Bezpłatny fragment - Rośliny wiosenne. 174 barwne ilustracje

Przedmowa

Przedstawione w tej książce rośliny wiosenne nie dają nam całej flory, która w tym czasie, zwłaszcza począwszy od maja, u nas występuje. Znajdujemy tu gatunki najważniejsze, zwracające uwagę naszą na przechadzkach wiosennych. Studiujący szczegółowiej świat roślinny znajdą dość podręczników i atlasów pomocniczych; te tablice zaś przeznaczone są przede wszystkim dla miłośników przyrody, którzy by pragnęli się zaznajomić bez wielkiego trudu z nazwami spotykanych roślin. W tym celu, dla ułatwienia pracy, rośliny są skupione na tablicach według barw kwiatów, tak że rycinę znalezionej rośliny szybko można odnaleźć. Tak np. żółte kwiaty stanowią oddzielne tablice, czerwone znowu oddzielne itp. Przy tym układ tych rycin jednobarwnych jest ponadto zastosowany do miejsc występowania roślin, tak więc np. rośliny żółtokwiatowe, rosnące w lasach, zaroślach i zagajnikach są przedstawione na jednych tablicach, rosnące zaś na łąkach, pastwiskach i miedzach — na oddzielnych, podobnież rośliny o innych barwach kwiatów. W tekście każde z tych roślin są jeszcze uporządkowane według czasu kwitnienia. W ten sposób mamy następujący podział:

I. W lasach, zagajnikach i zaroślach. 1. Kwiaty białe: a) w marcu i kwietniu, b) od maja począwszy; 2. Kw. żółte: a) i b); 3. Kw. czerwone: a) i b); 4. Kw. niebieskie: a) i b); 5. Kw. zielone: a) i b).

II. Na łąkach, pastwiskach i miedzach. 1: a) i b); 2: a) i b); 3: a) i b); 4: a) i b), 5: a) i b).

III. Na polach, w ogrodach, rumowiskach, przydrożach. — 1: a) i b); 2: a) i b) 3: a) i b); 4: a) i b); 5: a) i b).

IV. Suche miejsca, polany górskie, skały, wrzosowiska. — 1: a) i b); 2: a) i b); 3: a) i b); 4: a) i b); 5: a) i b).

V. Mokre łąki, torfowiska, przybrzeża, rowy, wody. — 1: a) i b); 2: a) i b); 3: a) i b); 4: a) i b); 5: a) i b).

Tekst jest krótki i podaje tylko powierzchowne opisy cech, które się od razu rzucają w oczy, nie wdając się w szczegóły zawilsze budowy kwiatu lub inne. Nie służy on do nauki, lecz tylko do ułatwienia poznania rośliny i do uwydatnienia pewnych cech, na które należy zwrócić uwagę. Przy każdym gatunku wymieniona jest rodzina, do której należy, a znając jej cechy ogólne, tym łatwiej można odróżnić je na okazie. Na końcu tekstu podany jest spis alfabetyczny nazw. Szukając więc opisu jakiejś rośliny znalezionej na tablicy, trzeba zajrzeć do skorowidza. Dla interesujących się nazwami łacińskimi zestawiony jest również odpowiedni skorowidz. Sposób układu roślin na tablicach nie stosuje się do żadnego układu naukowego, jest to tylko, jak zaznaczono powyżej, praktyczne zestawienie, opierające się raczej na zasadzie zbiorowisk roślinnych, z uwzględnieniem barw i pory kwitnienia. Dla licznych amatorów może mieć ta książeczka pewne znaczenie i wydajemy ją, licząc, że odpowie swemu celowi i zainteresuje miłośników roślin.

I. W lasach, zagajnikach i zaroślach

Kwiaty białe

a) rozkwitające w marcu i kwietniu.

Niestrętek cz. Zawilec gajowy (Anemone nemorosa)

Tabl. 1 Nr. 1

Kwiaty pojedynczo na łodydze, korona pięciolistkowa, płasko rozłożona, wewnątrz biała, zewnątrz różowa. Na łodydze po trzy liście głęboko palczasto-dzielne z ząbkowanymi łatkami. Kłącze brunatne. Trwała. Rodz. J a s k r o w a te.

Śnieżyca wiosenna (Leucoium vernum)

Tabl. 1 Nr. 2

Kwiaty pojedyncze, zwieszone, kształtu dzwonka, o 6 listkach jednakowej wielkości — białych z zielonymi koniuszkami. Liście 2—4 równowąskie, ciemnozielone. Roślina cebulkowata. Rośnie w wilgotnych miejscach. Rodz. A m a r y l k o w a t e

Gładyszek cz. Przebiśnieg pospolity (Galanthus nivalis)

Tabl. 1 Nr. 3

Kwiaty zwieszone pojedynczo; 3 zewnętrzne płatki śnieżnobiałe, rynienkowato podwinięte do środka, 3 wewnętrzne małe, płaskie, zielonawe. Liście szaro-zielone, równowąskie. Roślina cebulkowata, przeważnie zdziczała, na łąkach leśnych. Rodź. A m a r y l k o w a t e.

Poziomka pospolita (Fragaria vesca)

Tabl. 1 Nr. 4

Kwiaty tacowate z 5 szerokimi białymi płatkami korony, z 5 zielonymi działkami kielicha i 5 małymi przykwiatkami. Liście trójdzielne, uwłosione sztywnymi odstającymi włoskami, podobnie jak i cała roślina. Roślina trwała cz. bylina z wiciami. Owoce orzeszki w mięsistym dnie kwiatowym; jadalne. Rodz. R ó ż o w a t e.

Kokorycz pospolita (Corydalis cava)

Tabl. 2 Nr. 1

Kwiaty w luźnych gronach, dwuwargowe z odstającą ostrogą, białe, żółtawe albo różowe. Liście szaro-zielone, podwójnie dzielne o łatkach łopatkowatych. Kłącze bulwiaste, wydrążone. Rodz. D y m n i c o w a t e.

Szczawik pospolity (Oxalis acetosella)

Tabl. 2 Nr. 5

Kwiaty pojedyncze, na długich szypułkach, dzwonkowato-lejkowate, 5-cio listkowe, białe z fioletowymi żyłkami. Liście złożone dłoniasto o trzech listkach sercowatych; starsze liście pod spodem fioletowe; na noc listeczki składają się jakby do snu. Trwała, z rozgałęzionymi rozłogami. Rodz. S z c z a w i k o w a t e.

Pięciornik poziomkowy (Potentilla fragariastrum)

T. 4 Nr 2

Kwiaty pojedynczo na szypułkach ulistnionych, 5-cio listkowe. Płatki na brzegu wycięte, tak długie jak wąskie działki kielicha. (Podobne do kwiatów poziomki, ale mniejsze). Liście długoogonkowe, trójdzielne, grubo ząbkowane i u góry tępo ścięte. Cała roślina jedwabisto uwłosiona. Trwała z wiciami. Owocki suche, przeważnie na brzegu lasu. Rodz. R ó ż o w a t e.

Czosnaczek lekarski (Alliaria officinalis)

Tabl. 4 Nr 3

Kwiaty o 4 płatkach ułożonych na krzyż z 6 pręcikami czterolistnymi. Owoce: łuszczynki długie odstające. Liście długoogonkowe, nerkowate i sercowate; dolne karbowane, górne ząbkowane. Całą roślinę czuć czosnkiem. Dwuletnia. Brzegi lasów i przy płotach. Rodz. K r z y ż o w e.

b) od maja

Gwiazdnica wielkokwiatowa (muszec) (Stellaria holostea)

Tabl. 5 Nr 1

Kwiaty w wierzchołkach, pięciolistkowe, płatki korony rozcięte do połowy, dwa razy dłuższe od działek kielicha. Łodyga krucha, podnosząca się przy pomocy dolnych drewniejących liści. Liście linijno-lancetowate, zaostrzone, szorstkie. W lasach widnych. Trwała. Rodz. G o ź d z i k o w a t e.

Majownik dwulistny zw. Mioduszką lub Konwalijką (Maianthemum bifolium)

Tabl. 2 Nr 2

Małe kwiateczki 4-listkowe w gronach, silnie pachnące, pręcików 4. Dwa liście sercowato-jajowate na długich ogonkach. Łodyga wygięta zygzakowato. Jagody czerwone. Trwała. Rodz. L i l i o w a t e.

Konwalia lanuszka (Convallaria maialis)

Tabl. 2 Nr 3

Kwiaty dzwonkowate, sześcioząbkowe, w gronie jednostronnym zwieszone, silnie pachnące, 2 — 3 liście duże, owalne, spiczasto zakończone. Trwała. Rodź. L i l i o w a t e.

Kokoryczka wielokwiatowa (Polygonatum multiflorum)

Tabl. 2 Nr 4

Kwiaty zielonawo-białe rurkowate, sześcioząbkowe po 2 — 5 w gronach zwieszone jednostronnie; liście podłużnie jajowate, wyrastające gęsto na łodydze w dwóch szeregach. Rodz. L i l i o w a t e.

Zerwa kłosowa (Phyteuma spicata)

Tabl. 3 Nr 1

Kwiatki małe rurkowate o 5 długich ząbkach, zebrane licznie w podłużną główkę. Z kwiatków zwiesza się długi słupek z rozszczepionym znamieniem. Dolne liście jajowato-sercowate, podwójnie karbowane i ząbkowane. Trwała. Kłącze gdzieniegdzie jadalne. Rodz. D z w o n k o w a t e.

Czosnek niedźwiedzi cz. Trzemucha (Allium ursinum)

Tabl. 3 Nr. 2

Kwiaty gwiazdkowate sześciopromienne z 6 żółtymi pręcikami. Zawiązek słupka potrójny. Kwiatostan luźna wiecha. Dwa liście długoogonkowe owalno-lancetowate. Trwała, cebulkowata. Pachnie czosnkiem. Rośnie gromadnie. Rodź. L i l i o w a t e.

Czerniec kłosowy (Actaea spicata)

Tabl. 3 Nr 3

Kwiatki drobne czterolistkowe, z licznymi wystającemu pręcikami w ścisłych owalnych gronach. Łodyga gałęzista z kilkoma dużymi liśćmi, podwójnie trójdzielnymi, o łatkach z wcięciami i piłkowanymi brzegami. Jagody błyszczące czarne. Trwała, trojąca. Rodź. J a s k r o w a t e.

Marzanka wonna cz. Majownik (Asperula odorata)

Tabl. 3 Nr 4

Kwiatki drobne lejkowate, czterodzielne w baldachach widełkowatych. Liście po 6 — 8 w okółkach, lancetowate. Łodyga czterokanciasta; woń przyjemna. Trwała, rośnie gromadnie. Cała roślina o ładnym, symetrycznym wyglądzie. Rodz. M a r z a n o w a t e.

Pajęcznica kosatki (Anthericum liliago)

Tabl. 4 Nr 4

Kwiaty duże, gwiazdkowate, sześciolistkowe; słupek odgięty z potrójnym zawiązkiem; 6 pręcików, leżących na płatkach. W luźnych gronach. Łodyga nierozgałęziona. Liście równo-wąskie, trawiaste, przyziemne. Trwała. Rodz. L i l i o w a t e.

Buławnik wielkokwiatowy (Cephalanthera grandiflora)

Tabl. 4 Nr. 1

Jest to rodzaj storczyka o kwiatach dużych dzwonkowatych, na wpółotwartych, z długimi zawiązkami i przednim listkiem wargowatym z żółtą plamką. W luźnych gronach; pod każdym kwiatem wąski liść. 4 — 5 liści owalno-szpiczastych, obejmujących łodygę. Trwała. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

Żankiel zwyczajny (rannik) (Sanicula europaea)

T. 5 Nr 3

Roślina baldaszkowata z główkowatymi różowawo-białymi baldaszkami, zebranymi po 3 — 5 w baldachy złożone. Kwiatki maleńkie pięciokrotne. Dalsze liście dłoniasto dzielne z 2 — 3 trójwrębnymi ząbkowanymi wycinkami. Trwała. Rodz. Baldaszkowate.

Gwiazdnica gajowa (muszec) (Stellarianemorum)

T. 5 Nr 4

Kwiaty 5-listkowe, dość duże, o płatkach korony dwa razy dłuższych niż działki kielicha, rozciętych do połowy, w wierzchołkach rozpierzchłych. Łodyga wiotka, podnosząca się, mocno uwłosiona. Liście jajowate, dolne szersze, zaostrzone. Trwała. Rodz. G o ź d z i k o w a t e.

Kwiaty żółte

a) w marcu i kwietniu

Pierwiosnek wyniosły (Primula elatior)

Tabl. 14 Nr 1

Kwiaty w baldachach siarczysto-żółte, lejkowate, o 5-ząbkowym płaskim brzegu, każdy ząbek pośrodku karbowany; nie pachnące. Łodyga owłosiona. Liście w różyczce, duże, jajowate, nagle w ogonku zwężone, pomarszczone, o brzegach podwiniętych, pod spodem uwłosione. Trwała. Rodz. P i e r w i o s n k o w a t e.

Złoć żółta (Gagea lutea)

Tabl. 14 Nr 2

Kwiaty gwiazdkowate, sześciolistkowe, złoto-żółte pod spodem zielone, 5 — 6 w wiechach. Pod każdą wiechą dwa lancetowate zielone liście. Na łodydze 1 liść szeroki lancetowaty. Trwała. Cebulkowata. Rodz. L i l i o w a t e.

Ziarnopłon wiosenny cz. Pszonka (Ficaria verna)

T. 14 Nr 3

Kwiaty błyszczące złoto-żółte z 8—12 szpiczastymi płatkami, na długich ulistnionych szypułkach. Łodyga gładka, liście długoogonkowe sercowate albo nerkowate, błyszczące, z brzegiem falisto wygiętym. Korzenie z podłużnymi bulwkami. W kątach liści ziarnkowate rozmnóżki. Trwała. Rodz. J a s k r o w a t e.

Zawilec żółty cz. Raść (Anemone ranunculoides)

T. 15 Nr 1

Kwiaty złoto-żółte, pięciolistkowe, zwykle po dwa na roślinie, na długich szypułkach. Bezpośrednio pod kwiatami trzy krótkoogonkowe liście trójdzielne. Łatki o brzegu ząbkowanym. Trwała. Rodz. J a s k r o w a t e.

Gajowiec żółty cz. Ziejec (Galeobdolon luteum)

T. 15 Nr 2

Kwiaty wargowe z uwypukloną wargą górną, a dolną o trzech łatkach spiczastych, ciemno żółtych z plamkami pomarańczowemu. Łodyga czterokanciasta. Rozłogi. Dolne liście ogonkowe, sercowate, spiczaste, karbowane, często pokryte srebrzystymi plamkami. Górne liście mniejsze i węższe, przeciwległe. Trwała. Rodz. W a r g o w e.

Jaskier różnolistny (Ranunculus auricomus)

Tabl. 16 Nr 1

Kwiaty złoto-żółte, małe, często zmarniałe. Pręcików dużo, słupków dużo. Szypułki walcowate, liście dolne nerkowate, długoogonkowe, wycięte dłoniasto a łatki karbowane. Liście łodygowe siedzące, podzielone palczasto na wąskie łateczki. Owocki suche w główkach. Trwała. Trująca. W lasach, w wilgotnych miejscach, zwłaszcza na łąkach leśnych. Rodz. J a s k r o w a t e.

b) od maja począwszy

Przytulia krzyżowa (Galium cruciatum)

Tabl. 14 Nr 4

Kwiaty maleńkie, czterodzielne, złoto-żółte w gronach, wyrastających z kątów liściowych. Łodyga pstrowłosista, w stawach czerwonawa. Liście po 4 w okółkach, podłużnie jajowate. Trwała. Rośnie także na brzegach wód. Rodz. M a r z a n o w a t e.

Jastrzębiec leśny (Hieracium silvestre)

Tabl. 15 Nr 3

Główki kwiatowe złoto-żółte, złożone z samych kwiatów języczkowych. Okrywa główki kwiatowej pokryta czarnymi brodawkowa9temi gruczołkami. Łodyga owłosiona zwykle z 1 liściem. Liście przyziemne, jajowato-sercowate, grubo ząbkowane; dolne ząbki odwrócone na zewnątrz. Trwała. Rodz. Z ł o ż o n e.

Obuwik pospolity (Cypripedium Calceolus)

Tabl. 15 Nr 4

Kwiaty storczykowate, duże, długoogonkowe, zwieszone: 5 płatków okwiatu lancetowate, brunatno-czerwone, szósty zaś żółty, zagięty w postaci pantofla. Łodyga obła z liśćmi jajowato zaostrzonymi. Trwała. W lasach górskich, na gruntach wapiennych. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

Gniazdosz cz. Gnieźnik leśny (Neotia Nidus avis)

T. 15 Nr 5

Kwiaty brunatno-żółte w długich luźnych kłosach, bez ostrogi. 5 górnych płatków okwiatu ściśnięte z sobą dzwonkowato, dolny płatek tworzy wargę dwudzielną. Cała roślina bez zieleni, żółtawo-brunatna, bez liści, tylko łuskowate wyrostki. Pasożytuje na korzeniach drzew, przyczepiając się mięsistymi wyrostkami korzeni. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

Janowiec niemiecki cz. Mrzygłód (Genista germanica)

Tabl. 16 Nr 2

Kwiatki małe, motylkowate w gronach wierzchołkowych. Chorągiewka w koronie owalna, wygięta na zewnątrz, łódeczka wąska, szeroko wysunięta. Liście małe lancetowate, szorstko uwłosione tak jak cała roślina. Wszystkie gałązki cierniste. Półkrzew. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Janowiec uskrzydlony (Genista sagitalis)

Tabl. 16 Nr 3

Kwiaty motylkowate po pięć, w główkowatych gronkach wierzchołkowych. Liście siedzące, lancetowate. Łodyga i gałęzie członkowane i z szerokim brzegiem, jakby uskrzydlone; prosto wzniesione. Trwała. Głównie na brzegu lasu na piaszczystym gruncie; także na wrzosowiskach. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Jaskier kosmaty (Ranunculus lanuginosus)

Tabl. 16 Nr 4

Kwiaty spore, złoto-żółte. Owocki (w główkach) z dziobkami skręconymi. Cała roślina gęsto uwłosiona. Liście przyziemne długoogonkowe, duże, dłoniasto dzielne; a działki ich jajowate dwu- lub trójdzielne, ząbkowane. Liście często z ciemniejszym środkiem. Trwała. W lasach wilgotnych. Rodz. J a s k r o w a t e.

Kwiaty czerwone

a) w marcu i kwietniu

Płucne ziele cz. Miodunka majowa (Pulmonaria officinalis)

Tabl. 25 Nr 3

Kwiaty lejkowate, z brzegiem pięcioząbkowym w skrętkach jednostronnych, nieco zwiniętych. Barwa z początku czerwona, potem przechodzi w niebieską (po zapyleniu). Cała roślina szorstko uwłosiona. Liście dolne długoogonkowe, sercowate, często pokryte białymi plamami; górne jajowate, siedzące, schodzące na łodygę. Rodz. S z o r s t k o l i s t n e.

Kokorycz wydrążona (Corydalis cava)

Tabl. 25 Nr 1

Kwiaty fioletowo-czerwone, w luźnych gronach, dwuwargowe z odstającą ostrogą. Liście sino-zielone, dwa razy potrójnie dzielne, pojedyncze łatki łopatkowate. Trwała, z bulwami wydrążonymi. Rodz. D y m n i c o w a t e.

Kopytnik pospolity (Asarum europaeum)

Tabl. 25 Nr 4

Kwiaty dzwonkowate, ścieśnione, o kwiecie trójdzielnym, wewnątrz brudno-czerwone, pojedynczo wyrastają na krótkich szypułkach wśród dolnych liści. Łodyga krótka, płożąca. Liście długoogonkowe, błyszczące, nerkowate, skórzaste, ciemnozielone, pod spodem bywają czerwone. Roślina potarta wydaje zapach korzenny. Trwała. Trująca. Rodz. K o k o r n a k o w a t e.

Groszek wiosenny cz. Groch leśny (Lathyrus vernus)

Tabl. 25 Nr 2

Duże kwiaty motylkowate, z początku purpurowe, potem niebieskie, po 3 — 7 kwiatów w gronkach. Liście pierzasto złożone po 2—3 pary bez wąsów, ale z wierzchołkiem kolczastym, pojedyncze listki jajowate, przylistki strzałkowate. Łodyga kanciasta. Trwała. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Groszek górski (Lathyrus montanus)

Tabl. 26 Nr 2

Kwiaty motylkowate po 2 — 6 w luźnych gronach, z początku purpurowe, potem brudno-niebieskie, w końcu brunatne. Łodyga wspinająca się z brzegami uskrzydlonymi. Liście 2 — 3 parzysto-pierzaste, bez wąsów. Cała roślina szaro-zielona. Korzenie z trwałymi bulwami. Głównie na gruncie piaszczystym. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Borówka czernica zw. Czarną jagodą (Vaccinium Myrtillus).

Tabl. 26 Nr 1

Kwiaty kuliste, różowe, z 4 — 5 ząbkami, łatwo opadające. Kwiaty krótkoszypułkowe w kątach liści. Łodyga gęsto ulistniona z kanciastymi gałązkami, drzewiejąca. Liście małe, jajowate, zaostrzone i cienko piłkowane. Jagody czarno-niebieskie, jadalne. Rodz. W r z o s o w a t e.

Łuskiewnik pospolity (Lathraea squamaria)

Tabl. 26 Nr 4

Kwiaty paszczękowate w jednostronnych gronach, każdy z czerwonym przykwiatkiem. Łodyga mięsista, blado-różowa i bez liści, pokryta łuskami. Kłącze mięsiste, pokryte białawymi łuskami; oprócz tego przyssawki, którymi roślina pasożytuje na korzeniach leszczyny. Trwała. Rodz. Z a r a z o w a t e.

b) od maja począwszy

Buławnik czerwony (Cephalanthera rubra)

Tabl. 26 Nr 3

Kwiaty duże, dzwonkowate, na wpółotwarte, ze spiczastymi płatkami, siedzące, z długimi zawiązkami, w gronach luźnych, z zielonymi wąskimi przylistkami. Przedni płatek okwiatu ma wargę białawą, czerwono obrzeżoną, z żółtymi żeberkami. Liście 4 — 5 obejmujące łodygę, jajowato-śpiczaste. Trwała. Lasy górskie. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

Kwiaty niebieskie

a) w marcu i kwietniu

Przylaszczka wiosenna (Hepatica triloba)

Tabl. 32 Nr. 1

Kwiaty gwiazdkowate, sześciolistkowe, z wieloma pręcikami, pojedyncze, na długich szypułkach. Liście długoogonkowe, trójklapowe, klapki sercowate, zaostrzone. Trwała. Trująca. Rodź. J a s k r o w a t e.

Cebulica cz. Oszloch dwulistny (Scilla bifolia)

Tabl. 32 Nr 2

Kwiaty piękne, niebieskie, gwiazdkowate, sześciopromienne, w gronach luźnych, na owalnej szypułce, pylniki pręcikowe czarnoniebieskie. Na łodydze dwa liście lancetowate. Czasem kwiaty bywają czerwone lub białe. Trwała. Cebulkowa. Rodź. L i l i o w a t e.

Barwinek pospolity (Vinca minor)

Tabl. 32 Nr 3

Duże kwiaty, jasnoniebieskie, lejkowate, z kółkowym 5-łatkowym brzegiem. Każda łatka korony skośnie ścięta, pośrodku biała gwiazdka. W pączku korona skręcona. Kwiaty na długich szypułkach. Liście skórzaste, eliptyczne, spiczaste, wiecznie zielone. Trwała, z wiciami. W lasach górskich i hodowany w ogrodach. Rodz. T o i n o w a t e.

Fiolek leśny (Viola silvatica)

Tabl. 32 Nr 4.

5 płatków okrągławych, nie nakrywających się wzajemnie; dolny płatek z ostrogą niebieską; środek kwiatu biały z fioletowymi podłużnymi liniami (drogi miodne). Pręciki żółte. Łodyga podnosząca się, ulistniona, naga. Liście szerokie, sercowate, u dołu łodygi tworzące różyczkę. Przylistki frędzelkowate. Rodz. F i o ł k o w a t e.

b) od maja

Zerwa czarna cz. Rapunkuł (Phyteuma nigrum)

T. 33 Nr 2

Kwiaty granatowe, zresztą wszystko jak u zerwy kłosowej (p. str. 7), tylko główki ścieśnione. Liście długoogonkowe, sercowate, karbowane: i piłkowane, liście łodygowe lancetowate. Trwała. Rodz. D z w o n k o w a t e.

Orlik pospolity cz. Orliki (Aquilegia vulgaris)

Tabl. 33 Nr 1

Kwiaty ciemnofioletowe, złożone z 5 niebieskich działek kielicha i 5 lejkowatych płatków korony, z długą zagiętą ostrogą wystającą ponad kielich. Na długich szypułkach zwieszone. Liście podwójnie trójdzielne z karbowanymi łatkami, szaro-zielone. Trwała. Trująca. Rodz. J a s k r o w a t e.

Dzwonki rozpierzchłe (Campanula patula)

Tabl. 33 Nr 3

Kwiaty duże, dzwoniaste, rozwarte. Czerwono-fioletowe, o długich i szerokich brzegach, rozciętych do połowy. Kwiatostan rozpierzchły. Łodyga z odstającymi gałązkami. Liście dolne długoogonkowe, odwrotnie jajowato karbowane. Liście łodygowe wąskie, siedzące. Dwuletnia. Rodz. D z w o n k o w a t e.

Przełącznik lekarski (Veronica officinalis)

Tabl. 33 Nr 4

Kwiatki o koronie 4-dzielnej, bladoniebieskiej lub różowawo-sinej. W gronach długoszypułkowych, wyrastających z kątów liści. Łodyga pokładająca, zakorzeniona i uwłosiona tak jak i liście. Liście odwrotnie jajowate, piłkowane, szaro-zielone. Trwała. Rodz. T r ę d o w n i k o w a t e.

Kwiaty zielone

a) w marcu i kwietniu

Szczyr trwały (Mercurialis perennis)

Tabl. 39 Nr 1

Małe kwiatki 3 — 4 dzielne; pręcikowe i słupkowe na różnych roślinach, pierwsze w długich kłosach, drugie na długich szypułkach, w pęczkach. Łodyga prosto wzniesiona. Liście ciemnozielone, długoogonkowe, podłużnie jajowate, piłkowane, przeciwległe, a na wierzchołku pędów młode liście skupione w pęczkach. Trwała. Trująca. Rodz. W i l c z o m l e c z o w a t e.

Piżmaczek pospolity (Adoxa Moschatellina)

Tabl. 39 Nr 2

Małe kwiateczki w okrągłych główkach. Liście dolne długoogonkowe, dwukrotnie trójdzielne, o łatkach trójklapowych. Kłącze płożące z mięsistymi łuskami. Łodyga łamliwa. Roślina, więdnąć, pachnie piżmem. Trwała. W wilgotnych rowach leśnych. Rodz. P i ż m a c z k o w a t e.

Wilczomlecz słodki (Euphorbia dulcis)

Tabl. 39 Nr 4

Kwiatki z dużymi okrywami kwiatowymi, tworzą 3 — 5 promienny hałdach, a każdy promień baldachu jest widełkowaty, tj. złożony z dwóch skupień kwiatowych, otoczonych przylistkami; kwiatki maleńkie (jednopręcikowe i jednosłupkowe), otoczone kieliszkiem z czarno-purpurowymi gruczołkami na brzegach. Liście lancetowate, pod spodem uwłosione, drobno piłkowane. Dojrzałe torebki owocowe z czarno-czerwonymi brodawkami. Cała roślina zawiera sok mleczny. Trwała. Trująca. Rodz. W i l c z o m l e c z o w a t e.

b) od maja

Czworolist cz. Jednojagoda (Paris quadrifolia)

T. 39 Nr 3

Kwiaty duże, pojedyncze, złożone z czterech zewnętrznych lancetowatych listków i czterech wewnętrznych wąskich. Pylniki pręcikowe długie, żółte, mieszczą się pośrodku nitek pręcikowych. Słupek z czterema szyjkami. Jagoda czarna, otoczona okwiatem. Łodyga z 4 jajowatymi liśćmi w okółku. Trująca. Rodz. L i l i o w a t e.

Obrazkowiec plamisty cz. Obrazki (Arum maculatum)

Tabl. 40 Nr 1

Kwiatki drobne siedzą naokoło mięsistego trzonu u góry same jałowe, poniżej pręcikowe, a pod nimi słupkowe. Cały trzon otoczony żółto-zieloną pochwą, u dołu zamkniętą i zwężoną, u góry wydętą brzuchato. Trzon u góry kształtu buławy, brudno-czerwony. Liście szerokie, długoogonkowe, strzałkowate, pokryte plamami. Jagody czerwone, trujące. Trwała. Rodz. O b r a z k o w a t e.

Dwulistnik cz. Listera jajowata (Listera ovata)

T. 40 Nr 2

Kwiaty w długich, luźnych gronach, storczykowate z wąską, długą, dwudzielną wargą dolną. Łodyga u nasady z dwoma przeciwległymi siedzącymi liśćmi owalnymi. Trwała. Łąki leśne, rowy. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

II. Na łąkach, pastwiskach i miedzach

Kwiaty białe

a) w marcu i kwietniu

Stokrotka (Bellis perennis)

Tabl. 6 Nr 3

Kwiatki drobne w płaskim koszyczku; środkowe cz. tarczowate kwiatki — rurkowate żółte; promieniste zaś — języczkowate, białe lub różowawe. Łodyga prosta, jednokoszyczkowa. Liście odwrotnie jajowate, karbowane, w różyczce przy ziemi. Trwała. Rodz. Z ł o ż o n e.

Skalnica ziarnkowa (Saxifraga granulata)

Tabl. 7 Nr 2

Kwiaty dość duże, pięciopłatkowe, lejkowate w baldachogronach; pojedyncze płatki łopatkowate. Łodyga pokryta lepkimi włoskami. Liście odziomkowe w różyczce, długoogonkowe, nerkowate, karbowane. Kłącze z bulwkami Trwała. Rodz. S k a l n i c o w a t e.

Śniedek okółkowy (Ornithogalum umbellatum)

T. 7 Nr 4

Kwiaty duże w luźnych baldachogronach, lejkowato-gwiazdowate, sześciopromienne, płatki zielone pod spodem; długoogonkowe. Liście u nasady łodygi, szerokolinijne, rynienkowate. Po dojrzeniu owocków (torebek) szypułki odgięte prawie poziomo. Trwała, cebulkowa. Rodz. L i l i o w a te.

b) od maja

Trzebula leśna cz. Czechrzyca (Anthriscus Silvester)

Tabl. 6 Nr 4

Małe kwiatki pięciopromienne w baldachach złożonych z 8—16 baldaszków. Łodyga u dołu kanciasta, szorstka. Liście błyszczące dwu-trójkrotnie pierzasto-sieczne, a każde wycięcie jajowate z wydłużonym wierzchołkiem. Owocki (rozłupki) dłuższe od szypułeczek, gładkie, walcowato-podłużne z krótkimi dziobkami. Trwała. Roślina pastewna. Rodz. B a l d a s z k o w a t e.

Kminek cz. Karolek pospolity (Carum Carvi)

Tabl. 6 Nr 1

Kwiatki drobne pięciopromienne w baldaszkach zebranych po 8 — 10 w baldachy złożone. Łodyga kanciasta. Liście kilkakrotnie pierzasto-sieczne, o wąskich linijnych łatkach. Owocki długie, rozłupki skrzywione z 5 żeberkami, pachną i smakują aromatycznie. Używany do potraw. Trwała. Rodz. Baldaszkowate.

Koniczyna rozesłana (Trifolium repens)

Tabl. 6 Nr 2

Kwiatki motylkowate, drobne, białe lub różowawe w główkach. Więdnąć, zwieszają się na zewnątrz. Liście trójlistkowe; listeczki odwrotnie jajowate, drobno piłkowane. Łodyga płożąca. Trwała. Pastewna. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Złocień właściwy (Chrysanthemum Leucanthemum)

Tabl. 7 Nr 3

Główki kwiatowe duże; tarczowate kwiatki rurkowate, żółte; promieniste — białe, języczkowate. Listki okrywy z suchymi brzegami. Łodygi jednokwiatowe. Dolne liście ogonkowe, łopatkowate, ząbkowane; łodygowe siedzące. Trwała. Rodz. Z ł o ż o n e.

Gwiazdnica trawiasta (Stellaria graminea)

Tabl. 7 Nr 1

Kwiatki małe w wierzchołkach, gwiazdkowate, pięciopłatkowe; płatki korony dłuższe od działek kielicha, głęboko powcinane. Łodyga łamliwa, podnosząca się. Liście lancetowate, zaostrzone, na brzegach urzęsione. Trwała. Rodz. G o ź d z i k o w a t e.

Kościeniec polny cz. Rogownica lub Mysie uszka (Cerastium arvense)

Tabl. 10 Nr 3

Kwiaty małe, w wierzchołkach, pięciolistkowe, z listkami nieco podwiniętymi. Łodygi pokładające się, tak że rośliny te, rozrastając się, tworzą darń. Liście szaro-zielone, przeciwległe, wąskie, lancetowate. Łodygi uwłosione. Na murach i miedzach. Trwała. Rodz. G o ź d z i k o w a t e.

Kwiaty żółte

a) w marcu i kwietniu

Brodawnik cz. Dmuchawiec (Leontodon Taraxacum)

Tabl. 17 Nr 5

Główki kwiatowe duże, złoto-żółte, zwrócone zwykle do słońca. Zewnętrzne listki okrywy odchylone ku dołowi. Owocki z długimi szyjkami zakończonymi wieńcem włosków. Łodyga jednogłówkowa, pusta wewnątrz; liście przyziemne w różyczce, zatokowo wycinane, grubo piłkowane. Roślina zawiera sok mleczny. Młode liście jadalne. Trwała. Rodz. Złożone.

Pierwiosnek lekarski cz. Kluczyki rajskie (Primula officinalis)

Tabl. 17 Nr 3

Kwiaty rurkowate z dzwoniastym brzegiem, cytrynowożółte, z 5 pomarańczowymi plamkami u nasady, przyjemnie pachnące. W baldachach. Cała roślina uwłosiona. Liście w różyczce, jajowate, pomarszczone, zwężające się ku ogonkowi. Owocki torebki poruszane wiatrem szeleszczą. Trwała. Rodz. P i e r w i o s n k o w a t e.

b) od maja

Lucerna nerkowata cz. chmielowała (Medicago lupulina)

Tabl. 17 Nr 2

Kwiatki małe w główkowatych gronkach, wydłużających się później. Owocki (strąki) nerkowate. Łodyga leżąca i podnosząca się, delikatnie uwłosiona. Liście trójlistkowe. Listeczki odwrotnie jajowate, ząbkowane. Trwała. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Pępawa szorstka (Crepis biennis)

Tabl. 17 Nr 4

Główki kwiatowe, duże, w stojących baldachogronach. Okrywa kutnerowata. Łodyga rozgałęziona, bruzdowana, pusta. Liście wydłużone, odwrotnie jajowate, o brzegach zatokowo wycinanych, ząbkowanych; górne liście wąskie. Sok mleczny. Dwuletnia. Rodz. Z ł o ż o n e.

Jaskier ostry cz. Pryszczeniec (Ranunculus acer)

T. 18 Nr 1

Kwiaty błyszczące, złoto-żółte; korona dłuższa od kielicha. Szypułki niebruzdowane. Kwiaty po kilka na łodydze, długoszypułkowe. Działki kielicha żółto-zielone, miseczkowate, owłosione. Liście dolne duże, dłoniasto pięciodzielne; łatki łopatkowate ze spiczastymi wcięciami, ząbkowane; często pokryte brunatnymi plamami. Górne liście wąskie, trójdzielne. Trojąca. Trwała. Rodz. J a s k r o w a t e.

Szelężnik wielki (Alectorolophus major)

Tabl. 18 Nr 2

Korona jasnożółta, paszczękowata, a górna warga ścieśniona, z dwoma fioletowymi ząbkami, dolna zaś trójklapowa. Kielich z boków ścieśniony, po dojrzenia wydęty, owłosiony. Owocki po dojrzenia wraz z kielichami szeleszczą. Liście wydłużone, gruboząbkowane. Półpasożyt. Jednoroczny. Rodz. T r ę d o w n i k o w a t e.

Kozibród łąkowy (Tragopogon pratensis)

Tabl. 17 Nr 1

Koszyczki kwiatowe dożę, zawsze zwracające się do słońca. Kwiatki języczkowate. Szypułka pod koszyczkiem zgrabiała. Łodyga soczysta, z sokiem mlecznym. Liście trawiaste, linijnie lancetowate. Dwuletni. Pastewny. Rodz. Z ł o ż o n e.

Pełnik kulistawy (Trollius europaeus)

Tabl. 18 Nr 4

Płatki okwiatu żółte, po 5 — 15, nakrywające się tak, że tworzą kolę; kwiaty pojedyncze, dolne liście pięciodzielne, a łatki trójklapowe, wycięte i ząbkowane. Trwały. Wilgotne łąki. Rodz. J a s k r o w a t e.

Babka lancetowata zw. Języczki polne (Plantago lanceolata)

Tabl. 18 Nr 3

Kwiaty maleńkie w jajowatych kłosach. Korona brunatnawa, skórkowata, socha, a jasnożółte pylniki pręcików nadają żółtą barwę całemu kwiatostanowi. Łodygi kwiatonośne bezlistne, bruzdowane kanciasto. Liście w różyczce, długie, lancetowate, o rzadkich tępych ząbkach. Trwała. Używana w lecznictwie, zwłaszcza domowym. Rodz. B a b k o w a t e.

Tulipan leśny (Tulipa silvestris)

Tabl. 21 Nr 4

Kwiaty duże, dzwonkowato-kielichowate, sześciolistkowe, trzy zewnętrzne listki nieco odgięte, w pąka zwieszone. Łodygi jednokwiatowe z kilkoma linijno-lancetowatymi liśćmi. Trwały. U nas spotykany tylko hodowany i zdziczały. Rodź. L i l i o w a t e.

Kwiaty czerwone

a) w marcu i kwietniu

Rzeżucha łąkowa (Cardamine pratensis)

Tabl. 27 Nr 1

Kwiaty czerwonawo-fioletowe, ciemnożyłkowane, czterolistkowe. Płatki dłuższe od kielicha. Pręcików 6 — czterosilne, o żółtych pylnikach. Łodyga obła, prosta. Liście korzeniowe w różyczce, pierzasto-sieczne, o listkach trójkątnych, wrębnych, z większymi wierzchołkowymi; 4 łodygowe listki linijne. Trwała. Rodz. K r z y ż o w e.

Storczyk wąskolistny (Orchis Morio)

Tabl. 28 Nr 4

Okwiat kwiatowy chełmiasto wygięty, brunatno-czerwony z zielonymi żyłkami. Warga trójłatkowa, z ciemniejszymi plamkami. Ostroga do góry wzniesiona, zawiązek skręcony. Tworzą luźne grono. Łodyga ulistniona, dolne liście szersze. Bulwy korzeniowe niepodzielone (dostarczają mączki pożywnej zw. salep). Trwały. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

b) od maja począwszy

Bniec czerwony (Melandrium rubrum)

Tabl. 27 Nr 3

Kwiaty duże, jasnoczerwone lub różowe, 5-listkowe, płatki głęboko dwudzielne. W środku korony przykoronek. Kielich rurkowaty. Bez zapachu. Łodyga uwłosiona strzępiasto. Liście jajowate, zaostrzone, przeciwległe, dolne ogonkowe. Trwała. Rodź. G o ź d z i k o w a t e.

Firletka pospolita cz. Kukułka (Lychnis flos cuculi)

Tabl. 27 Nr 2

Kwiaty duże, pięciopłatkowe, o płatkach głęboko siecznych, tak że wyglądają jak postrzępione. Kielich rurkowaty, brunatno-czerwony. Łodyga często w węzłach czerwonawa, szorstka. Liście lancetowate, górne linijne. Trwała. Rodz. G o ź d z i k o w a t e.

Koniczyna łąkowa (Trifolium pratense)

Tabl. 27 Nr 4

Drobne kwiatki motylkowate zebrane w okrągławe główki, z szerokim przykwiatkiem. Łodyga prosto wznosząca się. Liście trójlistkowe o listkach owalnych, całobrzegich z jasną plamą. Przylistki żółtozielone, wyraźnie żyłkowane, półokrągłe, zakończone ością. Roślina pastewna. Trwała. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Storczyk plamisty (Orchis maculata)

Tabl. 28 Nr 6

Kwiaty jasnoczerwone, czasem zupełnie jasne, w gęstym kłosie. Warga kwiatu trójłatkowa, ciemniej prążkowana, ząbkowana, a dwa boczne płatki okwiatu odstające. Liście lancetowate, z ciemnymi plamami, ostatni daleko od kłosa. Bulwy podzielone. Wilgotne łąki. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

Storczyk szerokolistny (Orchis latifolia)

Tabl. 28 Nr 5

Kwiaty purpurowe, rzadko białe, kłos walcowaty. Warga trójłatkowa, szeroka, z ciemnym rysunkiem, inne płatki odgięte na zewnątrz. Łodyga pusta. Liście blisko pod kłosem, śpiczasto jajowate, zwykle pokryte brunatnymi plamami. Bulwy podzielone. Wilgotne łąki. Rodz. S t o r c z y k o w a t e.

Szczaw jadalny (Rumex acetosa)

Tabl. 28 Nr 1

Kwiaty maleńkie, czerwonawe, w wiechowatych gronach. Dwupienne (oddzielnie kwiaty pręcikowe, oddzielnie słupkowe). Znamiona słupków czerwone, pędzelkowate. Owocki trójkanciaste. Łodyga prosto wzniesiona, mało rozgałęziona. Liście strzałkowate, dolne na. długich ogonkach, górne siedzące. Cała roślina, zwłaszcza liście, mają kwaśny smak (kwas szczawiowy). Trwała. Jadalna. Rodzina R d e s t o w a t e.

Esparceta siewna (Onobrychis sativa)

Tabl. 28 Nr 3

Kwiaty motylkowate, mięsisto czerwone, ciemniej prążkowane, tworzą gęste kłosowate grono. Strąki okrągłe, kolczaste. Liście pierzasto złożone, wieloparzyste, listki podłużnie lancetowate, spiczasto zakończone. Trwała, pastewna. Zasiewana gdzieniegdzie. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Babka kosmata (średnia) (Plantago media)

Tabl. 28 Nr 2

Kwiatki drobne, suche, w długich kłosach. Nitki pręcików czerwono-fioletowe, nadające barwę całemu kłosowi. Kwiaty mają zapach waniliowy. Łodyga słabo rynienkowata. Liście jajowate, krótkoogonkowe, w różyczce, miękkowłosiste. Trwała. Rodz. B a b k o w a t e.

Kwiaty niebieskie

a) w marcu i kwietniu

Goryczka wiosenna (Gentiana verna)

Tabl. 34 Nr 5

Kwiaty ciemnoniebieskie, z pięcioma szeroko rozłożonymi brzegami, cienko ząbkowanymi, z ząbkami w kątach zębów. Kielich rurkowaty, z brzegami nieco uskrzydlonymi. W pączku skręcone. Liście owalne, dolne szersze, zebrane w różyczkę. Trwała. Wilgotne łąki. Rodz. G o r y c z k o w a t e.

Fiolek pachnący (Viola odorata)

Tabl. 34 Nr 1

Kwiaty niebiesko-fioletowe, czasem białe, pachnące, 5-płatkowe, dolny płatek z ostrogą. Działki kielicha z przyczepkami u dołu. Liście długoogonkowe, okrągławo sercowate, w różyczce. Łodyga skrócona z rozłogami. Szypułki kwiatonośne z dwoma małymi listkami przeciwległymi, zakończone jednym kwiatem. Trwała. Rodz. F i o ł k o w a t e.

Szafirki (Muscari botryoides)

Tabl. 34 Nr 2

Kwiaty drobne, kulisto dzwonkowate, szafirowe z sześcioma białymi ząbkami na brzegu, w ścisłych krótkich gronach. Górne kwiatki nierozwinięte mają odcień czerwony. Liście 2 — 3, odstające od łodygi, linijne, rynienkowato wycięte. Cebulkowata. U nas hodowana, dziko rośnie w okolicach górskich. Rodz. L i l i o w a t e.

Krokus wiosenny (szafran) (Crocus vernus)

Tabl. 34 Nr 4

Kwiaty duże, kielichowate, 6-listkowe, z długą rurką otoczoną u nasady łuskowatą pochwą. Znamiona żółto-pomarańczowe, wycięte grzebieniasto. Zawiązek na dnie rurki okwiatu. Liście wąskie, linijne, obrastają gęsto łodygę, otoczoną łuskowatą pochwą. Cebula w siatkowatej osłonce. Łąki górskie. U nas hodowany. Rodz. K o s a ć c o w a t e.

Bluszczyk ziemny cz. Kurdybanek (Glechoma hederacea)

Tabl. 35 Nr 3 Kwiaty w półkółkach w kątach liści, niebiesko-fioletowe, wargowate, z dwudzielną wargą górną i trójdzielną dolną, z purpurowymi plamkami. Pręciki 4, dwusilne. Łodyga płożąca z korzeniami przybyszowemu Liście nerkowate, karbowane. Trwała. Rodz. W a r g o w e.

Gądziel rozłogowa cz. Ożanka (Ajuga reptans)

T. 34 Nr 3

Niebieskie wargowe kwiaty w okółkach gęsto skupionych i tworzących wraz z liśćmi kłos na wierzchołku gałązek. Warga górna mała, dwudzielna, dolna trójdzielna z jasnymi prążkami. Dolne liście ogonkowe w różyczce, odwrotnie jajowate, karbowane. Łodyga płożąca z rozłogami. Cała roślina uwłosiona. Trwała. Rodz. W a r g o w e.

b) od maja począwszy

Wyka płotowa (Vicia sepium)

Tabl. 35 Nr 5

Kwiaty motylkowate, fioletowe, po 4 — 5 w gronach z kątów liści. Łodyga czterokanciasta, wijąca. Liście 5 — 7-mo parzysto-pierzasto złożone z wąsami u wierzchołka. Listeczki jajowate. Lekko uwłosiona. Rodz. M o t y l k o w a t e.

Szałwia łąkowa (Salvia pratensis)

Tabl. 35 Nr 4

Duże kwiaty, wargowate, niebieskie (czasem czerwonawe lub białe), w okółkach skupionych w wierzchołkowy kłos. Warga górna hełmiasta, dolna trójdzielna. Łodyga czterokanciasta. Liście jajowate, nierówno karbowane, ząbkowane, pomarszczone. Cała roślina uwłosiona, aromatyczna. Trwała. U nas rzadka, na suchych wzgórzach. Rodz. W a r g o w e.

Dzwonki okrągłolistne (Campanula rotundifolia)

T. 35 Nr 2

Kwiaty stalowo-niebieskie, dzwonkowate z 5 ząbkami. Liście przyziemne na długich ogonkach w różyczce, okrągławo-nerkowate, lekko karbowane i ząbkowane; łodygowe — linijne. Trwała. Rodz. D z w o n k o w a t e.

Przetacznik szerokolistny (Veronica latifolia).

Tabl. 35 Nr 1

Żywo-niebieskie kwiatki 4-płatkowe, o płatkach nierównych i 2 pręcikach, w gronach końcowych na kątowych szypułach. Liście siedzące, jajowato-lancetowate, gruboząbkowane, trawiasto-zielone. Uwłosiony. Trwały. Miedze. Rodź. T r ę d o w n i k o w a t e.

Kwiaty zielone

b) w maju

Przywrotnik pospolity cz. Gęsie łapki (Alchemilla vulgaris)

Tabl. 40 Nr 3