Bezpłatny fragment - Rola i obowiązki pilota wycieczek w świetle prawodawstwa polskiego

Rola i obowiązki pilota wycieczek w świetle prawodawstwa polskiego

Recenzent:

dr hab. prof. AH Magdalena Gurdek

Oldze P.

Turyści nie wiedzą, gdzie byli;

podróżnicy nie wiedzą, dokąd zmierzają.

/Paul Theroux

Wstęp

Obowiązki pilotów wycieczek i innych pracowników turystyki, a także regulacje dotyczące samej branży turystycznej są regulowane szeregiem ustaw i rozporządzeń należących do prawa cywilnego, administracyjnego, finansowego, pracy oraz karnego, a także normy prawa międzynarodowego. Zbiór tychże przepisów tworzy ogół prawnych regulacji, które mają wpływ na stosunki społeczne pojawiające się podczas podróży. Wiele z tych przepisów powstało w celu zapewnienia bezpieczeństwa turystom, zarówno podczas wyjazdów zbiorowych, zorganizowanych, jak i podczas uprawiania tzw. turystyki indywidualnej. Wszystkie te normy tworzą prawo turystyczne, które ze względu na swoją specyfikę stanowi kompleksową dyscyplinę prawniczą, która jest wyodrębniona ze względów praktycznych, dydaktycznych i naukowych. Ponadto dyscyplina ta, pozostaje w ścisłym związku z prawem przewozowym, z którym w wielu miejscach się pokrywają. Pomimo tego, że znaczenie różnych form turystyki wciąż rośnie zarówno w sposobach spędzania wolnego czasu jak i generowania PKB, to przepisy turystyczne pozostają nadal szerzej nieznane.

Przepisy turystyczne stanowiące przez lata gwarancję zapewnienia bezpieczeństwa i prawidłowej organizacji wyjazdów wypoczynkowych i rekreacyjnych. Przez lata również, branża turystyczna, dysponując i opierając się na ściśle określonych przepisach była w stanie samodzielnie kontrolować jakość oferowanych i świadczonych usług. Wprowadzenie w 1997 roku ustawy o usługach turystycznych doprowadziło do doprecyzowania zakresu obowiązków poszczególnych przedstawicieli branży, a także sprecyzowało reguły przystąpienia do części zawodów turystycznych. W czasie funkcjonowania ustawy, zarówno branża turystyczna jak i organ odpowiedzialny za wydawanie uprawnień miały możliwość przeprowadzania kontroli świadczonych usług i wyciągania na jej podstawie odpowiednich wniosków, prowadzących niejednokrotnie do samooczyszczenia branży.

Obowiązująca od stycznia 2014 roku ustawa wprowadzająca deregulację zawodów turystycznych doprowadziła do wstrząsu w branży, w której główna ustawa regulująca uległa w czasie swojego obowiązywania niemal 30 zmianom. Ustawa deregulacyjna zniosła niemal wszystkie wymagania stawiane kandydatom do zawodu pilota wycieczek i przewodnika turystycznego, umożliwiając wykonywanie zawodu każdej zainteresowanej tym faktem osobie. Dokonane wbrew zdaniu branży otwarcie zawodu przyczyniło się do znaczącego pogorszenia warunków pracy oraz płacy, a także spadku jakości świadczonych usług. Dopuszczenie do świadczenia usługi przez osoby nieprzygotowane, a tym samym pozbawione odpowiednich kompetencji, przyniosło liczne zgłoszenia o nieudzieleniu pomocy czy też niezapewnieniu bezpieczeństwa przez przedstawiciela organizatora turystyki, korzystającym z usługi turystom. Równie liczne zgłoszenia zaczęły dotyczyć nieprzygotowania pilotów do przeprowadzania turystów przez przejścia graniczne oraz nieznajomości przez nich procedur granicznych i celnych. Jest to sytuacja, z którą branża turystyczna musi zmagać się od ponad dekady.

W tak nieprzychylnych od strony administracyjnoprawnej warunkach, przychodzi pracować osobom, które odpowiadają za bezpieczeństwo podróżnych i weryfikację jakości świadczonych usług. Odpowiadający za te zadania pilot wycieczek pomimo wejścia w życie ustawy deregulacyjnej, jest związany przepisami określonymi w ustawie o usługach turystycznych, a także wymaganiami pozaustawowymi, określonymi przez samą branżę, co oznacza, że na osobie świadczącej usługę pilotażu ciąży szereg obowiązków, z których tylko niewielka ilość została skodyfikowana w ustawie.

Do tej pory, liczne zmiany pojawiające się w ustawie i często zmieniające się rozporządzenia skutecznie utrudniały dokonanie analizy praw i obowiązków, a także samych przepisów dotyczących pracy pilotów wycieczek. Niniejsza praca, ma na celu przynajmniej częściowe wypełnienie tej luki, poprzez przedstawienie zarówno wynikających z ustawy jak i zapotrzebowania samej branży obowiązków spoczywających na pilocie wycieczek, a także przedstawienie przysługujących mu praw i ciążącej na nim odpowiedzialności cywilnej, karnej i zawodowej.

Praca została podzielona na cztery rozdziały. W pierwszym rozdziale przedstawione zostały definicje turystyki obowiązujące w prawie międzynarodowym, a także w polskim ustawodawstwie i zestawienie ich z definicjami przyjętymi przez samą branżę turystyczną. Następnie w tym rozdziale przedstawiona została pokrótce historia rozwoju turystyki od czasów najdawniejszych do współczesności. Na zakończenie tego rozdziału przywołane zostały najważniejsze ustawy odnoszące się bezpośrednio do branży turystycznej.

W następnym rozdziale przedstawieni zostali przedstawiciele poszczególnych gałęzi turystyki, z którymi najczęściej można się spotkać podczas organizacji lub uczestnictwa w imprezie turystycznej. W dalszej części rozdziału przedstawione opisane zostały dwie grupy zawodowe, które są najmocniej nastawione na kontakt z klientem, i od których to, w największej mierze należy powodzenie imprezy turystycznej, czyli przewodnikowi turystycznemu i pilotowi wycieczek.

Trzeci rozdział został w całości poświęcony przedstawicielom pilotów wycieczek. Po przedstawieniu wymagań, które przez lata były stawiane kandydatom do wykonywania zawodu pilota, przedstawione zostały obowiązki pilota, które zostały skodyfikowane w przepisach prawa. W dalszej kolejności przedstawione zostały obowiązki, które na pilota nałożyła sama branża wskutek swojego rozwoju i rozwoju oczekiwań klientów i współpracowników. W tym rozdziale poruszona została również kwestia odpowiedzialności zawodowej, karnej i cywilnej spoczywającej na pilocie wycieczek.

W ostatnim rozdziale poruszona została kwestia deregulacji zawodu, sposobu jej przeprowadzenia i zmian, które wprowadziła ona do ustawy i tym samym do funkcjonowania branży turystycznej. Następnie przedstawione zostało stanowisko branży wobec wprowadzonych zmian i dostrzegane przez branże zagrożenia, które zostały przez ustawodawcę zignorowane. Na koniec rozdziału przywołana została kwestia ponownej certyfikacji terenowych pracowników oraz związane z nią problemy.

Pomimo gruntownego przebadania istniejącego materiału, niemożliwym jest przyjrzenie się wszystkim aspektom działalności pilotów wycieczek i pozostałych pracowników branży turystycznej, zwłaszcza w sytuacji ciągle pojawiających się w przepisach zmian.

Rozdział I Turystyka

Czym jest turystyka? To pozornie proste pytanie potrafi nastręczyć wielu trudności. Większość osób od razu skojarzy ten termin z podróżowaniem, wypoczynkiem i zwiedzaniem. Jest to jak najbardziej poprawne skojarzenie. Jednakże samo niedoprecyzowane skojarzenie to zbyt mało dla zaspokojenia potrzeby przyjrzenia się branży turystycznej i dotyczących jej regulacji.

1.1 Definicje turystyki przyjęte w Polsce

Zdefiniowanie czegoś tak nieprecyzyjnego jak turystyka jest zadaniem niezwykle trudnym. Po raz pierwszy spróbowano zdefiniować turystę w 1945 roku. Podjęła się tego Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjmując, że turystą jest „osoba podróżująca poza granicę kraju na co najmniej dwadzieścia cztery godziny i nie więcej niż sześć miesięcy”. Już na wstępie widać słabość tej definicji, która wykluczyła osoby podróżujące po kraju. Cztery lata wcześniej jednak szwajcarski badacz Walter Hunziker zaproponował brzmienie pierwszej definicji turystyki, według której turystyka to „suma zjawisk i zależności wynikających z podróży i pobytu nierezydentów, o ile nie prowadzą one do stałego pobytu i nie są związane z jakąkolwiek działalnością zarobkową”. Takie brzmienie pomimo swojej pozornej prostoty zdaje się w pełni oddawać istotę turystyki odnosząc się zarówno do samej idei podróży, jak i następującego po niej pobytu w miejscu docelowym.

Po upływie trzydziestu jeden lat, swoją wersję definicji wypracowało Angielskie Towarzystwo Turystyczne, która to definicja na długie lata zaczęła być wiążąca dla całej branży turystycznej. Zgodnie z jej brzmieniem „turystyka to tymczasowe, krótkotrwałe przemieszczanie się ludzi do miejsc docelowych poza miejscami, w których normalnie mieszkają i pracują, oraz czynności wykonywane podczas pobytu w każdym miejscu docelowym. Obejmuje ona przemieszczanie się dla zaspokojenia różnorakich celów”. W tym wypadku definicja zaczyna się już wewnętrznie komplikować, jednak obejmuje swoim brzmieniem podróż również w celach zarobkowych, co wykluczała wersja z 1941 roku.

Powyższa definicja była wiążąca do roku 1993, kiedy to Światowa Organizacja Turystyczna narzuciła nową wersję definicji wiążąc nią wszystkie światowe organizacje turystyczne.

Dla potrzeb całej branży turystycznej przyjęta została definicja stworzona w 1993 roku przez Światową Organizację Turystyki, mówiąca że „turystyka obejmuje ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem”. Definicja ta nie jest jednak najlepsza. Z jednej strony co prawda określa, że jej przedmiotem są czynności osób, które podróżują i przebywają w dowolnych celach poza miejscem swojego codziennego otoczenia w okresie nie dłuższym niż rok, z drugiej jednak generuje dodatkowe wątpliwości. Zgodnie z tą definicją każda czynność podejmowana przez osobę w trakcie podróży nosi znamiona turystyki, co już samo w sobie budzi pewne wątpliwości. Drugą wątpliwość budzi określenie codziennego otoczenia. Czy jako codzienne otoczenie powinniśmy rozumieć zamieszkiwaną dzielnicę, miasto, czy też województwo? O tym już twórcy definicji nas nie informują. Ponadto wątpliwość budzi określenie czasowe, ograniczone tutaj do jednego roku. Dlaczego akurat do roku? Tego również twórcy definicji także nie precyzują.

Dużo precyzyjniejsza wydaje się definicja socjologiczna według której turystyka to „wszystkie zjawiska czasowej i dobrowolnej podroży, które są związane ze zmianami w środowisku i rytmie życia, podczas których dochodzi do poznania i osobistych kontaktów z naturalnymi, kulturowymi i społecznymi walorami odwiedzanego obszaru”. W tym wypadku w przeciwieństwie do definicji branżowej pojawiają się odniesienia do zmian w trybie życia i środowisku, w którym jednostka przebywa. Ponadto w definicji socjologicznej zostaje zaakcentowana potrzeba kontaktów z kulturą i społecznością odwiedzanych terenów, co zostało pominięte w pierwszej z przywołanych definicji. Dodatkowo, dla badań socjologicznych zostało pominięte ograniczenie czasowe, na które z kolei kładzie nacisk definicja przyjęta przez branżę turystyczną.

Jeszcze inaczej brzmi definicja turystyki, która została przyjęta dla celów badawczych przez Główny Urząd Statystyczny. Warto nadmienić, że definicja którą posługuje się GUS została zaczerpnięta z Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i przyjęła następujące brzmienie: „turystyka to czynności odwiedzających, którzy podejmują podróż do głównego miejsca docelowego położonego poza ich zwykłym otoczeniem, na okres krótszy niż rok, w dowolnym głównym celu, w tym w celu służbowym, wypoczynkowym lub innym celu osobistym, innym niż zatrudnienie przez podmiot miejscowy dla odwiedzanego miejsca”. Jak możemy zauważyć definicja wykorzystywana przez GUS jest w wielu miejscach jednobrzmiąca z definicją branżową. Również jest tutaj wymieniony niesprecyzowany ogół czynności oraz ograniczenie czasowe do jednego roku, także pojawia się niedookreślone zwykłe otoczenie. Różnicą jest jednak wskazanie, że podróż dotyczy dowolnego celu, w tym również służbowego, z zastrzeżeniem wyjazdu w celu podjęcia pracy przez podmiot istniejący w miejscu docelowym podróży. Możemy tu dostrzec widoczną różnicę pomiędzy niniejszą definicją a definicją socjologiczną. W tym wypadku wersja socjologiczna zakłada potrzebę wejście w kontakt z lokalną kulturą i społeczeństwem, na co nie zwraca uwagi ani ta definicja, ani definicja branżowa.

Od kilkunastu lat w Polsce dąży się do wykorzystywania definicji stworzonej przez guru polskiej turystyki — Zygmunta Kruczka. Zgodnie ze stworzoną przez niego i wprowadzoną do użycia w 2006 roku definicją „turystyka to ogół zjawisk związanych z przyrodą i pobytem osób przebywających czasowo i dobrowolnie poza swoim codziennym środowiskiem życia, a także wielorakie skutki wynikające z interakcji zachodzących między organizatorami a usługodawcami turystycznymi, społecznościami terenów odwiedzanych oraz samymi podróżnymi, o ile głównym celem ich wyjazdu nie jest działalność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości”. Spośród przytoczonych powyżej definicji, zaproponowana przez Kruczka wydaje się najpełniejsza. Co prawda dalej nie otrzymujemy wyjaśnienia codziennego środowiska, ale uwzględnia zarówno ograniczenie czasowe, do którego nawiązania pojawiły się również w dwóch poprzednich wariantach, a po raz pierwszy pojawiło się nawiązanie do potencjalnych interakcji mogących zachodzić pomiędzy organizatorem wyjazdu a pracującymi dla niego usługodawcami, co możemy rozumieć jako firmy przewozowe, hotelarzy, agentów turystycznych, pilotów, przewodników czy animatorów. Spośród obowiązujących w Polsce definicji próbujących sprecyzować termin turystyki, właśnie definicja Kruczka wydaje się najpełniejsza.

Z kolei zgodnie z klasyfikacją NACE Revision 2 z 2008 roku turystyka obejmuje swoim zakresem takie obszary jak zakwaterowanie, działalność usługową związaną z wyżywieniem, działalność organizatorów turystyki, pośredników i agentów turystycznych oraz pozostałą działalność usługową w zakresie rezerwacji i działalności z nią związanych działalność twórczą związaną z kulturą i rozrywką, działalność bibliotek, archiwów, muzeów oraz pozostałą działalność związaną z kulturą, a także działalność sportową, rozrywkową i rekreacyjną. Nie jest to co prawda definicja turystyki jako takiej, jednak skatalogowanie klasyfikacji pozwala nam zrozumieć co w ramach prawa europejskiego jest jako turystyka rozumiane. W zestawieniu z przytoczonymi powyżej definicjami, katalog zawarty w klasyfikacji znacząco rozszerza zawarte w nich rozumienie. Zgodnie z przytoczoną klasyfikacją wchodzące w skład turystyki zakwaterowanie to nic innego jak wszelkiego rodzaju obiekty noclegowe czy popularne ostatnim czasie usługi wynajmu krótkoterminowego. Pewien problem interpretacyjny mogą stanowić włączone w zakres turystki formy działalności rozrywkowej czy też działalności bibliotek i archiwów. Niemniej dla dalszych rozważań najważniejszy jest punkt mówiący o działalności organizatorów turystyki.

Niniejsze zestawienie byłoby niepełne bez przytoczenia definicji turystyki obowiązującej w polskim prawodawstwie. W tym miejscu powstaje jednak pewien problem, gdyż polski ustawodawca nie zdecydował się na podjęcie trudu i zdefiniowanie samego zjawiska jakim jest turystyka. Definicjami, które są wykorzystywane w polskim prawodawstwie są zawarte w głównej i zarazem najważniejszej dla polskiej turystyki ustawie o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych z 2017 roku, definicje imprezy turystycznej i usługi turystycznej. Definicje te zawarte w artykule 4 przywołanej ustawy, kolejno w ustępach 1 i 2 przedstawiają usługę turystyczną jako: „przewóz pasażerów; zakwaterowanie w celach innych niż pobytowe, które nie jest nieodłącznym elementem przewozu pasażerów; wynajem pojazdów samochodowych lub innych pojazdów silnikowych; inną usługę świadczoną podróżnym”; natomiast pod pojęciem imprezy turystycznej przyjęto „połączenie co najmniej dwóch różnych rodzajów usług turystycznych na potrzeby tej samej podróży lub wakacji”. Oznacza to, że pomimo braku zdefiniowania w polskim prawie turystyki jako takiej, została w nim bezpośrednio zdefiniowana impreza turystyczna, pod którą to kryje się każdy wyjazd — nie tylko turystyczny — składający się przynajmniej z dwóch usług turystycznych. Brzmi to może niezbyt logicznie, jednak upraszczając, oznacza to, że zakupiony od dowolnego agenta lub organizatora wyjazd łączący w sobie przejazd z posiłkiem, lub przejazd z wstępem do dowolnego obiektu jest już imprezą turystyczną.

Ze względu na brak prawnej definicji turystyki, na potrzeby dalszych rozważań, turystyka będzie definiowana według słów Zygmunta Kruczka, natomiast skupiać się będę na usłudze i imprezie turystycznej.

1.2. Początki turystyki

Znając definicję turystyki, dla uzyskania pełnego obrazu całego zagadnienia należy zwrócić uwagę na jej rozwój i rolę jaką odgrywała przez wieki.

Zjawisko zapowiadające współczesną turystykę powstało wtedy, gdy pewna klasa społeczna uzyskała środki ekonomiczne umożliwiające podróże, zwalniające z konieczności bezustannej pracy i zapewniające tym samym konieczny czas wolny. W starożytności na podróżowanie poza obszar zamieszkania, jeśli nie dotyczyło celów handlowych lub militarnych, pozwolić mogli sobie głównie zamożni mieszkańcy miast. To właśnie klasa wyższa, patrycjat, mógł sobie pozwolić na wyprawy w odległe części świata, dla zobaczenia innych kultur i poznania nowych języków. Można pokusić się o stwierdzenie, że prym w tego rodzaju podróżach wiedli bogaci mieszańcy rzymskich miast, zwłaszcza okresu późnej Republiki i Cesarstwa, udający się do nadmorskich kurortów lub posiadłości zakładanych w nowo podbitych częściach Imperium. Te podróże niejednokrotnie nie ograniczały się tylko do zmiany otoczenia i wypoczynku, ale to właśnie ich odbywaniu zawdzięczamy najdokładniejsze opisy współczesnego świata. Poznawanie świata wynikające z obserwacji i wewnętrznej potrzeby ich zapisywania przyczyniło się do rozbudowywania i pogłębiania wiedzy o otaczającym świecie, co się z tym wiąże, z rozbudzaniem ciekawości jego poznawania i prowokowaniem do podejmowania kolejnych wypraw. Prace Herodota, Strabona czy Pliniusza zawierają opisy krajów, które odwiedzili i zaobserwowanych przez nich zjawisk, a także dokładne informacje dotyczące trudów podróżowania i niebezpieczeństw związanych z odbywaną trasą.

Rozwój ruchu turystycznego przyniosło średniowiecze. Dzięki wzmocnieniu się wielkich religii jak chrześcijaństwo i islam, rozwinął się ruch pielgrzymkowy, który wpłynął z kolei na rozwój miejsc turystycznych przyciągających zarówno prawdziwych pielgrzymów chcących doświadczyć mocy wyznawanej wiary, jak też osoby postronne zaciekawione tym, co wiernych w dane miejsce przyciąga. Obok pielgrzymek na rozwój turystyki wpłynął również rozwój szlaków handlowych, który wymuszał rozbudowę dróg oraz sieci karczem czy też w kulturze islamu — karawanserajów. Znaczący przepływ kupców i pielgrzymów wpływał na rozwój miast, które dzięki rozbudowie zaczynały przyciągać jeszcze większe rzesze ludzi. Rozwój miast i państw połączony ze znaczącym przepływem ludności generował rozwój wypraw dyplomatycznych, dzięki którym nie tylko nawiązywano nowe kontakty, ale również odkrywano nowe szlaki, czy też poznawano i rozpropagowywano nieznane dotąd nazwy krain geograficznych, czego przykładem może być list Fillipa Buonaccorsiego do papieża Innocentego VIII, w którym po raz pierwszy mieszkańcom Europy Zachodniej przekazano nazwę Bałkanów.

W okresie nowożytnym nastała moda na podróże nazywane Grand Tour, które dały początek dzisiejszym imprezom turystycznym. Były to wojaże podejmowane główne przez zamożnych mieszkańców Europy Zachodniej i Północnej, w ramach których odwiedzano tereny dzisiejszych Niemiec, Belgii, Holandii, Francji, Szwajcarii, Włoch, Austrii i Czech. Najczęściej była to podróż edukacyjna, która miała się wiązać nie tylko z krótkotrwałym zamieszkiwaniem w najpopularniejszych lub najważniejszych miastach i poznawaniem tamtejszego życia kulturalnego, ale również z odwiedzaniem lokalnych uniwersytetów i uczestniczeniem w odbywających się tam wykładach. W tym samym czasie dla potrzeb prowadzenia wypraw po terenie Imperium Osmańskiego, w ośrodkach zlokalizowanych w Petersburgu, Berlinie, Wiedniu i Paryżu, szkolono tak zwanych „dragomanów”, czyli mężczyzn bezbłędnie znających topografię, kulturę, zwyczaje i historię ziem wchodzących w skład Imperium, a także biegle posługujących się językami, którymi posługują się mieszkańcy ziem składowych państwa tureckiego. Znaczący rozwój turystyki nastąpił wraz z rozwojem kolejnictwa i pojawieniem się okrętów parowych w połowie XIX wieku, co znacząco ułatwiło i uprzyjemniło podróżowanie, a także przybliżyło je mniej zamożnym mieszkańcom miast. Rozwój technologiczny wpłynął na rozwój turystyki masowej, który z niewielkimi przerwami trwa do dnia dzisiejszego.

W czasie, w którym ruch turystyczny w Europie przybierał wspomniane wcześniej formy, na terenie Rzeczypospolitej Polskiej ruch turystyczny przybrał odmienną formę. Wyraźny podział stanowy pozwalał na rekreacyjne wyprawy jedynie przedstawicielom stanu szlacheckiego, wiążąc pozostałych przedstawicieli społeczeństwa ściśle z zamieszkiwaną ziemią, niejednokrotnie ograniczoną do terenu jednej wioski. Poza nimi istniały w Rzeczypospolitej Obojga Narodów jeszcze liczne grupy, których nie można było umieścić w żadnym z istniejących stanów społecznych. Ludzie ci, zbiorczo określani „ludźmi gościńca” w kronikach i księgach sądowych przedstawiani byli według łacińskiej terminologii jako vagantes, vagabundae, rustici vagi, licentiosi lub też w języku polskim jako luźni, swawolni, wagabundzi, hultaje, włóczędzy, czy też wagusy. Nie można ich było przyporządkować do żadnego ze stanów społecznych, jednak wędrując i żyjąc „na gościńcu”, dzięki umiejętnościom mogli utrzymać się z prac podejmowanych zarówno przy polu jak i w miejskich warsztatach, bądź też jako oryle lub furmani.

Poza problemami związanymi ze swobodą przemieszczania, zarezerwowaną jak już wiadomo jedynie dla ludzi luźnych i szlachty, zasadniczym problemem był stan dróg. Jak pisał Roman Kaczmarek, drogi tamtych czasów nie były tak prosto wytyczone jak obecnie, a wiły się łagodną serpentyną omijając wszystkie większe wzniesienia czy miejsca bardziej piaszczyste lub błotniste. Nie były też obramowane po brzegach rowami, a koleiny i wyboje, które powstawały na skutek częstego użytkowania nie były zasypywane przez całe dziesięciolecia. Gościńce mające większe znaczenie gospodarcze były dość szerokie, ale równie rzadko poprawiane. Zgodnie z opisami, główny trakt łączący Kraków z Gdańskiem w latach osiemdziesiątych XVIII wieku wyglądał następująco: „droga dla częstych korzeni i wybojów, zakrętów, błota, uprzykrzona”. Podróżni zarówno korzystający z najważniejszych szlaków handlowych jak też dróg o lokalnym charakterze musieli niejednokrotnie brnąć w piasku, a podczas roztopów lub w porze jesiennych czy wiosennych deszczy omijać główne trakty półdróżkami lub ścieżkami, biegnącymi w pewnej odległości od gościńca brnąc przy tym po kolana w błocie lub przylepiającej się do obuwia glinie.

1.3 Polskie akty prawne regulujące kwestie turystyczne

Pomimo braku zdefiniowania przez polskie prawo zjawiska turystyki, polski ustawodawca wytworzył szereg aktów prawnych mających uregulować kwestie związane z turystyką. Na stronach tej pracy skupię się przede wszystkim na przepisach dotyczących pilotów wycieczek, pojawiających się głównie w trzech obowiązujących aktualnie aktach prawnych: ustawie o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych z 2017 roku, ustawie o usługach hotelarskich oraz usługach pilotów wycieczek i przewodników turystycznych z 1997 roku, a także ustawie o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów z 2013 roku. Dla potrzeb pracy będą również kilkukrotnie przywoływane wcześniejsze wersje powyższych aktów prawnych.

Nie są to co prawda wszystkie akty prawne regulujące działalność turystyczną w Polsce. Dla lepszego zrozumienia regulacji prawnych turystyki należy pokrótce omówić i zaprezentować obowiązujące w Polsce akty prawne.

1.3.1 Ustawa o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych

Ustawa ta, uchwalona 24 listopada 2017 roku jest głównym aktem prawnym dotyczącym polskiej turystyki. Jak można przeczytać w uzasadnieniu projektu ustawy, wprowadzano ją ze względu na dynamiczne zmiany zachodzące na rynku turystycznym, za którymi przepisy zarówno polskie jak i unijne przestały nadążać, pozostawiając wiele aspektów poza regulacjami prawnymi. Według ustawodawcy miało to wywoływać niepewność na rynku usług turystycznych.

W ustawie podjęto się regulacji funkcjonowania organizatorów i agentów turystycznych, opracowano procedury funkcjonowania w przypadku niewypłacalności organizatorów, a także przedstawiono zasady prowadzenia rejestru organizatorów turystyki. Ponadto tą ustawą powołano do istnienia Turystyczny Fundusz Gwarancyjny. Dwa rozdziały ustawy zostały poświęcone obowiązkom informacyjnym wobec podróżnych oraz realizacji umowy o udział w imprezie turystycznej. Dodatkowo w treści ustawy zawarto również rozdział poświęcony przepisom karnym i karom pieniężnym przewidzianym dla organizatorów turystyki.

1.3.2 Ustawa o usługach hotelarskich oraz usługach pilotów wycieczek i przewodników turystycznych

Druga z ustaw, została ogłoszona 29 października 1997 roku, wprowadzając ważniejsze dla niniejszej pracy regulacje, dotyczące pracy pilotów wycieczek i przewodników turystycznych.

W swoim pierwotnym brzmieniu ustawa ta regulowała działalność organizatorów turystyki i agentów turystycznych, co po dekadzie zostało przejęte przez treść ustawy o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych oraz określała zakres ochrony klientów względem zapisów, które mogą być zawarte w umowie jak też przez bezpośrednią odpowiedzialność organizatora turystyki w trakcie przygotowania i realizacji wyjazdu. W dalszej części ustawa reguluje jakie kryteria powinien spełniać kandydat do zawodów pilota wycieczek i przewodnika turystycznego, co dziś zdaje się być martwym przepisem, a także określa jego prawa i obowiązki w czasie realizowania umowy zawartej z organizatorem. Ostatnia część ustawy dotyczy kategoryzacji i reguł prowadzenia obiektów noclegowych.

1.3.3 Ustawa o timeshare

Ten akt prawny pojawił się w Polsce 16 września 2011 roku będąc odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie branży turystycznej, przede wszystkim dla organizatorów turystyki. Samo określenie timeshare oznacza prawo do korzystania z nieruchomości (ale też innych rzeczy) w określonych, regularnych odstępach czasu. Wielu organizatorów turystyki korzystając z tego rozwiązania najmowało ośrodki wypoczynkowe nie tylko w Polsce, ale również poza granicami (często w Albanii i Bułgarii), gdzie wysyłało swoich pracowników, by przez cały sezon turystyczny móc oferować klientom własny hotel z polską obsługą.

1.3.4 Pozostałe akty prawne

Wymienione powyżej ustawy odnoszą się wyłącznie do spraw związanych z turystyką. Poza wymienionymi pewne odniesienia wpływające na funkcjonowanie turystyki i związanych z nią podmiotów pojawiają się między innymi w takich ustawach jak Prawo lotnicze, Prawo przewozowe, Kodeks morski, czy powszechnie obowiązujące Kodeks karny i Kodeks cywilny.

Należy tutaj zwrócić uwagę na liczne zmiany, które pojawiały się w wymienionych ustawach od chwili ich uchwalenia do dnia dzisiejszego. Sama ustawa o usługach hotelarskich oraz usługach pilotów wycieczek i przewodników turystycznych od chwili jej ogłoszenia do dziś przeszła trzydzieści jeden zmian, a także ośmiokrotnie ogłaszano jej tekst jednolity w ciągu trzech dekad obowiązywania. Ponadto wiele zmian wpływających na funkcjonowanie pracowników turystyki nie zostaje ujętych bezpośrednio w przedmiotowych ustawach, ale pojawia się jako elementy dodatkowe w tekstach opracowywanych z zupełnie innych powodów, co nie tylko sprawia wrażenie niedbalstwa naszego ustawodawcy, ale także generuje chaos prawny niejednokrotnie utrudniający prowadzenie działalności turystycznej.

Na kolejnych stronach przedstawieni zostaną poszczególni przedstawiciele branży turystycznej, natomiast największe zainteresowanie skupi się na często najbardziej niedocenianym pracowniku tejże branży, na którym z kolei spoczywa największa odpowiedzialność za przeprowadzenie wyjazdu, bezpieczeństwo i zadowolenie klientów — na pilocie wycieczek.

Rozdział II Pracownicy turystyczni

Ustawa o usługach hotelarskich oraz usługach pilotów i przewodników turystycznych wchodząc w życie w 1997 roku, pod nazwą ustawy o usługach turystycznych, zawierała w artykule 3 słowniczek definiujący podstawowe terminy turystyczne. Wśród zawartych definicji wymieniono również niektórych pracowników branży turystycznej. Jednakże dwie najważniejsze dla tejże pracy definicje pilota i przewodnika turystycznego, które do tej pory wydawały się powszechnie i wystarczająco zrozumiałe, pojawiły się w ustawie dopiero po jej nowelizacji w 2001 roku.

2.1. Przedstawiciele branży turystycznej

Praca w branży turystycznej jako praca z ludźmi wymusza od pracowników dysponowania szczególnymi cechami charakteru. Od kandydatów, a później także pracowników wymaga się opanowania, posiadania szerokiej wiedzy z zakresu geografii i historii, a także znajomości innych kultur oraz łatwości w przekazywaniu informacji.

Branża turystyczna to nie tylko piloci i przewodnicy, na których barkach spoczywa realizacja całego przedsięwzięcia, ale także cały szereg innych osób odpowiedzialnych za poszczególne działania. Dla lepszego zrozumienia działania branży jako całości niezbędne jest przyjrzenie się poszczególnym przedstawicielom szeroko rozumianej turystyki.

2.1.1. Organizator turystyki

Organizator turystyki jest jednym z trzech wyszczególnionych niegdyś w ustawie o usługach turystycznych rodzajem biur podróży. Zamieszczona w pierwotnej wersji ustawy w artykule 3, ustępie 5 definicja brzmiała następująco: „organizator turystyki — przedsiębiorca organizujący imprezę turystyczną”. Ta dość enigmatyczna w swojej treści definicja pozwala twierdzić, że organizatorem turystyki jest każda osoba prowadząca działalność gospodarczą, która nawet sporadycznie organizuje imprezy turystyczne, co pozwalałoby na bardzo szerokie interpretowanie tegoż przedstawiciela branży turystycznej. Ustawodawca na szczęście przewidział w pierwotnej wersji ustawy rozdział 2 uszczegóławiający w artykułach od 4 do 10 jakie warunki muszą być spełnione przez osobę fizyczną lub prawną ubiegającą się o uznanie za organizatora turystyki. Ustawa w roku swoim pierwotnym brzmieniu wymuszała w artykule 4 wystąpienie przez kandydata o uzyskanie koncesji organizatora turystyki. Ubiegający się o nadanie koncesji organizatora turystyki, zgodnie z artykułem 5 musiał wykazać się spełnieniem określonych warunków, do których zaliczono organizację wycieczek jako główny przedmiot jego działalności, zapewnienie kierowania oddziałami filiami lub ekspozyturami przez osoby posiadające odpowiednie wykształcenie i praktykę nie karane za przestępstwa przeciwko zdrowiu, życiu i dokumentom, a także wykazanie się wykupieniem ubezpieczenia, określanego jako gwarancja ubezpieczeniowa. Gwarancja ta, jak wskazywał artykuł 5, ustęp 1, numer 3, będąc nadal wymaganą od organizatorów turystyki, miała na celu pokrycie kosztów powrotu klienta do kraju w przypadku problemów wynikających z funkcjonowaniem organizatora, a także ma zabezpieczyć zwrot wpłat poniesionych przez klienta w przypadku niewywiązania się organizatora ze swoich zobowiązań.

Artykuł 6 określał z kolei wymagania stawiane osobie kierującej działalnością skupioną na organizacji turystyki. Przewidziano w nim trzy warianty wymagań dla kandydatów na kierownika placówki zajmującej się organizacją turystyki. Według pierwszego kandydat musiał posiadać dwa lata praktyki w organizowaniu imprez turystyczny i ukończone studia wyższe z zakresu turystyki, prawa, ekonomii lub zarządzania i marketingu. Drugi wariant wymagał od kandydata czterech lat praktyki w organizowaniu imprez turystycznych oraz ukończenia szkoły ponadpodstawowej z zakresu obsługi ruchu turystycznego lub ukończenia studiów innych niż te przewidziane w pierwszym wariancie. Trzeci wariant z kolei wymagał od kandydata posiadania sześciu lat praktyki w organizowaniu imprez turystycznych i ukończenia dowolnej szkoły średniej. Za wydanie koncesji na działalność organizatora turystyki odpowiadał wówczas Prezes Urzędu Kultury Fizycznej i Turystyki, natomiast od 2006 roku na mocy ustawy o imprezach turystycznych i powiązanych usługach turystycznych nie udziela się koncesji na prowadzenie działalności organizatora turystyki, ale dokonywany jest wpis do Rejestru Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystycznych prowadzony przez właściwego miejscowo Marszałka Województwa. Nowelizacja ustawy o usługach turystycznych z 2001 roku, uchyliła cały rozdział 2 dotyczący organizatorów turystyki, a także doprowadziła do uchylenia definicji organizatora turystyki.

Głównym zadaniem organizatora turystyki nazywanego też touroperatorem należy organizacja produktów turystycznych w postaci gotowych pakietów usług, które oferuje we własnym imieniu i ponosi ryzyko finansowe związane z ich organizacją. Ponadto touroperator zajmuje się tworzeniem programów, kalkulacją i realizacją imprezy turystycznej, a także zadaniami umożliwiającymi realizację jak zatrudnianie odpowiednio wykwalifikowanych pilotów i przewodników, zawieraniem umów z usługodawcami i klientami, organizowaniem transportu zgodnego z programem i na koniec rozliczaniem imprezy. Na organizatorze spoczął również obowiązek zapewnienia podczas realizacji wyjazdu zagranicznego, pilota lub przewodnika posiadającego wymagane ustawowo uprawnienia.

2.1.2. Pośrednik turystyczny

Pośrednika turystycznego definiował do nowelizacji w 2001 roku artykuł 3, ustęp 6 ustawy o usługach turystycznych przedstawiając go jako przedsiębiorcę, którego działalność polega na wykonywaniu na zlecenie klienta, czynności faktycznych i prawnych związanych z zawieraniem umów o świadczenie usług turystycznych. W przypadku tego przedstawiciela branży turystycznej, ustawodawca przewidział w artykule 6, punkcie 2 wymagania dotyczące osób, które ubiegają się o prowadzenie tejże działalności. Podobnie jak w przypadku organizatora turystyki przewidziano trzy warianty. W wariacie pierwszym postawiono kandydatowi wymóg ukończenia studiów wyższych na kierunku turystyki, prawa, ekonomii lub zarządzania i marketingu oraz posiadanie rocznej praktyki w obsłudze turystów. Wariant drugi przewidywał dwuletnia praktykę w obsłudze turystów oraz ukończenie szkoły średniej ze specjalizacją obsługi ruchu turystycznego, lub dowolnych studiów wyższych. W ostatnim wariancie postawiono przed kandydatem wymagania w postaci trzech lat obsługi turystów oraz ukończenie dowolnej szkoły średniej. Również od kandydata na pośrednika turystycznego ustawodawca wymagał przedstawienia gwarancji ubezpieczeniowej i uzyskania koncesji, a obecnie uzyskania wpisu w Rejestrze Organizatorów Turystyki i Pośredników Turystyki.

Podobnie jak to miało miejsce w przypadku touroperatora, definicja pośrednika i dotyczące jej regulacje zawarte w rozdziale 2 ustawy zostały uchylone nowelizacją z 2001 roku.

2.1.3. Agent turystyczny

Agent turystyczny był w pierwotnej wersji ustawy traktowany jako trzeci przedstawiciel „biur podróży”. Ujęty pierwotnie w artykule 3, ustępie 7 jako „przedsiębiorca, którego działalność polega na stałym pośredniczeniu w zawieraniu umów o świadczenie usług turystycznych na rzecz organizatorów turystyki posiadających koncesje w kraju lub na rzecz innych usługodawców posiadających siedzibę w kraju”.

Agenta z touroperatorami lub pośrednikami wiążą umowy agencyjne, natomiast prowadzenie biura o charakterze agencyjnym nie wymagało i nadal nie wymaga wpisu do żadnego z istniejących rejestrów. Agent powinien w umowie zawieranej z klientem wskazać organizatora lub pośrednika, który odpowiada za organizację lub przeprowadzenie wyjazdu. Niestety brak szczegółowej regulacji nakazuje uważać przedsiębiorcę występującego wobec klientów za organizatora turystyki, jeżeli ten nie wykaże w umowie jednoznacznie właściwego, reprezentowanego przez siebie organizatora, albo też kiedy działa jako agent organizatora, który nie jest uprawniony do zawierania umów na terytorium Rzeczpospolitej.

Na agencie spoczywa obowiązek zbierania aktualnych danych personalnych klienta i przekazywanie ich organizatorowi, podpisywania umów z klientami na drukach organizatora, zgłaszania sprzedaży lub zarezerwowanych miejsc, przekazywania wpłat za sprzedane usługi organizatorowi lub innym usługodawcom po odliczeniu prowizji, a także informowania klienta o właściwych warunkach uczestnictwa oraz ewentualnej zmianie warunków lub programu.

Definicja agenta turystycznego zniknęła z ustawy po nowelizacji przeprowadzonej w 2007 roku.

Zestawiając i upraszczając instytucje uznawane przez ustawę za biura podróży należy przyjąć, że organizator turystyki zwany też touroperatorem przygotowuje imprezę turystyczną i jako gotowy produkt sprzedaje ją w klientowi, niezależnie czy ma to miejsce w formie sprzedaży katalogowej czy też sprzedaży zgłaszającym się doń grupom turystycznym. Pośrednik turystyczny natomiast przygotowuje imprezę turystyczną na zamówienie klienta zawierając w jego imieniu umowy z poszczególnymi kontrahentami, tak by impreza spełniała wszystkie wymagania stawiane przez klienta, z kolei agent turystyczny sprzedaje produkt przygotowany przez organizatora lub pośrednika, przyczyniając się do zwiększenia ilości ich klientów oraz czerpiąc zyski z pośredniczenia w podejmowanych transakcjach.

2.1.4. Specjalista do spraw turystyki

Specjalista do spraw turystyki jest zawodem związanym z branżą turystyczną, który nie został uregulowany ustawą, a powstał w wyniku rozwoju samej branży. Jest to na dobrą sprawę pierwsza osoba w biurze podróży, z którą styczność ma klient. Na specjaliście do spraw turystyki spoczywa szereg obowiązków, niejednokrotnie niedostrzeganych przez osoby nie związane z branżą. Pracownik zajmujący stanowisko specjalisty do spraw turystyki jest zobowiązany do znajomości produktów i innych usług będących w ofercie biura, obsługi klientów drogą mailową i telefoniczną, a także bezpośredniej obsługi klienta, przyjmowania od klientów wpłat, zakładania i obsługi rezerwacji, aktywnego doradztwa w sprzedaży, przekazywania informacji o warunkach pobytu, wycieczkach fakultatywnych, warunkach ubezpieczenia, wizach i wymogach zdrowotnych. Ponadto do obowiązków specjalisty do spraw turystyki należy przyjmowanie skarg i reklamacji (bardzo często całkowicie nieuzasadnionych), dbałości prawidłowość i aktualność materiałów promocyjnych, tworzenie bazy danych klientów, wystawianie faktur prowizyjnych oraz prowadzenie dokumentacji zamówień, anulacji i rozliczeń imprezy.

Jak to już zostało wspomniane, nie jest to zawód uregulowany ustawowo, a jedynie wynikający z zapotrzebowania samej branży i przez nią w sposób bardzo umowny regulowany. Przyjęto w branży turystycznej, że na stanowisko specjalisty do spraw turystyki może być zatrudniona osoba, która ukończyła szkołę średnią, nie była karana za przestępstwa umyślne, a także ukończyła kurs przygotowujący do wykonywania zawodu specjalisty do spraw turystyki lub też ukończyła studia podyplomowe, albo szkołę policealną na kierunku technika organizacji turystyki.

Program studiów podyplomowych przygotowuje do pełnienia zawodu technika organizacji turystyki ujętego w klasyfikacji zawodowej pod numerem 422104. Ponadto obejmuje podstawy programowe i treści kształcenia wymienione w kwalifikacjach HGT.07 — przygotowanie imprez i usług turystycznych oraz HGT.08 — obsługa klienta oraz rozliczanie imprez i usług turystycznych.

2.1.5. Animator czasu wolnego

Animator czasu wolnego jest drugim z zawodów branży turystycznej, który nie został uregulowany ustawowo, a powstał wskutek rozwoju branży i jej wewnętrznego zapotrzebowania. W klasyfikacji zawodowej funkcja animatora pojawiła się dopiero w rozporządzeniu ministra pracy i polityki społecznej z 7 listopada 2016 roku pod numerem 342311 jako animator rekreacji i organizacji czasu wolnego. Do wykrystalizowania się tego zawodu, przyczynił się wzrost zainteresowania wyjazdami tzw. pobytowymi, gdzie turyści zostawali zakwaterowani w jednym hotelu na cały okres pobytu, a w którym dodatkowe wycieczki stanowią element fakultatywny lub też nie przekraczają 25% czasu imprezy turystycznej. Dla wzbogacenia swojej oferty i urozmaicenia czasu korzystającym z oferty turystom, organizatorzy turystyki podjęli się zatrudniania osób, które przebywając przez cały sezon turystyczny na terenie hotelu miały zapewniać rozrywkę klientom biura.

Podstawową funkcją animatora jest zorganizowanie programu animacyjnego dostosowanego do warunków hotelowych i specyfiki przebywających w ośrodku klientów. Organizowane przez animatora zajęcia opierają się na prowadzeniu zajęć sportowych, plastycznych, muzycznych, teatralnych jak również przygotowywaniu specjalnych zajęć dla przebywających w hotelu dzieci.

Zgodnie z niepisanymi regułami przyjętymi przez branżę turystyczną, do pełnienia roli animatora może być dopuszczona osoba pełnoletnia, niekarana za przestępstwa umyślne, niefigurująca w rejestrze osób podejrzewanych o przestępstwa seksualne, która ukończyła kurs animatorów czasu wolnego, niekiedy też określanego kursem animatorów turystycznych. Alternatywą dla kursu jest również ukończenie studiów I stopnia z zakresu pedagogiki, psychologii lub przygotowania do prowadzenia zajęć w zakresie rekreacji ruchowej.

2.1.5. Rezydent turystyczny

Zawód rezydenta turystycznego jest kolejną działalnością branży turystycznej, która nie została uregulowana ustawowo, a powstała wskutek wewnętrznego zapotrzebowania samej branży. Zgodnie z utworzoną przez Radosława Szafranowicza-Małozięcia definicją jest to „przedstawiciel organizatora turystyki na kierunku wakacyjnym, którego obowiązkiem jest reprezentowanie swojego pracodawcy wobec klientów i podmiotów współpracujących z touroperatorem, nadzór nad zakontraktowanymi świadczeniami oraz szeroko rozumiana opieka nad turystami”.

Zapotrzebowanie rynkowe doprowadziło do umieszczenia rezydenta turystycznego w klasyfikacji zawodowej z numerem 422102 dopiero w 2018 roku. Brak regulacji ustawowej podobnie jak w przypadku animatora czasu wolnego czy specjalisty do spraw turystyki pozostawia pracodawcy znaczące pole manewru przy doborze pracownika mającego pełnić rolę rezydenta. Specyfika zawodu polegająca na opiece nad turystą, reprezentowaniem organizatora, pilnowaniem jakości świadczonych usług, a także okazjonalnym pilotowaniu wycieczek lokalnych, sprawia, że pracodawcy przez lata powierzali to stanowisko obytym z destynacją i zasłużonym dla biura pilotom wycieczek. Rezydent przebywając cały czas na terenie hotelu, bądź w jego pobliżu, jeżeli pracodawca powierzył opiece rezydenta kilka hoteli w tej samej destynacji, odpowiada za turystów przez cały czas ich pobytu w danym miejscu, co wiąże się z nienormowanym czasem pracy. Praktycznie wszystkie obowiązki spoczywające na rezydencie, z wyjątkiem całosezonowego przywiązania do jednej wskazanej destynacji, są zbieżne z obowiązkami spoczywającymi na pilocie wycieczek. Dodatkowo, jak to zostanie wykazane na dalszych stronach, obowiązki pilota ustalone przez branżę, jak też spoczywająca na nim odpowiedzialność są daleko większe.

Rozwój turystyki pobytowej i tworzenie tzw. „polskich stref” przez niektóre biura podróży przyczyniły się do wzrostu zapotrzebowania na rezydentów turystycznych, co z kolei przyczyniło się do tworzenia specjalnych kursów mających dawać uprawnienia rezydenta turystycznego. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że prekursorem wspomnianych kursów i lobbystą za uznaniem rezydenta za odrębny zawód związany z branżą turystyczną był przywołany już Radosław Szafranowicz-Małozięć.

2.2. Zawody pilota i przewodnika turystycznego

Najstarszymi i najczęściej mylonymi zawodami związanymi z branżą turystyczną są zawody pilota wycieczek i przewodnika turystycznego. Przyjmuje się, że obie specjalności turystyczne wywodzą się z okresu przełomu starożytności i średniowiecza, kiedy pielgrzymi, kupcy i podróżnicy poszukiwali dróg prowadzących ich do niejasno nakreślonego celu podróży. Wybierani przez nich przedstawiciele społeczności lokalnych, czy jak w późniejszych czasach nazywano ich w Rzeczypospolitej, wagabundzi lub „ludzie gościńca” mieli stać się pierwszymi przewodnikami turystycznymi i pilotami wycieczek. Pierwotnie wymagano od takich przewodników znajomości terytorium, po którym mieli się przemieszczać, znajomości szlaków, języka i zwyczajów obowiązujących na pokonywanych terenach, a także umiejętności organizacji noclegów, przepraw i pożywienia. Mile widziane było również udzielanie przez takiego „człowieka gościńca” bogatych informacji o przemierzanych terenach i obowiązujących na tychże terenach zwyczajach. Skuteczność tychże „hultai” czy „włóczęgów” oraz ich obycie w terenie, niesione opowieściami pomiędzy karawanami i podróżnikami, przyprawiało im nowych klientów, prowadząc powoli acz sukcesywnie do wykrystalizowania się tych dwóch głównych zawodów branży turystycznej. Tak rozwijająca się turystyka, pozwalała podróżnym na nie przejmowanie się takimi sprawami jak pilnowanie drogi czy troska o noclegi i pożywienie pozostawiając to w rękach wynajętych przewodników i pilotów. Ten czas podróżni mogli poświęcić na tworzenie pamiętników z podróży czy też pierwszych przewodników turystycznych, na treści których mogli kształcić się późniejsi przedstawiciele branży turystycznej. Oficjalnie uznawanym na najstarszy przewodnik turystyczny jest praca zatytułowana Peregrinatio in Terram Sanctam, czyli „Pielgrzymka do Ziemi Świętej”, spisana przez Bernarda von Breydenbcha i ilustrowana przez Reiwicha, którą wydano w 1486 roku. Breydenbach opisał w niej swoją podróż po Śródziemnomorzu w latach 1483—1484.

Ostateczny rozdział pomiędzy pomiędzy zawodami pilota i przewodnika turystycznego nastąpiło na przełomie XVIII i XIX wieku, kiedy pomimo wykorzystywania przez oba zawody nazwy „przewodnika”, piloci zaczęli odpowiadać za organizację, konsultację i realizacji całego przedsięwzięcia turystycznego, natomiast przewodnik został związany bezpośrednio z terenem, na którym działał, wprowadzając przy tym podział na przewodników górskich, miejskich i szeroko rozumianych terenowych.

2.2.1. Przewodnik turystyczny

Przewodnik turystyczny jako zawód został zarejestrowany w klasyfikacji zawodowej aż na czterech pozycjach otrzymując numery 511302 — przewodnicy górscy, 511303 — przewodnik miejski, 511304 — przewodnik terenowy oraz 511390 — pozostali przewodnicy. Jak to zostało już wcześniej zaznaczone, zawód ten wykształcił się jako jeden z pierwszych zawodów branży turystycznej, dla bezpiecznego oprowadzania turystów po ściśle określonym terytorium.

W polskim systemie prawnym definicja zawodu przewodnika pojawiła się dopiero w nowelizacji ustawy o usługach turystycznych dokonanej w 2001 roku. Jak zauważa Jerzy Gospodarek świadczy to o tym, że zarówno terminy przewodnika jak i pilota były dla ogółu społeczeństwa jak i samego ustawodawstwa wystarczająco i powszechnie zrozumiałe. Wprowadzona do słowniczka ustawy definicja, umieszczona w artykule 3, ustępie 7a brzmiała wówczas następująco: „przewodnik turystyczny to osoba zawodowo oprowadzająca grupy wycieczkowe po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach oraz udzielająca o nich informacji”. Jednak definicja ta już po trzynastu latach uległa zmianie przyjmując brzmienie „przewodnik turystyczny to osoba zawodowo oprowadzająca turystów lub odwiedzających po wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach, udzielająca o nich fachowej informacji oraz sprawująca nad turystami lub odwiedzającymi opiekę w zakresie wynikającym z umowy”. Definicja wprowadzona nowelizacją z 2014 roku jest obwiązującą do dzisiaj. Z tejże definicji wynika, że przewodnikiem jest osoba, która zawodowo zajmuje się oprowadzaniem turystów, co zgadza się z uwzględnieniem zawodu przewodnika w klasyfikacji zawodowej. Dalej definicja wskazuje, że przewodnik oprowadza do wybranych obszarach, miejscowościach i obiektach udzielając fachowej informacji. Jest to związane bezpośrednio z historią zawodu i jego pierwotnym znaczeniem, kiedy — jak to zostało już wskazane — przewodnik oprowadzał i informował tylko o wyznaczonym terenie. Polska klasyfikacja wynikająca z rozdziału 4, artykułu 21, ustępu 1, dzieli przewodników wedle otrzymanych uprawnień na przewodników górskich, gdzie uprawnienia zdobywa się dla poszczególnych pasm górskich, przewodników miejskich z uprawnieniami nadawanymi na określone miasta oraz przewodników terenowych z uprawnieniami na poszczególne województwa lub regiony. Dodanie do definicji określenia mówiącego o sprawowaniu nad turystami opieki w zakresie wynikającym z umowy bardzo mocno wkroczyło w zakres obowiązków sprawowanych przez pilotów wycieczek. Rolą przewodnika jest zapewnienie bezpieczeństwa na górskim szlaku, przekazania szczegółowych informacji i pokazania wynikających z programu imprezy miejsc i obiektów, a nie wykraczająca poza jego kompetencje opieka nad turystami, którzy przez cały czas trwania imprezy pozostają pod opieką pilota wycieczek.

Uprawnienia przewodników turystycznych do tej pory można uzyskać po pozytywnym ukończeniu kursu kwalifikacyjnego. Po dokonanej w 2013 roku deregulacji, która zaczęła obowiązywać od 1 stycznia 2014 roku zniesione zostały egzaminy i obowiązek posiadania przez przewodnika stosownej legitymacji, a co się z tym wiąże, obowiązek posiadania zweryfikowanej wiedzy i umiejętności do oprowadzania grup turystycznych. Wyjątkiem pozostali przewodnicy górscy i oprowadzający po Parkach Narodowych, od których ze względu na specyfikę terenu nadal wymaga się specjalistycznego przeszkolenia, a także przewodnicy oprowadzający po muzeach zamkniętych, które stale zatrudniają w roli przewodników własnych pracowników.

2.2.2. Pilot wycieczek

Drugi z najstarszych zawodów związanych z branżą turystyczną został w polskiej klasyfikacji zawodów umieszczony pod numerem 511301. Rozwój i pogłębianie się specjalizacji branży, a także coraz większe organizowanie się turystyki związane z powstawanie pierwszych biur podróży, wymusiło na branży profesjonalne przygotowywanie swoich przedstawicieli, którzy nie tylko mieli profesjonalnie obsłużyć turystę, ale również stać się wizytówką biura podróży. W Polsce prekursorem szkoleń pilotów było biuro Orbis, które organizowało szkolenia w latach 1923—1939 pod nazwą kursów kierowników wycieczek. Pierwszą próbą usystematyzowania i stworzenia spójnego systemu szkolenia pilotów były prace podjęte przez Komitet dla Spraw Turystyki w 1956 roku. Od tej pory uznaje się również początek formalizacji zawodu pilota wycieczek w Polce. Dopiero początek lat 80-tych doprowadził do zaostrzenia wymogów stawianych kandydatom do zawodu oraz wprowadził pierwsze egzaminy certyfikujące.

Ustawowo jednak zawód ten został uregulowany ustawą o usługach turystycznych z 1997 roku. Jak to zostało już wspomniane wcześniej, ustawa w swoim pierwotnym brzmieniu nie zawierała definicji pilota wycieczek, która pojawiła się dopiero nowelizacją z 2001 roku. Zawarta w artykule 3, ustępie 7b ustawy przyjęła brzmienie: „pilot wycieczek to osoba towarzysząca w imieniu organizatora turystyki, uczestnikom imprezy turystycznej, sprawująca opiekę nad nimi i czuwająca nad sposobem wykonywania na ich rzecz usług”.