął na polu walki). Narzes objął funkcję namiestnika włączonej do cesarstwa Italii.
Opanowanie południowej Hiszpanii
W tym samym czasie, wykorzystując walkę o tron w państwie Wizygotów, siły cesarstwa opanowały południową część Hiszpanii — Betykę. Był to najdalszy zasięg zdobyczy Justyniana na zachodzie.
Większość zdobyczy italskich Justyniana odebrali jednak pod koniec VI wieku Longobardowie, pod panowaniem Konstantynopola pozostał tylko Egzarchat Raweński, obejmujący północno-wschodnią część Italii. Przetrwał on do VIII wieku.
Reformy wewnętrzne Justyniana
Kodyfikacja prawa rzymskiego
Z polecenia Justyniana opracowany został w latach 533—536 Corpus iuris civilis — zbiór przepisów rzymskiego prawa cywilnego. Opublikowanie tego kodeksu miało decydujące znaczenie dla rozwoju nauki prawa rzymskiego w krajach średniowiecznej Europy, a tym samym kształtowania się europejskiej kultury prawniczej. Justynian zreformował także studia prawnicze, by dostarczały wysoko kwalifikowanych urzędników państwowych.
Walka z pogaństwem
Za swój obowiązek religijny uważał Justynian walkę z przejawami przedchrześcijańskiej kultury greckiej. W r. 529 nakazał likwidację słynnej Akademii Ateńskiej, założonej w IV wieku p.n.e. przez Platona. Prześladował filozofów nawiązujących do tradycji platońskiej. Symbolem potęgi chrześcijaństwa stała się świątynia Mądrości Bożej (Hagia Sophia), wybudowana w Konstantynopolu.
Problem nazwy Bizancjum
Cesarstwo wschodniorzymskie utraciło w II połowie VII wieku znaczne tereny na rzecz Arabów: odpadła Afryka północna oraz większa część terytoriów azjatyckich. W jego granicach pozostała Grecja, Macedonia, Azja Mniejsza, część Bałkanów oraz niewielkie przyczółki w Italii. Po stratach terytorialnych cesarstwo zyskało charakter jednolicie grecki. Utrata starych ośrodków chrześcijaństwa — Jerozolimy, Aleksandrii i Antiochii — które znalazły się pod panowaniem arabskim, przyczyniła się do zwiększenia znaczenia patriarchatu w Konstantynopolu.
Mieszkańcy cesarstwa wschodniego nie używali nazwy Bizancjum na określenie swojego państwa. Posługiwali się natomiast formułą cesarstwo Rzymian (basileia ton Romaion). Termin Bizancjum zaczął być powszechnie używany dopiero w XVI wieku.
Pozycja cesarza
Cesarz sprawował rządy absolutne, nosił tytuł basileusa. Był najwyższym wodzem, prawodawcą i sędzią, uchodził za namiestnika Bożego i władcę równego apostołom (isapostolos). Mieszkańcy cesarstwa wschodniego uważali, iż stoi on na czele wspólnoty chrześcijańskiej (oikumene) i z tego tytułu podlegają mu wszyscy chrześcijańscy władcy. Opozycja polityczna wobec cesarza traktowana była jak herezja. Cesarz zasiadał na szerokim, mogącym pomieścić dwie osoby tronie — co wynikało z przekonania, że współrządzi on z Chrystusem.
Cesarz był wszechobecny: jego portrety umieszczano w gmachach publicznych, w kościołach, na pieczęciach urzędowych, na znakach wojskowych.
Sposób wyboru cesarza
Władcy Bizancjum byli wybierani przez senat, a następnie zatwierdzani przez lud i wojsko. Jednak wybór przez senat był formalnością — decydowała wola panującego cesarza, postawa dowódców wojskowych lub intrygi dworskie. Często basileus po prostu wyznaczał swego następcę. Brak jednoznacznego mechanizmu sukcesji otwierał pole działania dla uzurpatorów: spośród 88 cesarzy bizantyjskich tylko 37 zmarło śmiercią naturalną.
Umocnienie władzy cesarza kosztem arystokracji
W wieku VII i VIII dwaj cesarze — Herakliusz i Leon III — przeprowadzili reformy, których celem było umocnienie despotycznej władzy cesarza kosztem arystokracji. Zaniechano wówczas rozdziału funkcji cywilnych i wojskowych, państwo podzielono na temy, na których czele stali stratedzy. Strateg był dowódcą wojskowym, szefem administracji i policji oraz sędzią zwierzchnim na swoim terenie. Wolne chłopstwo było podstawą rekrutowania armii, która miała charakter zawodowy. Utrzymaniu takiej armii służyło osadnictwo wojskowe rozwijające się od VII wieku.
System gospodarczy
Rola machiny biurokratycznej
W życiu społeczno-ekonomicznym cesarstwa wielką rolę odgrywała machina biurokratyczna: na przykład urzędnicy miejscy w Konstantynopolu regulowali wysokość cen i płac, wydawali licencje na prowadzenie działalności gospodarczej, kontrolowali eksport, obserwowali, czy poddani stosują się do nakazów religijnych. Biurokracja bizantyjska charakteryzowała się wielką sprawnością organizacyjną, dzięki niej państwo mogło sprawnie funkcjonować mimo ciągłych intryg politycznych i częstych przewrotów.
Konstantynopol jako ośrodek handlu
Podstawą dobrobytu cesarstwa był udział w handlu międzynarodowym. Konstantynopol stał się w IX i X wieku centrum wymiany luksusowych towarów sprowadzanych ze Wschodu i surowców przywożonych z Zachodu, w cesarstwie rozwijała się produkcja jedwabiu, której technologię przejęto od Chińczyków. Bizancjum do XI wieku słynęło ze stabilnych pod względem wartości złotych i srebrnych monet.
W porównaniu z ówczesną Europą zachodnią cesarstwo wschodnie było obszarem silnie zurbanizowanym: Konstantynopol liczył około miliona mieszkańców, dużymi miastami były także Antiochia i Saloniki.
Wolni chłopi
Ważną sferą gospodarki Bizancjum było również rolnictwo, opierające się aż do XI wieku na warstwie wolnych chłopów, którym sprzyjało ustawodawstwo państwowe. Stopniowe przeobrażanie wolnych chłopów w uzależnionych od arystokracji dzierżawców spowodowało, że stracili oni zainteresowanie sprawami państwa, przestali się czuć współobywatelami, co znalazło wyraz w osłabieniu zdolności militarnych cesarstwa. Doprowadziło to między innymi do druzgocącej porażki armii bizantyjskiej w bitwie z Turkami seldżuckimi pod Manzikert w Azji Mniejszej w roku 1071.
Kościół w Bizancjum
W Kościele bizantyjskim nie wykształciła się tak daleko posunięta struktura hierarchiczna, jak w chrześcijaństwie zachodnim. Patriarcha Konstantynopola był wprawdzie honorowym przywódcą duchowieństwa wschodniochrześcijańskiego, lecz poszczególne Kościoły narodowe zachowały pełną samodzielność (autokefalia). Kościół wschodni używał języków narodowych w liturgii, co przyczyniło się do rozwoju między innymi języka staro-cerkiewno-słowiańskiego.
Spór o ikony
W VIII wieku w Kościele bizantyjskim rozwinął się ruch ikonoklastów, czyli niszczycieli ikon. Uważali oni, że przedstawianie na obrazach wizerunków Chrystusa i świętych prowadzi do bałwochwalstwa. Stanowisko to spotkało się ze wsparciem ze strony cesarza Leona III (717—741), a przede wszystkim jego syna Konstantyna V (741—775).
Oprócz motywów doktrynalnych Konstantyn V kierował się w walce ze zwolennikami ikon także względami politycznymi: chciał zapewnić sobie ściślejszą kontrolę nad Kościołem wschodnim oraz dążył do osłabienia rosnącej pozycji monasterów. W efekcie konfliktu cesarz skonfiskował znaczną część własności klasztornej, a Kościół zakazał kultu ikon.
Zwycięstwo zwolenników ikon
Zakaz ten został zniesiony w r. 843, co oznaczało ostateczne zwycięstwo zwolenników ikon. Negatywne skutki konfliktu były jednak nie do naprawienia: zniszczeniu uległa większość ikon pochodzących sprzed VIII wieku (przetrwały jedynie ikony z takich miejsc, jak Italia i Palestyna), pogłębił się dystans między chrześcijaństwem wschodnim a zachodnim (Rzym odnosił się z dezaprobatą do ruchu ikonoklastów). Pozytywnym rezultatem sporu było ugruntowanie przywiązania mieszkańców Bizancjum do tradycji — było ono od tej pory tak mocne, że wschodniemu chrześcijaństwu przestały zagrażać herezje.
Kult ikon sprzyjał kontemplacji, która stała się istotą bizantyjskiej duchowości. Grzech postrzegano jako przejaw ignorancji i wierzono, że zbawienie może być osiągnięte na drodze iluminacji.
Kultura i nauka
Bizancjum uważało się za dziedzica kultury starożytnej Grecji i Rzymu, co znajdowało wyraz w studiowaniu filozofii Platona i Arystotelesa, pisarze bizantyjscy wzorowali się na prozie Tukidydesa. Kanon literatury greckiej przetrwał do czasów nowożytnych tylko dlatego, że był kopiowany przez bizantyjskich skrybów.
W cesarstwie wschodnim wykształcenie było dostępne także dla kobiet, co odróżniało Bizancjum zarówno od świata islamu, jak i od średniowiecznej Europy. Najsłynniejszą bizantyjską intelektualistką była księżna Anna Komnena, która napisała biografię swego ojca, cesarza Aleksego (1081—1118), obficie cytując przy tej okazji Homera i Eurypidesa.
Arabowie w VII — XIII wieku
Arabowie byli ludem pochodzenia semickiego, ich najwcześniejsze siedziby znajdowały się na Półwyspie Arabskim. Prowadzili koczowniczo-pasterski tryb życia, z czasem zaczęli także odgrywać rolę pośredników w handlu między Bliskim Wschodem a Azją. Trudne warunki naturalne panujące na Półwyspie Arabskim skłaniały ich do szukania nowych terenów pod osadnictwo.
Działalność Mahometa
Urodzony pod koniec VI wieku, Mahomet pochodził z wpływowego w Mekce rodu Korejszytów. Jako kierownik karawan kupieckich podróżował po krajach Bliskiego Wschodu, gdzie zetknął się z judaizmem i chrześcijaństwem.
Stworzył islam jako religię konsekwentnie monoteistyczną. Głosiła ona, że Allach przesądza z góry o losach każdego człowieka, dlatego należy bezwzględnie poddawać się woli bożej. Oprócz boga istnieją anioły i prorocy. Mahomet uważał się za proroka, następcę Abrahama i Jezusa.
W r. 622 Mahomet uciekł z Mekki do Medyny (hidżra — od tego momentu muzułmanie liczą nową erę), obawiał się bowiem o osobiste bezpieczeństwo. Wrogo byli do niego nastawieni bogaci kupcy z Mekki, natomiast islam zyskał poparcie warstw ludowych.
Do 631 roku Mahomet podporządkował sobie cały Półwysep Arabski, tworząc państwo teokratyczne.
Podboje arabskie za pierwszych kalifów
Po śmierci Mahometa (632) władzę objął kalif (zastępca zesłany przez Allacha) Abu Bakr (632—634), który był teściem Mahometa. Po nim władzę sprawował Omar (634—644).
Ekspansja Arabów za Omara
Za panowania Omara Arabowie zaatakowali perskie imperium Sassanidów. Do decydującej rozgrywki doszło latem 637 r. w bitwie pod Kadisiją, gdzie armia perska została rozgromiona, a król Jesdegard salwował się ucieczką. W ciągu roku siły wierne kalifowi zdobyły Mezopotamię, a następnie Iran, a Jesdegard został zamordowany przez nasłanego zabójcę.
W tym samym mniej więcej czasie Arabowie opanowali Syrię, należącą do cesarstwa bizantyjskiego. Wojska cesarza Herakliusza poniosły w r. 636 klęskę pod Jarmukiem, po której siły Omara sukcesywnie opanowywały kolejne syryjskie miasta. Ostatnie z nich, Cezarea, poddało się w r. 640.
W latach 639—642 cesarstwo wschodnie utraciło na rzecz kalifatu arabskiego Egipt. Podbój ten okazał się wyjątkowo łatwy, gdyż miejscowa ludność, niechętnie nastawiona do Konstantynopola, sprzyjała najeźdźcom.
Rozwój osadnictwa arabskiego i traktowanie podbitych ludów
Na podbitych terenach Omar rozpoczął zakładanie arabskich osad wojskowych, które obok znaczenia militarnego miały także służyć islamizacji ludności. Pierwszymi takimi ośrodkami były Basra i Kufa nad Eufratem oraz Fostat nad Nilem.
Podbite ludy, które pozostawały przy swoich wierzeniach religijnych, musiały płacić władcom arabskim wysokie podatki (gruntowy i pogłówny), były z niego natomiast zwolnione ludy, które przeszły na islam. Stało się to przyczyną szybkiej islamizacji całego imperium arabskiego.
Rozłam na sunnitów i szyitów
Po śmierci Omara kolejnym kalifem został Otman (644—656) z rodu Omajjadów. W okresie jego panowania rozgorzały walki między zwolennikami Omajjadów a zwolennikami Alego, zięcia Mahometa, którzy reprezentowali bardziej ortodoksyjne skrzydło islamu. Konflikt ten miał zarówno charakter rywalizacji personalnej (poplecznicy Alego uważali, że tylko on i jego krewni są prawowitymi spadkobiercami Mahometa), jak i doktrynalnej. Sojusznicy Omajjadów za źródło wiary uważali Koran — świętą księgę islamu podyktowaną przez Mahometa, składającą się ze 114 rozdziałów (sur) — oraz sunnę, czyli zbiór opowieści o czynach Proroka. Natomiast zwolennicy Alego odrzucali sunnę, traktując Koran jako jedyną podstawę wiary. W efekcie tej doktrynalnej kontrowersji doszło w islamie do rozłamu na sunnitów i szyitów.
W r. 656, po śmierci Otmana, kalifem został Ali, jednak po pięciu latach sprawowania władzy został zamordowany i władzę kalifa objął Muawija z rodu Omajjadów.
Kalifat Omajjadów (661—750)
Kalifat był islamską odmianą państwa teokratycznego. Dla muzułmanów kalif był zarówno najwyższym przywódcą religijnym, jak i politycznym.
Monarchia arabska
Omajjadzi przenieśli stolicę kalifatu do Damaszku (za pierwszych czterech kalifów znajdowała się ona najpierw w Medynie, a potem w Kufie). Kalifowie omajjadzcy upodobnili się do władców orientalnych. Stanowisko kalifa stało się dziedziczne w rodzie Omajjadów, chociaż formalnie nowy kalif był wybierany za życia swego poprzednika. Kalifat miał charakter monarchii arabskiej, w której z pełni praw korzystali jedynie Arabowie, zaś ludność niearabska nawet po przyjęciu islamu była dyskryminowana.
Ataki na Bizancjum
Po opanowaniu portów Syrii i Egiptu Arabowie posiedli umiejętność budowy okrętów i żeglowania, mogli więc odtąd atakować przeciwników zarówno z lądu, jak i z morza. Kilkakrotnie wojska Omajjadów atakowały Bizancjum — do najpoważniejszej próby sił doszło w latach 717—718, kiedy to przez prawie rok Arabowie oblegali Konstantynopol, zostali jednak pokonani przez cesarza Leona III. Około r. 695 w ich ręce wpadła Kartagina, co oznaczało zakończenie podboju Afryki północnej, należącej poprzednio do Bizancjum.
Podbój Hiszpanii
Następnym celem arabskiej ekspansji stała się Hiszpania. Arabom sprzyjał fakt nasilenia się konfliktów dynastycznych w państwie Wizygotów. Wykorzystując osłabienie tego państwa, w roku 711 siedmiotysięczny korpus ekspedycyjny dowodzony przez Tarika pokonał armię wizygocką pod Kadyksem. Na polu bitwy zginął król Wizygotów Rodryg, a pod panowaniem kalifatu Omajjadów znalazła się większość terytorium Półwyspu Iberyjskiego.
Arabowie zaczęli także atakować Galię: w r. 725 spustoszyli Prowansję i dolinę Rodanu, a około r. 730 wtargnęli na teren Akwitanii. Ich ekspansja została jednak powstrzymana przez państwo Franków.
Podboje na wschodzie
Na kierunku wschodnim około r. 662 podbity został Afganistan, w roku 671 wojska arabskie przekroczyły rzekę Oxus (Amu-darię w dzisiejszym Uzbekistanie), a następnie podbiły Bucharę, Samarkandę, Pendżab i zachodnią część chińskiego Turkiestanu.
Bunt szyitów
Do upadku Omajjadów doprowadził bunt, który wybuchł w roku 747 na wschodzie kalifatu, na terytorium Chorasanu (dzisiejszy północno-wschodni Iran). Zbuntowali się dyskryminowani przez elitę rządzącą muzułmanie pochodzenia niearabskiego, z których wielu wyznawało islam w wersji szyickiej. Gdy powstanie objęło w roku 749 Mezopotamię, na jego czele stanął prawnuk stryjecznego brata Mahometa, Abul Abbas. W Kufie, głównym mieście szyitów, został obwołany kalifem i wyruszył na czele swoich zwolenników przeciwko kalifowi z dynastii Omajjadów, Marwanowi II. W styczniu 750 r. rozegrała się bitwa nad Wielkim Zabu, dopływem Tygrysu, w której zwycięstwo odnieśli powstańcy. Pokonany Marwan zbiegł, ale wkrótce został wytropiony i zamordowany. Podobny los spotkał większość członków rodu Omajjadów.
Kalifat Abbasydów (750—1258)
Abul Abbas, założyciel dynastii Abbasydów, przeniósł stolicę kalifatu z Damaszku do Kufy. Jego następca w r. 762 ulokował stolicę w nowo zbudowanym Bagdadzie.
Wieloetniczna monarchia islamska
Kalifat pod panowaniem Abbasydów nabrał nowego charakteru: z państwa arabskiego przeobraził się w wieloetniczną monarchię islamską. Abul Abbas zrównał w prawach wszystkich wyznawców islamu, do elity władzy dopuścił przedstawicieli arystokracji perskiej i mezopotamskiej.
Wpływy perskie były widoczne w rozwiniętym ceremoniale dworskim. Kalif stał się osobą niedostępną dla zwykłego śmiertelnika, rolę pośrednika między kalifem a jego poddanymi odgrywał wezyr, sprawujący w imieniu kalifa pełnię władzy wykonawczej. Oprócz wezyra najwyższej rangi urzędnikami byli: kadi, czyli sędzia, komendant policji, skarbnik oraz naczelnik poczty, zajmujący się głównie działalnością wywiadowczą.
Secesja Hiszpanii
W r. 755 oderwała się od kalifatu Abbasydów Hiszpania, gdzie emirem Kordoby ogłosił się Abd-ar-Raman — jeden z Omajjadów, który schronił się na Półwyspie Iberyjskim przed prześladowaniami. Poparły go stacjonujące w Hiszpanii syryjskie oddziały wojskowe. W r. 929 Abd-ar-Raman III (912—961) ogłosił się kalifem.
Dezintegracja państwa Abbasydów
W I połowie X wieku w Afryce północnej ukształtował się szyicki kalifat Fatymidów — jego założycielem był Obeidallah, potomek Fatimy, córki Mahometa. Dzięki poparciu plemion berberyjskich mógł zerwać zależność od Damaszku.
Od X wieku kalifat Abbasydów zaczął ulegać postępującej dezintegracji, co było efektem nasilających się tendencji separatystycznych oraz trudności gospodarczych, wynikających z wyjałowienia żyznej dotychczas doliny Eufratu i Tygrysu. Obawiający się o swą władzę kalifowie otaczali się tureckim wojskiem, które w konsekwencji wywierało coraz większy wpływ na politykę, stopniowo podporządkowując sobie swych mocodawców. Kres kalifatowi Abbasydów położył najazd Mongołów, którzy pod dowództwem Hulagu-chana zdobyli w r. 1258 Bagdad, mordując większość jego mieszkańców, w tym kalifa i jego rodzinę.
Gospodarka
Handel międzynarodowy
Wielką rolę w gospodarce kalifatu odgrywał handel międzynarodowy, jako że przez imperium arabskie przebiegały szlaki z Europy do Indii, do wschodniej Afryki i Azji środkowej, a także ze wschodu aż po Półwysep Iberyjski. Kupcy arabscy zapuszczali się też do Europy wschodniej, skąd przywożono niewolników, bursztyn, wosk i futra.
Rolnictwo
Arabowie upowszechnili na ogromnym obszarze techniki melioracyjne znane z Egiptu i Mezopotamii. Uprawiali trzcinę cukrową (w rejonie Zatoki Perskiej), daktyle (w Mezopotamii i Arabii), bawełnę (przede wszystkim w rejonie Samarkandy), len i konopie, drzewa morwowe (jako podstawę przemysłu jedwabniczego), ryż, a także szafran i indygo.
Rzemiosło
Damaszek i Toledo słynęły z produkcji wyrobów ze stali, głównie mieczy. Przemysł tkacki specjalizował się w produkcji kobierców i dywanów oraz wyrobów z gazy i adamaszku. Arabowie rozpoczęli wyrabiać z bawełny papier, który całkowicie wyparł na Bliskim Wschodzie papirus. Dzięki kupcom arabskim papier został upowszechniony w średniowiecznej Europie.
Kultura i nauka
Arabowie zasłynęli przede wszystkim z osiągnięć w naukach przyrodniczych i ścisłych. W medycynie upowszechnili stosowanie leczniczych ziół oraz wszelkiego rodzaju maści i wonnych olejków. Rozwinęli chemię eksperymentalną, co z kolei wpłynęło na rozwój farmakologii.
W matematyce rozpowszechnili pochodzące z Indii cyfry, które w Europie zostały nazwane arabskimi. Rozwinęli algebrę i trygonometrię.
Przetłumaczyli dzieła starożytnych myślicieli greckich. Ich ulubionym filozofem był Arystoteles, którego poglądy zainspirowały najwybitniejszych uczonych arabskich: Awicennę i Awerroesa.
Awicenna
Abu Ali al-Husain ibn Abdullah ibn Sina (980—1037), zwany w Europie Awicenną, żył w Bucharze w Azji Środkowej. Reprezentował w filozofii kierunek racjonalistyczny. Przeciwstawiając religię nauce, jednocześnie uznawał konieczność istnienia religii jako podstawy ładu społecznego i warunku sprawnego rządzenia. Awicenna był także wybitnym lekarzem, autorem wielu dzieł z dziedziny medycyny i farmakologii.
Awerroes
Ibn Ruszd (1126—1198), zwany w Europie Awerroesem, żył w kalifacie Kordoby. Pochodził z rodziny prawniczej, kształcił się w dziedzinie matematyki, filozofii, teologii, prawa i medycyny. Był najsłynniejszym w świecie arabskim komentatorem pism Arystotelesa.
Głosił pogląd, iż nieśmiertelność nie jest atrybutem indywidualnej duszy ludzkiej, lecz duszy Wszechświata. Po śmierci człowieka jego dusza zespala się z duszą Wszechświata, która była odpowiednikiem arystotelesowskiego logosu. Przywilej nieśmiertelności przysługuje więc całemu rodzajowi ludzkiemu, a nie poszczególnym jednostkom. Z tej tezy wypływał wniosek, że szczęście mogą ludzie znaleźć tylko w życiu doczesnym. Awerroes twierdził ponadto, iż nie istnieje sprzeczność między rozumem a wiarą, gdyż dotyczą one odmiennych wymiarów rzeczywistości.
Państwo Franków
Rządy dynastii Merowingów
Bitwa pod Soissons
Frankowie byli ludem germańskim, którego siedziby w V wieku znajdowały się w między Renem a Menem. Lud ten dzielił się na kilka szczepów. Władcą Franków salickich został w r. 484 Chlodwig z dynastii Merowingów. Jego celem stała się ekspansja na teren północnej Galii, gdzie władzę — jako rzymski magister militium — sprawował Sjargiusz. Chlodwig pozyskał dla swych planów poparcie innych szczepów frankijskich i zaatakował siły rzymskie w bitwie pod Soissons w roku 486. Sjargiusz poniósł klęskę, próbował schronić się u Wizygotów, jednak został przez nich wydany Chlodwigowi, który kazał go stracić. Państwo Franków objęło wówczas północną Galię z Paryżem, Reims i Orleanem.
Chrzest Chlodwiga
W Boże Narodzenie 496 r. Chlodwig wraz z trzema tysiącami swych wojowników przyjął w katedrze w Reims chrzest w obrządku rzymskim. Władca Franków stał się pierwszym katolikiem wśród monarchów germańskich — pozostali wyznawali chrześcijaństwo w wersji ariańskiej. Fakt ten miał istotne konsekwencje polityczne: Chlodwig zyskiwał sojusznika w osobie biskupa Rzymu, a także w zamieszkującej Galię ludności romańskiej, wyznającej katolicyzm. Dawało mu to przewagę nad innymi władcami germańskimi i czyniło z niego obrońcę Kościoła rzymskiego.
Zwycięstwo nad Wizygotami
W r. 507 Frankowie, posiłkowani przez Burgundów, pokonali w okolicach Poitiers Wizygotów i odebrali im południową Galię. W następnych latach pokonanych próbowali wesprzeć Ostrogoci panujący w Italii, jednak ich interwencja okazała się mało skuteczna — w r. 510 zawarty został pokój, na mocy którego do Państwa Franków przyłączono Akwitanię i Owernię, zaś Prowansję otrzymali Ostrogoci.
Po tym sukcesie Chlodwig miał na tyle mocną pozycję, że usunął innych władców frankijskich i stał się niekwestionowanym królem wszystkich Franków.
Rozdrobnienie Państwa Franków a monarchia patrymonialna
Po śmierci Chlodwiga w r. 511 Państwo Franków zostało podzielone między jego czterech synów — Teodoryka, Chlodomira, Childeberta i Chlotara. Temu ostatniemu udało się ponownie zjednoczyć państwo dopiero w r. 558, po śmierci pozostałych braci.
W II połowie VI wieku Państwo Franków wkroczyło w fazę ciągłych sporów dynastycznych i walk wewnętrznych. Po śmierci Chlotara I (w roku 561) zostało podzielone między jego synów: Gontran dostał Burgundię, Sigibert część wschodnią, czyli Austrazję, a Chilperyk część północną, czyli Neustrię. Od tego momentu władza centralna była coraz słabsza — Merowingowie zyskali opinię królów gnuśnych, gdyż nie interesowali się sprawami państwa, przekazując faktyczną władzę grupom możnowładców.
Rozdrobnienie terytorialne Państwa Franków wynikało z panującej wówczas (i charakterystycznej dla Europy wczesnego średniowiecza) formy ustrojowej: monarchii patrymonialnej (od patrimonium — majątek rodowy). Cechowała się się ona tym, że państwo uważane było za prywatną własność panującego i w związku z tym podlegało takim samym zasadom dziedziczenia, jak każdy majątek. W podziale spadku uczestniczyli więc wszyscy synowie zmarłego władcy. Na tym tle nieustannie dochodziło między spadkobiercami do konfliktów co do podziału terytorium państwa.
Chlotar II i Dagobert I
Ponownie zjednoczył państwo w r. 613 Chlotar II, syn Chilperyka, w czym pomogło mu wymarcie potomków Sigiberta. Syn Chlotara II, Dagobert I (629—639), uważany jest za ostatniego silnego i samodzielnego władcę z dynastii Merowingów. Za jego panowania Bizancjum zawarło (w r. 631) wieczysty pokój z Frankami. Dagobert walczył z Arabami w obronie chrześcijańskich państewek na północy Półwyspu Iberyjskiego, interweniował także w Italii. Klęską zakończyła się natomiast wyprawa wojsk Dagoberta przeciwko słowiańskiemu Państwu Samona w roku 632.
Rola majordomów
Po śmierci Dagoberta, wobec słabnięcia władzy królewskiej, coraz większą rolę polityczną zaczęli odgrywać możnowładcy sprawujący urząd majordoma. Majordomowie jeszcze w VI wieku zajmowali się tylko zarządzaniem dworem, później jednak ich kompetencje objęły także dowodzenie wojskiem i podejmowanie najważniejszych decyzji państwowych. Stali się oni faktycznie niekoronowanymi monarchami przy bezwolnych Merowingach. Rozbicie terytorialne Państwa Franków powodowało, że majordomowie z poszczególnych dzielnic (z których najważniejszymi były Austrazja, Neustria i Burgundia) prowadzili między sobą nieustanne walki.
Pepin z Heristalu
Urząd majordoma w Austrazji objął w r. 679 Pepin z Heristalu, pochodzący z możnego rodu Arnulfingów. Po ośmioletniej walce przyłączył Neustrię i Burgundię do Austrazji, odbudowując w ten sposób jedność państwa. Po śmierci Pepina (714) Państwu Franków groził ponowny rozpad, lecz sytuację opanował syn Pepina, Karol Młot, który przejął urząd majordoma oraz rozbił opozycję w Neustrii i Burgundii. Ten moment uważa się za faktyczne przejęcie władzy przez dynastię Karolingów (od imienia Karola), jako że formalnie panujący królowie merowińscy zostali sprowadzeni do roli figurantów — najpierw Teodoryk IV, panujący w latach 720—737, a później Childeryk III.
Karol Młot
Na początku swoich rządów Karol Młot przywrócił frankijską zwierzchność nad Sasami, Bawarami i Alamanami, plemionami germańskimi żyjącymi po prawej stronie Renu, zmuszając ich do płacenia daniny.
Misja św. Bonifacego
Z inicjatywy Karola Młota i na polecenie papieża Grzegorza II na ziemiach germańskich rozpoczął w r. 723 działalność misyjną anglosaski biskup Wynfrith, znany pod łacińskim imieniem Bonifacego. Działał on na terenie Hesji i Turyngii, za zasługi na polu chrystianizacji został w roku 732 wyświęcony na arcybiskupa.
Powstrzymanie ekspansji arabskiej — bitwa pod Poitiers
W r. 721 na teren dawnej Galii wtargnęli z Półwyspu Iberyjskiego Arabowie, zagrażając Tuluzie, stolicy Akwitanii (Akwitania, niegdyś należąca do Państwa Franków, była od r. 670 niezależnym księstwem). Odparci spod Tuluzy, zaczęli pustoszyć dolinę Rodanu i dotarli do Autun w Burgundii, niszcząc w r. 725 to miasto. W 732 ponownie najechali Akwitanię, zdobywając Bordeaux i podchodząc pod Poitiers. Samego miasta nie udało się Arabom zdobyć, spalili jedynie zabudowania za murami. Ich atak ruszył następnie w stronę miasta Tours. Książę Akwitanii Odo wezwał wówczas na pomoc Karola Młota, który pokonał najeźdźców w bitwie w połowie drogi między Poitiers a Tours.
Bitwa ta spowodowała, iż ataki arabskie na dawną Galię stały się znacznie słabsze, zniknęło więc niebezpieczeństwo dalszej ekspansji islamu na Europę. Do takiego rozwoju wydarzeń przyczyniło się jednak nie tylko zwycięstwo Karola Młota, ale także wewnętrzne problemy emiratu Kordoby, gdzie nasiliły się bunty charydżytów — skrajnie ortodoksyjnej sekty islamskiej.
Pepin Mały
Po śmierci Karola Młota, w r. 741 Państwo Franków zostało podzielone między jego dwóch synów: Karloman otrzymał Austrazję, zaś Pepin Mały Neustrię, Burgundię i Prowansję. W 747 Karloman zrezygnował z urzędu majordoma, wyjechał do Rzymu i wstąpił tam do klasztoru. Pełnię władzy w Państwie Franków przejął wtedy Pepin Mały.
Koronacja
Pepin postanowił w r. 750 sięgnąć po koronę królewską, by usankcjonować od dawna istniejący stan faktyczny. Potrzebował jednak mocnej podstawy prawnej, by zneutralizować ewentualną opozycję. Wysłał więc poselstwo do papieża Zachariasza z prośbą o rozstrzygnięcie, komu należy się władza królewska w Państwie Franków: czy temu, kto ją faktycznie dzierży, czy też temu, kto odziedziczył ją po przodkach, ale nie odgrywa w państwie żadnego znaczenia (czyli Childerykowi III).
Papież Zachariasz, któremu zależało na pomocy Pepina w obliczu zagrożenia Rzymu przez Longobardów, wydał werdykt korzystny dla majordoma. Mając takie wsparcie, Pepin zwołał w roku 751 w Soissons zjazd możnowładztwa frankijskiego, na którym ogłosił się królem. Nowego monarchę namaścił św. Bonifacy, dzięki czemu jego władza zyskała sankcję boską. Ostatni król merowiński Childeryk III został ostrzyżony (długie włosy były symbolem mocy królewskiej) i zamknięty w klasztorze.
Pokonanie Longobardów i powstanie Państwa Kościelnego
W 751 r. Longobardowie, mający swoje królestwo w północnej Italii, zdobyli należącą do Bizancjum Rawennę i zaczęli zagrażać Rzymowi. Nowy papież Stefan II schronił się w r. 754 w Państwie Franków i poprosił Pepina Małego o pomoc militarną, nadając mu tytuł patrycjusza Rzymian (patricius Romanorum), zobowiązującego do opieki nad Wiecznym Miastem. W dwóch wyprawach do Italii — w 754 i 756 — Pepin rozbił siły króla Longobardów Aistulfa i zmusił go do oddania Stolicy Apostolskiej obszaru dawnego egzarchatu raweńskiego oraz Romanii. Z ziem tych zostało utworzone Państwo Kościelne.
W r. 768 Pepin wcielił Akwitanię do Państwa Franków po tym, jak miejscowy książę zginął na polu bitwy. Umierając w tym samym roku na febrę, Pepin podzielił państwo między swoich dwóch synów: Karola (Austrazja, Neustria i zachodnia Akwitania) i Karlomana (Prowansja, wschodnia Akwitania, Alzacja, Alamania).
Panowanie Karola Wielkiego (768—814)
Po niespodziewanej śmierci Karlomana w roku 771, Karol objął władzę nad całością terytorium Państwa Franków.
Ostateczne rozbicie Longobardów
W r. 772 Rzymowi zagroził król Longobardów Dezyderiusz. Karol pozytywnie odpowiedział na prośbę papieża Hadriana o pomoc i wysłał w roku 773 do Italii swoją armię. Frankowie oblegli Pawię, w której bronił się król Longobardów. W czerwcu 774 Dezyderiusz skapitulował. Karol pozbawił go władzy i sam przyjął tytuł króla Longobardów, wcielając do Państwa Franków terytorium longobardzkie.
Wojna z Sasami
W r. 772 Karol rozpoczął serię wojen z pogańskimi Sasami, którzy pustoszyli przygraniczne, nadreńskie tereny Państwa Franków. Początkowo wojny te miały charakter ekspedycji karnych, jednak od r. 779 Karol przystąpił do podboju ziem Sasów oraz ich chrystianizacji. Ekspansja ta miała bardzo krwawy charakter: Karol kazał palić wioski saskie, liczne grupy Sasów przesiedlano w głąb Galii. Nowa granica Państwa Franków została ustalona na rzece Łabie. Przywódca saskiego oporu Widukind poddał się w 785 i przyjął chrzest, co zakończyło podbój Saksonii.
W roku 788 Karol inkorporował Bawarię, pozbawiając władzy księcia Tassilona, który został zamknięty w klasztorze. Po aneksji Bawarii Frankowie weszli w bezpośredni kontakt z Awarami, których państwo obejmowało terytorium dzisiejszych Węgier, Czech, Słowacji i Rumunii.
Rozbicie Awarów
Awarowie byli ludem koczowniczym pochodzenia tureckiego, przybyli do Europy z Azji Środkowej w połowie VI wieku. Centrum ich osadnictwa stała się Nizina Panońska. Podporządkowali sobie miejscową ludność słowiańską, tworząc państwo, w którym byli elitą rządzącą. Byli doskonałymi jeźdźcami, w Europie jako pierwsi upowszechnili żelazne strzemiona.
Karol rozprawił się z Awarami w latach 791—796, niszcząc siedzibę chana awarskiego i zmuszając awarskich możnych do ucieczki do Bułgarii, gdzie ówczesna miejscowa elita władzy była spokrewniona z Awarami. Większość terytorium rozbitego chanatu została wcielona do Państwa Franków. Utworzono tam trzy marchie: awarską, friulską i wschodnią.
Marchia hiszpańska
Po południowej stronie Pirenejów Karol utworzył w r. 795 marchię hiszpańską, sąsiadującą z chrześcijańskim królestwem Asturii (które było pozostałością królestwa Wizygotów).
Umocnienie pozycji papieża
W r. 800 Karol przybył do Rzymu, by rozstrzygnąć spór między papieżem Leonem III a możnowładcami rzymskimi. Król Franków skłonił papieża do złożenia publicznej przysięgi oczyszczającej (przeciwnicy zarzucali Leonowi III między innymi cudzołóstwo i krzywoprzysięstwo), po czym skazał przeciwników papieża jako oszczerców na śmierć, zamieniając im tę karę na banicję w Galii.
Odnowienie cesarstwa rzymskiego
Wdzięczny za korzystne dla niego rozstrzygnięcie konfliktu papież Leon III 25 grudnia 800 r. w bazylice św. Piotra włożył na głowę Karola koronę cesarską, a zgromadzony lud zgodnie z ceremoniałem bizantyjskim wzniósł okrzyk: Karolo piissimo augusto, a Deo coronato, magno et pacifico imperatore, vita et victoria — Karolowi najpobożniejszemu i najjaśniejszemu, koronowanemu przez Boga, wielkiemu i przynoszącemu pokój cesarzowi, życie i zwycięstwo.
Koronacja Karola Wielkiego (bo taki przybrał przydomek od tego momentu) spotkała się z dezaprobatą w Bizancjum, uważającym się za jedynego spadkobiercę starożytnego cesarstwa rzymskiego. Karol uznany został w Konstantynopolu za uzurpatora. Postanowił odpowiedzieć na ten zarzut zbrojnie i w r. 810 zajął należącą do cesarstwa wschodniego Wenecję i Dalmację. To dopiero skłoniło Bizancjum do rokowań, w wyniku których w r. 812 Konstantynopol uznał cesarski tytuł Karola w zamian za zwrot Wenecji i Dalmacji. Usankcjonowane więc zostało istnienie dwóch cesarstw w świecie chrześcijańskim.
Ustrój państwa Karola Wielkiego
Państwo Franków nie miało formalnej stolicy — dwór władcy podróżował razem z nim, jako że władca miał obowiązek objeżdżania wszystkich swoich domen. W czasie pobytu dworu na danym terenie miejscowa ludność miała obowiązek utrzymywać go. Przy słabości gospodarczej państwa taki system gwarantował równe obciążenie tym obowiązkiem poszczególnych regionów.
Pod koniec życia Karol Wielki najczęściej przebywał w Akwizgranie. Zbudował tam pałac oparty na wzorach klasycznych, ze słynną oktogonalną (ośmiokątną) kaplicą.
Wiece
Z tradycji germańskiej pozostały coroczne wiece rycerstwa z udziałem władcy, pełniące rolę przeglądu wojsk. Dwa razu w roku — na wiosnę i na jesieni — Karol zwoływał zjazdy możnowładztwa świeckiego i duchownego, podczas których przedstawiał swoje plany polityczne. Opinie możnych miały charakter wyłącznie doradczy.
Organizacja terytorialna
Monarchia Karola Wielkiego składała się z około 700 hrabstw, którymi zarządzali mianowani i odwoływani przez władcę hrabiowie. Mieli oni obowiązek co roku składać na dworze sprawozdanie. Z ziem królewskich otrzymywali beneficja, z których się utrzymywali. Przysługiwała im także trzecia część grzywien sądowych należnych władcy.
Ziemie leżące na kresach państwa zorganizowane były w marchie. Zarządzali nimi margrabiowie, którym przysługiwała szeroka autonomia. Pod koniec panowania Karola istniały marchie awarska, friulska, duńska, hiszpańska i bretońska.
Inspekcje w terenie przeprowadzali wysłannicy cesarscy (missi dominici). Wysłuchiwali oni skarg miejscowej ludności i informowali monarchę o nadużyciach miejscowej władzy.
Gospodarka
Autarkia
Gospodarka Państwa Franków miała w przeważającej mierze charakter autarkiczny, czyli samowystarczalny. Podstawą egzystencji było rolnictwo, zaś handel rozwijał się w minimalnym zakresie. Jego przedmiotem były przede wszystkim nadwyżki żywności w rejonach, gdzie akurat w danym roku wystąpił urodzaj, oraz sól i inne surowce mineralne.
Wenecja i Fryzja
Na obszarze państwa Karola Wielkiego istniały dwa ośrodki handlowe o charakterze międzynarodowym: Wenecja, specjalizująca się wówczas w handlu niewolnikami, oraz Fryzja, słynąca z wyrobów włókienniczych, głównie z produkcji płaszczy wełnianych (pallia fresonica), noszonych przez ludzi bogatszych. Działali również kupcy wędrowni, głównie żydowscy pochodzący z krajów muzułmańskich, którzy handlowali towarami orientalnymi — materiałami odzieżowymi, przyprawami, wyrobami ze złota i kości słoniowej — oraz zajmowali się skupem niewolników.
System monetarny
System monetarny opierał się początkowo na złotych solidach z czasów rzymskich. Wobec słabości gospodarki europejskiej solidy odpływały jednak na wschód i zaczęło brakować pieniędzy w obiegu. W tej sytuacji Karol Wielki przeprowadził reformę monetarną, ustanawiając jako oficjalną walutę srebrnego denara. Do obiegu weszły także półdenary, czyli obole. Rzymski solid służył od tego czasu jako jednostka obrachunkowa, licząca 12 denarów.
Rozpad monarchii Karola Wielkiego
Panowanie Ludwika Pobożnego
Po śmierci Karola Wielkiego władzę cesarską przejął jego syn Ludwik Pobożny (814—840). Nie miał on charyzmy swojego ojca, dawał się wciągać w intrygi dworskie, nie potrafił okiełznać możnowładców. W rezultacie coraz silniej zaczęły występować w Państwie Franków tendencje odśrodkowe. Temu wewnętrznemu osłabieniu sprzyjały czynniki zewnętrzne: nasilające się najazdy Normanów, którzy pustoszyli tereny w rejonie Morza Północnego, a także Arabów, coraz częściej przekraczających Pireneje.
Wzmocnienie pozycji papiestwa
Nowym elementem było względne usamodzielnienie się papiestwa, które za Karola Wielkiego było w pełni kontrolowane przez cesarza. Następca Leona III, Stefan IV, który zasiadł na tronie papieskim w r. 816, poinformował o tym jedynie cesarza, nie prosząc go o zatwierdzenie tego wyboru. Następnie przybył do Państwa Franków i w październiku 816 przeprowadził w katedrze w Reims ceremonię cesarskiej koronacji Ludwika. Od tego wydarzenia w Rzymie obowiązywała wykładnia, że koronacja cesarska bez udziału papieża jest nieważna.
Traktat w Verdun
Po śmierci Ludwika Pobożnego w r. 840 rozgorzała walka o schedę między jego synami. Dwaj młodsi bracia — Karol i Ludwik — sprzymierzyli się przeciwko najstarszemu Lotarowi, który przejął po ojcu tytuł cesarski. Lotar pod naporem armii braci musiał uciekać na południe i szukać schronienia w Lyonie — i dopiero wówczas zdecydował się na rokowania pokojowe. Ich efektem było podpisanie w sierpniu 843 r. traktatu w Verdun, w wyniku którego monarchia karolińska została podzielona na trzy części: Lotar otrzymał Italię oraz pas ziem łączących Alpy z Morzem Północnym, Karol (zwany Łysym) otrzymał Galię (późniejszą Francję), Ludwik Niemiecki wschodnią część monarchii zamieszkaną przez plemiona germańskie.
Niemcy i cesarstwo Ottonów
Panowanie Ludwika Niemieckiego
Walki ze Słowianami
Po rozpadzie Państwa Franków władca jego wschodniej części Ludwik Niemiecki skierował swoją ekspansję na wschód, na ziemie zamieszkane przez Słowian. Jego celem stały się plemienne państwa Obodrzyców i Serbów Łużyckich, a także tereny czeskie. Wyprawy przedsięwzięte w latach 846—849 zakończyły się klęską i Ludwik musiał czasowo zaniechać swych planów. Jednak już w roku 855 zaatakował Państwo Wielkomorawskie — wyprawa i tym razem zakończyła się klęską, a oddziały wielkomorawskie w odwecie spustoszyły pograniczne ziemie frankijskie. Również późniejsze wyprawy przeciwko Morawianom nie przyniosły efektów i w latach 70. IX wieku Państwo Wielkomorawskie ugruntowało swą niezależność.
W r. 862 państwo wschodniofrankijskie najechali po raz pierwszy Węgrzy, koczujący na stepie nad Morzem Czarnym.
Podział państwa Lotara
Po śmierci Lotara II, który nie pozostawił po sobie legalnego potomka, jego stryjowie Ludwik Niemiecki i Karol Łysy w r. 870 podzielili między siebie na zjeździe w Meersen Lotaryngię.
Dynastia karolińska i saska w Niemczech
Ostatnim władcą ze wschodniej — niemieckiej — linii dynastii Karolingów był Ludwik Dziecię (900—911), który w chwili wstąpienia na tron miał siedem lat, więc rządy w jego imieniu sprawowała rada regencyjna.
Najazdy Węgrów
W r. 907 Węgrzy pokonali armię niemiecką w bitwie pod Preszburgiem (Bratysławą), zginął wówczas margrabia Liutpold, a marchia wschodnia, leżąca między Dunajem a rzeką Enns, ostatecznie przeszła w ręce najeźdźców. Tym samym granica wschodnia dawnego państwa Franków cofnęła się do stanu sprzed zwycięstwa Karola Wielkiego nad Awarami.
W następnych latach Węgrzy wielokrotnie najeżdżali państwo niemieckie, doprowadzając do jego dezintegracji. Śmierć osiemnastoletniego Ludwika (w r. 911) nastąpiła w momencie, gdy odżyły z dużą siłą dawne separatyzmy lokalne.
Węgrzy — lud pochodzenia ugrofińskiego — osiedlili się na Nizinie Panońskiej w dorzeczu Cisy wyparci z terenów nad Morzem Czarnym, między Dnieprem a Donem, przez również koczowniczych Pieczyngów. Przybycie Węgrów do nowych siedzib miało miejsce jesienią 895 lub wiosną 896 r. Po raz pierwszy zapoznali się z tym obszarem w r. 892, gdy władca wschodniofrankijski Arnulf wezwał ich do pomocy w walce z wielkomorawskim Świętopełkiem.
W r. 894 najechali Panonię już na własną rękę. Legendarnym przywódcą sojuszu siedmiu plemion madziarskich (węgierskich), który przywiódł je do nowej ojczyzny, był Arpad — założyciel państwa węgierskiego i pierwszej dynastii. Madziarzy organizowali wyprawy łupieżcze aż po Atlantyk i Morze Północne — historycy doliczyli się 33 takich wypraw między rokiem 898 a 955. Złupione wówczas zostały między innymi Brema, Orlean, Cambrai, Nimes. Węgrzy posługiwali się wyłącznie lekką jazdą uzbrojoną w łuki, ubraną w skórzane zbroje i hełmy.
Konrad książę Frankonii
Po śmierci Ludwika Dziecięcia książęta plemienni wybrali na władcę wschodniofrankijskiego Konrada księcia Frankonii (911—918), spokrewnionego z dynastią Karolingów, co świadczy, iż silna jeszcze była w części wschodniej dawnego Państwa Franków tradycja karolińska. Separatyzmy lokalne okazały się jednak na tyle żywe, że wybuchła wojna domowa między Konradem a księciem Sasów — największego plemienia germańskiego na wschód od Renu — Henrykiem, którego poparli Bawarczycy i Szwabowie.
Henryk Ptasznik
Następcą Konrada został właśnie Henryk I Ptasznik (919—936). Poparli go nie tylko Sasi, ale również Frankowie i Szwabowie. Bawarzy obwołali królem swojego księcia, Arnulfa, i dopiero po dwóch latach uznali władzę królewską Henryka, za cenę zaakceptowania przez niego daleko posuniętej samodzielności księstw plemiennych. Ukształtował się model królestwa niemieckiego jako państwa składającego się z odrębnych organizmów — księstw plemiennych.
Za panowania Henryka Ptasznika, pierwszego na tronie królewskim przedstawiciela dynastii saskiej, nastąpiło ostateczne zerwanie z tradycją frankijską i zaczęła się kształtować tożsamość niemiecka. Pojawiło się określenie królestwo niemieckie (regnum teutonicorum) — najstarszy zapis tej nazwy pochodzi z r. 920.
Ekspansja Niemiec za Ottona I
Chcąc utrzymać jedność państwa, Henryk budował ją na solidarności w walce z wrogami zewnętrznymi. Odebrał zachodniofrankijskim Karolingom Lotaryngię, wyprawiał się przeciwko Słowianom, ale przede wszystkim opierał się najazdom węgierskim. W r. 924 zawarł z Węgrami dziewięcioletni pokój, wykorzystując jako kartę przetargową wzięcie do niewoli jednego z węgierskich wodzów plemiennych.
Granica na Łabie
Na obszarach odebranych Słowianom Henryk Ptasznik budował grody jako punkty obronne, a jednocześnie skupiska rycerstwa. Tak powstały między innymi Merseburg i Kwedlinburg, które później stały się ważnymi miastami.
Wschodnią granicę Niemiec Henryk przesunął za Łabę. W roku. 929 pokonał w bitwie pod Łączynem (Lenzen) zachodniosłowiańskich Obodrzyców. Stworzył marchię miśnieńską oraz zdobył gród Lubusza na Łużycach, zbliżając się do linii Odry.
Germanizacja ziem słowiańskich
Jeszcze za swego życia Henryk I doprowadził do wyboru na króla Niemiec swojego syna Ottona I (936—973). Dążąc do wzmocnienia władzy królewskiej, Otton I już na początku swego panowania wywołał wojnę domową, podczas której udało mu się spacyfikować władców księstw lub zastąpić ich swoimi protegowanymi.
Otton I rozpoczął akcję systematycznej germanizacji ziem słowiańskich. Służyć temu miało tworzenie marchii na podbitych terenach, a także szerzenie akcji chrystianizacyjnej. W r. 948 utworzone zostały na ziemiach połabskich biskupstwa w Brandenburgu i Hawelbergu w ramach niemieckiej prowincji kościelnej. W r. 950 Otton wyprawił się na Czechy, zmuszając księcia Bolesława do uznania zwierzchnictwa niemieckiego. Od tego czasu Czesi musieli płacić władcy Niemiec coroczny trybut i na wezwanie dostarczać kontyngentu rycerstwa.
Pokonanie Węgrów nad rzeką Lech
Największym sukcesem militarnym Ottona I było rozbicie w roku 955 sił węgierskich w bitwie nad rzeką Lech na pograniczu Bawarii i Szwabii, niedaleko Augsburga. Zwycięstwo to ostatecznie położyło kres najazdom Węgrów i doprowadziło do wznowienia ekspansji niemieckiej na południowy wschód.
Odnowienie cesarstwa
Papiestwo w stanie zagrożenia
W r. 960 na dwór Ottona I w Ratyzbonie przybyli wysłannicy papieża Jana XII, ofiarowując mu w imieniu głowy Kościoła katolickiego koronę cesarską w zamian za zapewnienie bezpieczeństwa Państwu Kościelnemu. Było ono zagrożone ze strony feudałów włoskich, dążących do włączenia jego terytorium do swych posiadłości. Na sejmie w Wormacji w maju 961 r. Otton I zapowiedział swą wyprawę do Italii po koronę cesarską, jednocześnie doprowadził do wyboru swojego małoletniego syna Ottona na króla Niemiec.
W styczniu 962 r. Otton I wkroczył do Italii. Najpierw pokonał wojska króla Włoch Berengara, a następnie w Mediolanie włożył na swą głowę koronę króla Italii.
Koronacja Ottona I
2 lutego 962 r. odbyła się w bazylice św. Piotra w Rzymie koronacja Ottona I na cesarza. Po tej ceremonii cesarz ogłosił pactum Ottonianum — dekret określający zasady stosunków między cesarstwem a papiestwem. Cesarz miał każdorazowo odbierać przysięgę od nowego papieża jeszcze przed otrzymaniem przez niego sakry. Oznaczało to możliwość utrącenia wszelkich kandydatów do tronu Piotrowego, którzy nie cieszyli się zaufaniem cesarza. Jednocześnie Otton I potwierdził wszystkie poprzednie nadania cesarskie ziem Państwu Kościelnemu oraz obiecał rewindykację na rzecz papiestwa ziem w południowych Włoszech.
Tytulatura cesarska
Otton I nie używał jeszcze tytułu cesarza rzymskiego. W oficjalnych dokumentach tytułował się imperator augustus. Dopiero jego następca, Otton II, przyjął tytuł Romanorum imperator augustus. Nazwa Imperium Romanum (Cesarstwo Rzymskie) jest jeszcze późniejsza — pochodzi z XI wieku. Dwa wieki później zaczęło funkcjonować określenie Sacrum Romanum Imperium (Święte Cesarstwo Rzymskie). Formuła Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie z r. 1486.
Panowanie Ottona II (973—983)
Bunt Henryka Kłótnika
Otton II został koronowany na cesarza w Rzymie w grudniu 967 r., za życia i z inicjatywy swego ojca. Miało to zapewnić młodemu Ottonowi niekwestionowaną pozycję od początku jego panowania. Ta gwarancja okazała się jednak niewystarczająca — przeciwko Ottonowi II od razu zbuntował się książę bawarski Henryk Kłótnik, któremu udało się uzyskać poparcie między innymi Czech i Polski. Buntownik został pokonany w r. 978 i uwięziony w Utrechcie, a Bolesław czeski musiał ukorzyć się przed cesarzem. Biskupem praskim cesarz uczynił Wojciecha Sławnikowica, swojego krewnego, co wzmocniło wpływy cesarskie w Pradze.
Nieudana ekspansja na południe
W r. 980 Otton II przybył do Italii z zamiarem wyprawienia się przeciwko Arabom, do których należała Sycylia oraz południowe rejony Półwyspu Apenińskiego. W r. 982 wojska Ottona zdobyły bizantyjskie porty Tarent i Bari, a następnie zaatakowały oddziały emira Palermo w bitwie koło Przylądka Colonne. Bitwa ta zakończyła się całkowitą klęską armii Ottona, sam cesarz ledwo uszedł z życiem. W ten sposób załamały się cesarskie plany ekspansji na południe.
Bunt Słowian połabskich
Na wieść o klęsce cesarza do walki poderwali się Słowianie połabscy, zrzucając zwierzchnictwo niemieckie. Oddziały księcia Obodrzyców Mściwoja — biorącego wcześniej udział w wyprawie włoskiej Ottona II — spustoszyły Hamburg, zniszczone zostały biskupstwa w Brandenburgu i Hawelbergu, z trudnością zagrożeniu zdołał się oprzeć Magdeburg.
W grudniu 983 r. 28-letni Otton II zmarł w Rzymie prawdopodobnie na malarię.
Panowanie Ottona III (983—1002)
Regencja cesarzowej Teofano
Regencję przy małoletni (miał wtedy trzy lata) Ottonie III objęła cesarzowa Teofano, wdowa po Ottonie II. Pochodziła ona z Bizancjum, była bratanicą cesarza wschodniego Nicefora II Fokasa. Początkowo przeciwko jej regencji wystąpił Henryk Kłótnik, lecz jednoznacznie poparli ją hierarchowie kościelni — arcybiskup Moguncji Willigis i arcybiskup Reims Adalbert — co przesądziło o porażce opozycji.
Regentka doprowadziła do poprawy stosunków z Bizancjum, bardzo złych za Ottona II. Spacyfikowała buntujące się Czechy, zmuszając je do płacenia trybutu. W r. 986 przyjęła w Kwedlinburgu Mieszka I, który został zaliczony do grona przyjaciół cesarstwa. Po śmierci cesarzowej Teofano w r. 991 regencję przejęła babka Ottona III Adelajda wraz z radą możnowładców, wśród których największym prestiżem cieszył się arcybiskup Moguncji Willigis.
Koronacja Ottona III
W r. 995 piętnastoletni Otton III po pasowaniu na rycerza objął rządy osobiste. W następnym roku koronował się w Rzymie na cesarza. Koronacji dokonał papież Grzegorz V (996—999), na krótko przed ceremonią osadzony na Stolicy Piotrowej przez Ottona. Papież ten był pierwszym Niemcem na tym urzędzie (Brun, syn księcia Karyntii Ottona).
Głównym doradcą i mentorem młodego cesarza był arcybiskup Rawenny Gerbert, uczony przekonujący Ottona III o możliwości odbudowy cesarstwa o charakterze uniwersalnym, na wzór starożytny. Po śmierci papieża Grzegorza V sprawował on najwyższy urząd w Kościele jako Sylwester II (999—1003).
Wizja cesarstwa uniwersalnego
Według wizji Ottona III jego cesarstwo miało zjednoczyć cały świat chrześcijański. Na swoją stolicę cesarz wyznaczył Rzym, chociaż rolę drugiej siedziby wyznaczył Akwizgranowi. W tej koncepcji nie było miejsca ani na istnienie samodzielnego Państwa Kościelnego — najwyższa hierarchia kościelna miała być całkowicie podporządkowana cesarzowi jako słudze apostołów — ani na istnienie odrębnego cesarstwa w Bizancjum. Do cesarza miała należeć władza najwyższa zarówno w sprawach świeckich, jak i kościelnych, papież miał być jedynie jego pomocnikiem w kwestiach religijnych. Cesarstwo składałoby się z równoprawnych części: Italii, Germanii, Galii i Słowiańszczyzny, każda z części miałaby własnego króla, a cesarz występowałby w roli władcy zwierzchniego i mediatora. W ceremoniale dworskim zaczął wyraźnie nawiązywać do tradycji starożytnej, odchodząc od tradycji germańskiej.
Otton III opowiadał się za tworzeniem samodzielnych metropolii kościelnych w nowych państwach chrześcijańskich — w Polsce, na Węgrzech, w Czechach. W r. 1000 na spotkaniu z Bolesławem Chrobrym w Gnieźnie zgodził się na powstanie w tym mieście arcybiskupstwa i na koronację polskiego władcy.
Jego poglądy na cesarstwo spotkały się z silną opozycją w Niemczech, których rola jako obszaru dominującego miała być zniesiona. Możnowładcom germańskim nie odpowiadała koncepcja cesarstwa jako federacji równoprawnych ludów.
Przedwczesna śmierć Ottona III (zmarł w r. 1002 w Italii prawdopodobnie na dur brzuszny) zaprzepaściła szanse na realizację jego wizji. Królem Niemiec został wybrany syn Henryka Kłótnika, Henryk II Bawarski, zwolennik germańskiego charakteru cesarstwa.
Wyprawy Normanów
Przyczyny wypraw
Główną przyczyną wypraw Normanów we wczesnym średniowieczu było przeludnienie ich rodzinnej Skandynawii, gdzie nie istniały sprzyjające warunki dla rozwoju rolnictwa. Poszukiwano więc nowych ziem, a także przedsiębrano wyprawy w celu zdobywania łupów w bogatszych rejonach Europy. Z czasem Normanowie zaczęli opanowywać szlaki handlowe między Europą a południem i wschodem. Ich emigracja była także po części spowodowana chęcią ucieczki przed despotycznymi rządami, w państwach skandynawskich był to bowiem okres umacniania się władzy monarszej.
Normańskich wojowników nazywano w średniowieczu wikingami. Termin ten oznaczał w dialektach skandynawskich morskich rozbójników.
Kierunki ekspansji
Wikingowie norwescy
W zasięgu ich wypraw znalazły się Szetlandy, Orkady (VII w.), Hebrydy, Wyspy Owcze, południowa Irlandia, Islandia (Reykjavik założony w roku 875), północna Szkocja (X w.), Grenlandia. Osady norweskie powstały także na Labradorze i w Nowej Fundlandii.
Vinland
Rejon Ameryki Północnej, do którego dotarli wikingowie, nazwali Vinland, czyli „kraj wina”, ze względu na rosnące tam dziko winogrona. Sagi norweskie opowiadają, że pierwszą ekspedycją, która około r. 1000 dotarła na ten obszar, dowodził Leif Eriksson, syn Eryka Rudego, który był założycielem pierwszej osady wikingów na Grenlandii w r. 986.
Drugą wyprawą do Vinlandu kierował ok. r. 1003 brat Leifa, Thorvald. Efektem kolejnej wyprawy w r. 1004 było założenie stałej osady zamieszkanej przez 130 wikingów, przetrwała ona jednak tylko kilka lat z powodu starć z tubylczymi mieszkańcami.
Ostatnią wyprawą według tradycji dowodziła w r. 1013 córka Eryka Rudego, Freydis. W r. 1963 na północnym cyplu Nowej Fundlandii w pobliżu miejscowości L’Anse aux Meadows archeolodzy odkryli pozostałości osady wikingów, co uwiarygodniło fakty podawane w skandynawskich sagach.
Wikingowie szwedzcy
Zwani byli Waregami. Ich ekspansja objęła tereny Rusi aż po Bizancjum, od jeziora Ładoga wzdłuż Dźwiny i Dniepru. Byli twórcami państwowości Rusi. Penetrowali także wschodnie wybrzeże Bałtyku.
Wikingowie duńscy
Dotarli do Anglii, ujścia Sekwany (Normandia), Hiszpanii, południowych Włoch, północnej Afryki. Ok. 950 r. założyli osadę Jomsborg u ujścia Odry do Bałtyku.
Wikingowie używali podczas swych wypraw łodzi o długości około 20 m i szerokości 5 m. Mieściły one do sześćdziesięciu wojowników. Nie nadawały się do walki na morzu, więc wikingowie staczali bitwy na lądzie. Wyprawy były organizowane tylko wiosną i latem, gdy panowały względnie dobre warunki żeglugi.
Pismo runiczne
Normanowie stworzyli pismo runiczne, składające się początkowo z 24 znaków (jego nazwa pochodziła od staronordyckiego słowa run, oznaczającego tajemnicę). Wierzyli oni, że to pismo zostało im przekazane przez boga Odyna i ma charakter magiczny. Odnaleziono około 250 inskrypcji w kamieniu, metalu i rogu. Mają one najczęściej charakter magicznych formuł, mających zapewnić boską pomoc lub chronić przed nieszczęściem. Najstarsze zabytki pisma runicznego pochodzą z I wieku n.e. W X wieku zostało ono uproszczone (do 16 znaków) i nabrało charakteru użytkowego — znaleziono około 5 tys. przykładów jego zastosowania na obszarze Skandynawii oraz na szlakach ekspansji wikingów.
Wikingowie w Anglii
W r. 865 duńscy Normanowie rozpoczęli inwazję, w wyniku której zajęli większą część Anglii, wypierając stamtąd wojska Anglosasów (którzy dokonali inwazji na Wyspy Brytyjskie w V wieku). Przeciwstawił się im król Wessexu Alfred Wielki (849—899) — po kilkunastu latach walk zawarł w r. 878 traktat pokojowy z Normanami, na mocy którego Anglia została podzielona na część duńską (wschodnią) i anglosaską (zachodnią). Upadek panowania duńskiego w Anglii nastąpił w latach trzydziestych X wieku, kiedy to znajdujące się w ich posiadaniu tereny zostały odzyskane przez Anglosasów, na których czele stał władca Wessexu Athelstan (925—939).
Swen Widłobrody
W r. 994 na Anglię wyprawił się król Danii Swen Widłobrody. Zmusił on angielskiego króla Etelreda do płacenia trybutu (danegeld). Gdy jednak Swen w r. 1002 zaangażował się w walki w Norwegii, Etelred postanowił wykorzystać sytuację i zerwał umowę, nakazując wymordować znajdujących się wtedy na jego dworze Duńczyków (w tym siostrę i szwagra Swena). W odwecie Swen Widłobrody w 1009 r. zaatakował Anglię, opanowując w ciągu kilku miesięcy cały kraj. Etelred uciekł do Normandii, a Swen pozostał władcą Anglii aż do swej śmierci w r. 1014.
Kanut Wielki
Schedę po Swenie odziedziczył jego syn Kanut Wielki (1014—1035), który stworzył imperium obejmujące Danię, Norwegię i Anglię, jego zwierzchnictwo uznały Szkocja, Irlandia i Islandia. Swoją władzę w Anglii Kanut oparł na zdyscyplinowanej armii składającej się z Duńczyków oraz na Kościele, który miał w nim hojnego protektora.
Po śmierci Kanuta Wielkiego (1035) władzę w Anglii przejął jego starszy syn Harald (1035—1040), następnie młodszy Hartaknut (1040—1042), potem rządy powróciły w ręce dynastii anglosaskiej. Jednak Edward Wyznawca (1042—1066) okazał się władcą słabym, który doprowadził do wyraźnego wzrostu znaczenia możnowładztwa anglosaskiego.
Wilhelm Zdobywca
W księstwie Normandii (północno-zachodnia Francja) od IX wieku żyli duńscy Normanowie, ulegając szybkiemu procesowi romanizacji. Ich przywódca książę Wilhelm ukrócił w XI wieku władzę miejscowych baronów, umacniając swoją własną.
Na wygnaniu w Normandii przebywał w czasie duńskich rządów w Anglii Edward Wyznawca. Zobowiązał się wtedy wobec Wilhelma, że w przypadku braku męskiego potomstwa jemu zapisze w testamencie prawo do tronu angielskiego. Gdy w styczniu 1066 roku Edward Wyznawca zmarł, wbrew jego woli tron Anglii znalazł się w rękach Harolda, jednego spośród anglosaskich możnowładców. Wilhelm postanowił dochodzić swych praw na drodze militarnej.
W sierpniu 1066 r. Wilhelm zgromadził armię inwazyjną liczącą około 5 tys. wojowników, uzyskał także poparcie papiestwa, które znalazło się w konflikcie z Haroldem w kwestii obsady arcybiskupstwa Canterbury. Lądowanie wojsk inwazyjnych odbyło się w końcu września — nie napotkały one większego oporu, gdyż Harold bronił wtedy północnej Anglii przed atakiem Norwegów.
Bitwa na równinie Hastings
Do spotkania wojsk Harolda i Wilhelma doszło 14 października 1066 roku na równinie Hastings na południu Anglii. Bitwa zakończyła się całkowitą klęską armii Harolda, który padł na polu bitwy. Wówczas angielska rada królewska — witenagemot — składająca się z około stu możnowładców, uznała prawo Wilhelma Zdobywcy do tronu angielskiego.
Struktura lenna w Anglii
Wilhelm Zdobywca wprowadził w Anglii zasadę bezpośredniej zależności lennej od króla (układ dwuszczeblowy), w związku z czym nie wykształciła się tam klasyczna drabina feudalna. Powszechny podatek gruntowy stał się podstawą skarbu królewskiego, w rękach króla pozostawała ogromna domena (około połowy ziemi). Po inwazji do kultury angielskiej zaczęły intensywnie przenikać wpływy francuskie.
Kultura w VI — X wieku
Wieki ciemne (VI — VIII wiek)
Okres między VI a VIII wiekiem określany jest często mianem ciemnych wieków w historii Europy. Nastąpiło wówczas zerwanie ciągłości z dorobkiem kultury starożytnej. Zniknęły szkoły publiczne, co spowodowało ogólny zanik umiejętności czytania i pisania. Na potrzeby Kościoła powstawały od VI wieku szkoły klasztorne, w których zajmowano się analizą Pisma Świętego.
Literatura religijna
Dziełem powszechnie studiowanym wówczas w szkołach klasztornych, pomocnym w rozumieniu Biblii, była Rozprawa o naukach boskich i świeckich, napisana w połowie VI wieku przez Kasjodora (zmarłego w r. 570), doradcę królów ostrogockich, założyciela klasztoru benedyktyńskiego w Kalabrii. Studiowano także dzieła rzymskiego filozofa Aniciusa Manliusa Severinusa Boecjusza (około 480—524), który w więzieniu — wtrącony tam przez króla Ostrogotów Teodoryka Wielkiego — napisał kilkanaście traktatów teologicznych oraz komentarze do dzieł Arystotelesa i Platona. Czytany był również św. Augustyn, a przede wszystkim jego traktat De doctrina christiana.
Beowulf
W dziedzinie literatury niekościelnej na pierwszy plan wysuwa się anglosaski poemat epicki Beowulf (czyt. bejulf), powstały w VIII wieku. Zawarto w nim elementy legend ludów germańskich północno-zachodniej Europy. Podłoże poematu jest przedchrześcijańskie, jednak autor wprowadził do niego elementy chrześcijańskiego idealizmu. Beowulf uchodzi za najstarszy przykład poezji w języku staroangielskim.
Księga z Kells
Najstarsze oryginalne dzieła sztuki średniowiecznej powstały w klasztorach w Irlandii, gdzie odizolowani od świata mnisi celtyccy poświęcali się pracy nad manuskryptami. Przykładem tej sztuki jest Księga z Kells, zawierająca cztery pieśni biblijne po łacinie. Manuskrypt iluminowano kolorowymi wzorami geometrycznymi. Jest on uważany za najwybitniejszy przykład sztuki insularnej (od łacińskiego insula — wyspa), rozwijającej się w klasztorach Irlandii i Wysp Brytyjskich.
Architektura wczesnośredniowieczna
Bazylika
Najstarszą formą świątyń chrześcijańskich, przejętą z rzymskiej tradycji architektonicznej, była bazylika. Jej wnętrze było podzielone kolumnami na trzy nawy, z których środkową — wyższą i szerszą — kończyła półkolista absyda. Nawa poprzeczna — transept — przecinała pozostałe pod kątem prostym. Między absydą a nawą główną znajdował się ołtarz w formie stołu lub sarkofagu, a za nim prezbiterium, gdzie gromadziło się duchowieństwo i chór. Z czasem do obu naw bocznych zaczęto także dodawać absydy i umieszczać ołtarze boczne. Bazyliki merowińskie urozmaicane były wieżami. Przed bazyliką znajdowało się atrium, czyli podwórze otoczone kolumnadą, z fontanną pośrodku. Służyła ona wiernym do obmywania twarzy, rąk i nóg przed wejściem do świątyni.
Sztuka romańska
W II połowie X wieku zaczęła się rozwijać w południowej Francji i północnych Włoszech sztuka romańska. Architektura tego czasu utrzymała model bazyliki, lecz starała się połączyć w jedną całość z kościołem budowle pomocnicze, przede wszystkim dzwonnice. Styl romański charakteryzował się masywnością murów i małymi rozmiarami okien. Stosowano sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi i sklepienia krzyżowe nad nawami bocznymi. Materiałem budowlanym był kamień.
Za najstarszą świątynię romańską uchodzi kościół Notre Dame du Port w Clermont we francuskiej Owernii. Do najsłynniejszych budowli romańskich zaliczane są katedry w Pizie, Parmie, Piacenzy, Modenie, Florencji we Włoszech, w Norwich w Anglii, w Autun, Langres i Poitiers we Francji, w Wormacji, Moguncji, Bambergu w Niemczech. Do Polski styl romański dotarł pod koniec XI wieku, o czym świadczy kościół św. Andrzeja w Krakowie.
Renesans karoliński
W okresie panowania Karola Wielkiego w Państwie Franków wyraźnie wystąpiło przyspieszenie rozwoju kulturalnego, widoczne przede wszystkim w dziedzinie szkolnictwa. Zjawisko to historycy nazwali renesansem karolińskim.
Reforma edukacji
Reforma edukacji stała się wówczas koniecznością, gdyż większość duchowieństwa nie była nawet w stanie zrozumieć treści Pisma Świętego, do czego przyczynił się zanik znajomości klasycznej łaciny.
Karol Wielki dokonał rozbudowy sieci szkół klasztornych, a także zaczął tworzyć szkoły przykatedralne, w których mogli się kształcić nie tylko duchowni, ale również ludzie świeccy. Nauczanej łacinie przywrócono klasyczną wymowę, składnię i ortografię, oczyszczając ją z barbaryzmów. Pracę tę wykonali mnisi przybyli z Anglii i Irlandii, gdzie łacina przetrwała w dawnej formie. Najwybitniejszym z nich był anglosaski mnich i doradca Karola Wielkiego Alkuin (ok. 735—804), który w r. 778 założył szkołę pałacową w Akwizgranie, a następnie przez wiele lat jako opat klasztoru św. Marcina w Tours kształcił zakonników benedyktyńskich. Napisał Compendia — podręcznik do nauki retoryki, używany przez kilka wieków.
Utworzono dwa etapy kształcenia szkolnego: etap wstępny, zwany trivium, obejmował gramatykę (czyli umiejętność czytania i pisania), retorykę (sztukę wymowy) oraz dialektykę (umiejętność logicznego myślenia i przekonywania). Etap wyższy, zwany quadrivium, obejmował arytmetykę, geometrię, astronomię oraz muzykę (dla potrzeb liturgicznych).
Minuskuła
Rozwój szkolnictwa wymagał zwiększenia liczby kopistów przepisujących manuskrypty, przy większych szkołach powstały prawdziwe zakłady przepisywania. Ponieważ dotychczas stosowany przez kopistów krój pisma — kursywa merowińska — był zbyt skomplikowany i nie nadawał się do masowej produkcji manuskryptów, zastąpiono go prostszą minuskułą karolińską.
Na dworze w Akwizgranie zaczęła się rozwijać historiografia — jej najwybitniejszym przedstawicielem był Einhard (ok. 770—840), wykształcony w szkole klasztornej w Fuldzie i w szkole pałacowej w Akwizgranie. Napisał on Vita Karoli Magni — biografię Karola Wielkiego, wzorowaną na biografii Oktawiana Augusta autorstwa Swetoniusza.
Religijność średniowieczna
Chrześcijański bóg był dla ludzi średniowiecza bytem doskonałym, odległym i niedostępnym. Pustkę po pogańskich lokalnych bóstwach opiekuńczych zastąpił więc kult świętych, będący wyrazem kontynuacji mentalności politeistycznej. Każda miejscowość miała swojego świętego patrona, ta zasada dotyczyła także poszczególnych grup zawodowych. Święci pełnili funkcję pośredników między ludźmi a niedostępnym bogiem.
Wielu świętych zyskało status ponadlokalny. Dotyczyło to szczególnie męczenników za wiarę, do ich grobów przychodziły pielgrzymki z odległych miejsc. Kultem otaczano także relikwie, czyli doczesne szczątki świętego, a także jego szaty i przedmioty, których używał. Relikwie traktowano jak amulety chroniące od złego, stąd wielkie zapotrzebowanie na nie, co prowadziło do częstych ich kradzieży i fałszowania.
Życie Kościoła
Wewnętrzna organizacja Kościoła była wzorowana na modelu administracyjnym cesarstwa rzymskiego: dawnej civitas odpowiadała diecezja zarządzana przez biskupa, a dawnej prowincji złożonej z kilku civitates — metropolia. Metropolita w randze arcybiskupa posiadał władzę zwierzchnią nad biskupami.
Biskupi wybierani byli przez zgromadzenia, w których uczestniczyli duchowni i świeccy mieszkańcy danej diecezji. Biskupem mogła zostać także osoba świecka. Wybór stawał się prawomocny dopiero po zatwierdzeniu go przez metropolitę, który dokonywał konsekracji kandydata.
Wielką rolę w życiu Kościoła i społeczeństwa średniowiecznego odgrywały wspólnoty zakonne. Najpierw chrześcijański monastycyzm zaczął się rozwijać na wschodzie, a jego najwybitniejszym przedstawicielem był św. Bazyl (ok. 330—379).
Reguła zakonu benedyktynów
Pierwszą wspólnotą monastyczną powstałą w Europie zachodniej był zakon benedyktynów, utworzony przez św. Benedykta z Nursji (ok. 480—547). Mając dwadzieścia lat wybrał on życie pustelnika i zamieszkał w eremie w Subiaco na Półwyspie Apenińskim. W roku 529 założył na Monte Cassino pierwszy klasztor w miejscu dawnego sanktuarium pogańskiego. Gdy klasztor ten zburzyli w r. 580 Longobardowie, przeniósł się z braćmi zakonnymi do Rzymu.
Opracował regułę zakonną, wymagającą od mnichów złożenia potrójnych ślubów: ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Zakonnicy benedyktyńscy mogli spożywać tylko skromne jedzenie — wprawdzie przysługiwała im niewielka ilość wina do posiłku, ale mięso podawano tylko chorym.
Mnisi podlegali władzy absolutnej opatów, wybieranych dożywotnio przez członków zgromadzenia. Nieposłusznego mnicha opat miał prawo wychłostać, chociaż św. Benedykt zalecał, by posługiwać się raczej miłością niż karą.
Działalność benedyktynów
Benedyktyni poświęcali się działalności misyjnej — ich osiągnięciem było pozyskanie dla chrześcijaństwa Wysp Brytyjskich, Irlandii i terenów germańskich, odegrali także kluczową rolę w chrystianizacji ziem słowiańskich.
Charakterystyczna była postawa benedyktynów wobec pracy: o ile starożytni filozofowie uważali, że człowiek inteligentny powinien mieć jak najwięcej czasu wolnego, by móc go poświęcać na przemyślenia, o tyle św. Benedykt nauczał, że próżnowanie jest wrogiem duszy i wymagał od mnichów poświęcania dużej ilości czasu pracy fizycznej. Benedyktyni uprawiali ziemię, hodowali bydło i trzodę, zajmowali się kowalstwem. W swojej okolicy upowszechniali nowoczesne metody uprawy (trójpolówkę, nowe narzędzia rolnicze), przyczyniając się do podnoszenia ogólnego poziomu cywilizacyjnego.
Jednocześnie wysoko cenili pracę umysłową: zajmowali się kopiowaniem manuskryptów i prowadzeniem szkół klasztornych. Klasztory benedyktyńskie stanowiły oazy kultury w ówczesnej Europie.
Reforma kluniacka
Po rozpadzie monarchii karolińskiej doszło także do osłabienia organizacji kościelnej, wywołanej postępującym chaosem politycznym oraz zeświecczeniem stanu duchownego. Biskupstwa i opactwa stały się przede wszystkim majątkami feudalnymi, a obsada stanowisk kościelnych należała do kompetencji monarchy lub jego lenników. Towarzyszyło temu rozprzężenie moralne duchowieństwa: biskupi prowadzili życie świeckie, powszechna była symonia (handel godnościami i urzędami kościelnymi) oraz nieprzestrzeganie celibatu w klasztorach.
Ruch odnowy Kościoła rozpoczął się w klasztorze w Cluny w Burgundii, gdy jego opatem był w latach 926—942 Odon. Pierwszym etapem reformy był powrót do czystości reguły benedyktyńskiej. Nacisk położono na umartwianie ciała, pracę fizyczną, ale także pracę umysłową. Jeden z inicjatorów reformy, Abbon z Fleury, głosił, że praca umysłowa jest najskuteczniejszym środkiem doskonalenia się w cnocie.
Kluczowe znaczenie dla powodzenia reformy kluniackiej miał przywilej wydany w r. 931 przez papieża Jana XI: odtąd wszystkie zreformowane klasztory podlegały władzy opata z Cluny, który osobiście mianował ich przeorów. W ten sposób powstała kongregacja, w której skład w r. 1049 wchodziło 67 klasztorów. W myśl decyzji Jana XI opat z Cluny podlegał bezpośrednio papieżowi.
Zwolennicy reformy głośno domagali się zakazania symonii oraz wprowadzenia obowiązku celibatu dla wszystkich kategorii duchowieństwa. Ich celem było uwolnienie Kościoła spod wpływów świeckich możnowładców i świeckiego modelu życia.
Społeczeństwo feudalne
Drabina feudalna
Społeczeństwo Europy wczesnośredniowiecznej dzieliło się na ludzi wolnych i niewolnych. Do tej pierwszej kategorii należeli rycerze, mieszczanie oraz wolni chłopi. Do drugiej — niewolnicy przeznaczeni do służby osobistej pana i niewolnicy pracujący na roli, a także wyzwoleńcy.
Rycerze zobowiązani byli do walki zbrojnej. Wśród tej warstwy społecznej rozwinął się system zależności, określany mianem drabiny feudalnej.
Seniorzy, wasale, lenna
Istotą drabiny feudalnej był podział na seniorów i wasali. Wasal poddawał się seniorowi aktem komendacji, zobowiązany był do stawania u boku seniora na jego wezwanie (czyli do służby wojskowej) i służenia mu radą, przez co rozumiano obowiązek przebywania na dworze seniora i brania udziału w jego sądach. Akt komendacji określał zakaz szkodzenia w jakikolwiek sposób osobie i interesom seniora. W zamian wasal otrzymywał gwarancję ochrony. Senior nadawał wasalowi lenno (feudum) — ziemię, z której użytkowaniem wiązały się dla wasala powinności na rzecz seniora. Początkowo lenno nie mogło być dzielone, ale zasada ta przestała obowiązywać w XII wieku. Jeżeli wasal dopuścił się wiarołomstwa (felonii), senior mógł mu odebrać lenno, jednak decyzja ta stawała się prawomocna dopiero po zatwierdzeniu jej przez sąd baronów.
Rozproszenie władzy politycznej
Pogłębianie się rozdrobnienia feudalnego powodowało osłabianie władzy królewskiej i wzrost potęgi baronów (seniorów najwyższych w hierarchii feudalnej), którzy stawali się konkurencją dla władzy królewskiej — szczególnie gdy zawierali między sobą sojusze. Wielmoże uzyskali wiele uprawnień publicznych (podatkowych, wojskowych, sądowych), co prowadziło do rozproszenia władzy politycznej. Prawo lenne dawało możliwość wystąpienia przeciw władcy, na przykład gdy odmówił zawarcia ugody lub nie spłacił długu.
Ośrodkami lokalnej władzy i militarnymi punktami oparcia w czasie prowadzenia wojen prywatnych były zamki.
Rozproszenie własności
Dla stosunków feudalnych charakterystyczne było także rozproszenie własności: dominium directum (własność naga, jaką zachowywał senior wobec ziemi oddanej w lenno) i dominium utile (prawo użytkowania, przysługujące wasalowi). System lenny dawał poczucie względnego bezpieczeństwa w świecie, w którym monarcha znajdował się daleko, a zagrożenia blisko.
Drabina feudalna najpełniej rozwinęła się we Francji, we Włoszech i w Niemczech, natomiast nie rozwinęła się w Anglii i Skandynawii, gdzie seniorem dla wszystkich swoich poddanych pozostawał monarcha.
Renta feudalna
Chłop, który oddał się pod opiekę właściciela ziemskiego (czyli stawał się jego poddanym), był zobowiązany do świadczenia renty feudalnej. Występowały następujące formy renty: pańszczyzna — renta odrobkowa, czyli darmowa praca na polu pana; renta naturalna — oddawanie panu określonej ilości produktów rolnych; czynsz pieniężny; dziesięcina — jedna dziesiąta plonów była przekazywana na rzecz Kościoła, niekiedy przechwytywali ją baronowie.
Słowianie w V — IX wieku
Pochodzenie i wędrówka Słowian
Etnogeneza (czyli pochodzenie etniczne) Słowian stanowi do dziś przedmiot żywej dyskusji wśród naukowców. Dominuje opinia, że praojczyzną Słowian jest Europa wschodnia — prawdopodobnie tereny dzisiejszego Polesia bądź dorzecza Dniepru. Językoznawcy twierdzą, że język prasłowiański musiał się ukształtować w sąsiedztwie z jednej strony plemion bałtyjskich, z drugiej zaś germańskich.
Korzystający ze starożytnych źródeł greckich historyk bizantyjski Prokopiusz z Cezarei pisał w VI wieku o Słowianach żyjących w dorzeczu Dniepru, nazywając ich Antami, oraz o Słowianach środkowoeuropejskich — Sklawinach.
Słowianie wtargnęli do Europy Środkowej w V wieku, zasiedlając ziemie opuszczone przez plemiona germańskie między Bugiem a Odrą. W wieku VI wyruszyli dalej na zachód, osiągając linię Łaby, oraz na południe, zasiedlając Nizinę Panońską i Bałkany. Doszło wówczas do ostatecznego ukształtowania się podziału Słowian na trzy grupy plemienne: wschodnią, zachodnią i południową.
Plemiona słowiańskie
Grupa wschodniosłowiańska
Obejmowała ona plemiona zamieszkujące obszar od ujścia Dźwiny po wybrzeże Morza Czarnego. Wśród tych plemion największą rolę odgrywali: Drewlanie żyjący w dorzeczu Prypeci — ich nazwa wskazuje, iż zaludniali tereny leśne, Dregowicze (mieszkańcy błot) — zajmowali obszar między Prypecią a Berezyną, Siewierzanie (czyli ludzie północy) — zamieszkujący dorzecze Desny, Radymicze nad górnym Dnieprem, Wiatycze w dorzeczu Oki oraz Krywicze — od górnej Dźwiny po Okę i rzekę Moskwę.
Obszar zamieszkiwany przez plemiona wschodniosłowiańskie od wczesnego średniowiecza określany był mianem Rusi. Nie jest jasna etymologia tej nazwy, wielu historyków uważa, iż jest ona pochodzenia normańskiego i pierwotnie odnosiła się do jednego z plemion normańskich prowadzących ekspansję na terenach słowiańskich, później zaś zaczęła być stosowana do całego regionu i jego słowiańskich mieszkańców.
Grupa zachodniosłowiańska
Obejmowała ona plemiona polskie (z których największymi byli Polanie, Wiślanie i Lędzianie), Pomorzan, Wieletów, Obodrzyców, Łużyczan, oraz plemiona czeskie, morawskie i słowackie.
Grupa południowosłowiańska
Tworzyli ją Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy. Na temat Słowian południowych zachowały się najbardziej szczegółowe dane w źródłach bizantyjskich.
Ze Słowianami od północnego wschodu sąsiadowały plemiona Bałtów: Prusów, Jaćwingów, Litwinów, Łotyszy. Od południowego wschodu — koczownicze plemiona turecko-mongolskie: Awarowie, Pieczyngowie, Połowcy.
Społeczeństwo i gospodarka
Wielka rodzina — opole — plemię
Przed powstaniem państwowości Słowianie żyli na etapie wspólnoty rodowej, w której nie istniała własność prywatna, a gospodarowanie miało charakter kolektywny. Utrzymywano się głównie z rolnictwa, przy czym stosowano w nim metodę wypaleniskową: wypalano kawałek lasu i ziemię uzyskaną tym sposobem uprawiano do czasu, gdy nie wyjałowiała. Jeżeli plony były już zbyt niskie, wypalano kolejny fragment lasu na nowym terenie i tam się przesiedlano.
Podstawą struktury społecznej była wielka rodzina, składająca się z krewnych w linii prostej i liniach bocznych. Tworzyło ją kilka pokoleń, mieszkających we wspólnym domostwie. Wielkie rodziny mieszkające niedaleko siebie tworzyły opole jako jednostkę samopomocy sąsiedzkiej. Najwyższą formą organizacji społecznej było plemię zrzeszające opola istniejące na większym terenie.
Struktura plemienna ukształtowała się głównie w celach militarnych — by bronić się przed obcym zagrożeniem lub by samemu skutecznie atakować. W okresie wielkiej wędrówki ludów plemię stało się wśród Słowian strukturą podstawową, bo najbardziej efektywną.
Władza wiecu i księcia
Kup książkę, aby przeczytać do końca.