Bezpłatny fragment - Proces Gorgonowej

Wstęp — Między winą, a pamięcią: Gorgonowa jako lustro sprawiedliwości

W historii polskiego wymiaru sprawiedliwości niewiele spraw wywołało tak silne emocje, tak głębokie podziały i tak trwałe ślady w zbiorowej wyobraźni, jak proces Rity Gorgonowej. To nie była tylko sprawa sądowa — to był spektakl, w którym prawo, nauka, emocje i uprzedzenia zderzyły się ze sobą w brutalnym tańcu. Proces Gorgonowej był nie tylko próbą ustalenia faktów, ale także testem dla instytucji, które miały te fakty ocenić. I choć minęło niemal sto lat, echo tej sprawy wciąż rezonuje — nie tylko w archiwach, ale i w pytaniach, które zadajemy sobie dziś: czym jest sprawiedliwość? Jakie są granice obiektywizmu? Czy można oddzielić prawdę od narracji?

Sprawa Gorgonowej to nie tylko dramat jednostki oskarżonej o brutalne zabójstwo. To także opowieść o społeczeństwie, które w obliczu zbrodni szukało nie tyle odpowiedzi, co katharsis. Rita Gorgonowa — kobieta, cudzoziemka, guwernantka, matka — stała się figurą symboliczną. Dla jednych była potworem, dla innych ofiarą. Dla sądu — oskarżoną. Dla historii — zagadką.

W nocy z 30 na 31 grudnia 1931 roku w willi lwowskiego architekta Henryka Zaremby doszło do tragedii. Siedemnastoletnia córka gospodarza, Elżbieta (Lusia), została zamordowana w swoim łóżku. Ciosy zadane tępym narzędziem, brak śladów włamania, obecność tylko kilku osób w domu — wszystko wskazywało na zbrodnię wewnętrzną. W kręgu podejrzanych znalazła się Rita Gorgonowa, guwernantka i partnerka Zaremby, kobieta o niejasnej przeszłości, obco brzmiącym nazwisku i niepokojącej aurze. W oczach opinii publicznej była winna niemal od razu. Ale czy rzeczywiście?

Proces, który nastąpił, był jednym z najgłośniejszych w historii II Rzeczpospolitej. Relacjonowany przez wszystkie większe gazety, komentowany przez intelektualistów i zwykłych obywateli, stał się wydarzeniem medialnym na niespotykaną wcześniej skalę. Sala sądowa zamieniła się w scenę, na której rozgrywał się dramat nie tylko jednostki, ale całego systemu. W tle tej sprawy kryły się pytania o rolę kobiety, obcego, matki, kochanki, a także o granice nauki w służbie prawa.

Z perspektywy prawnej proces Gorgonowej był poligonem dla wielu dziedzin: prawa karnego, procedury, kryminalistyki, psychiatrii sądowej, psychologii zeznań. To właśnie w tej sprawie po raz pierwszy tak intensywnie wykorzystano ekspertyzy z zakresu biologii sądowej, analizy krwi, śladów, odcisków palców. Ale jednocześnie — to właśnie tu popełniono błędy, które dziś byłyby nie do zaakceptowania. Miejsce zbrodni zostało zanieczyszczone, dowody źle zabezpieczone, zeznania świadków były sprzeczne, a opinie biegłych — niejednoznaczne.

W tle działała jeszcze jedna siła: opinia publiczna. Presja społeczna była ogromna. Media nie tylko relacjonowały, ale także interpretowały, sugerowały, oskarżały. Gorgonowa była sądzona nie tylko przez sąd, ale przez tysiące czytelników, którzy codziennie śledzili przebieg procesu. W tym kontekście pytanie o obiektywizm staje się kluczowe: czy można mówić o sprawiedliwości, gdy wyrok zapada w atmosferze społecznego linczu?

Rita Gorgonowa była postacią niejednoznaczną. Jej biografia pełna była luk, przemilczeń, niejasności. Urodzona w Austrii, wychowana w różnych krajach, z trudnymi relacjami rodzinnymi, związkami, dziećmi. Dla jednych była kobietą wyzwoloną, dla innych — moralnie podejrzaną. Psychologia sądowa próbowała uchwycić jej profil: czy była zdolna do zbrodni? Czy jej zachowanie po tragedii świadczyło o winie, czy o szoku? Czy jej emocje były autentyczne, czy wyreżyserowane?

W tamtym czasie psychologia sądowa była jeszcze młodą dziedziną. Diagnozy opierały się na obserwacjach, testach projekcyjnych, rozmowach. Biegli próbowali odpowiedzieć na pytanie, które do dziś pozostaje aktualne: czy można na podstawie zachowania określić winę? Czy istnieje „psychologiczny podpis” zbrodni?

Jednym z najważniejszych elementów procesu były ekspertyzy kryminalistyczne. Analiza śladów krwi, narzędzia zbrodni, odcisków palców, włosów — wszystko miało pomóc w ustaleniu sprawcy. Ale właśnie tu pojawiły się kontrowersje. Ekspertyzy były niejednoznaczne, a ich interpretacja zależała od tego, kto je przedstawiał. Obrońcy Gorgonowej wskazywali na błędy, luki, nieścisłości. Prokuratura — na dowody obciążające.

W tym kontekście warto zadać pytanie: czy nauka może być neutralna? Czy ekspertyzy są niezależne od narracji, którą mają wspierać? Sprawa Gorgonowej pokazuje, że nawet najbardziej precyzyjne analizy mogą zostać wciągnięte w grę retoryczną, w której chodzi nie tylko o prawdę, ale o przekonanie.

Ważnym aspektem procesu była także ocena poczytalności oskarżonej. Czy Gorgonowa była w pełni świadoma swoich czynów? Czy jej stan psychiczny pozwalał na przypisanie jej winy? Biegli psychiatrzy próbowali odpowiedzieć na te pytania, ale ich opinie były rozbieżne. Jedni wskazywali na zaburzenia osobowości, inni — na pełną poczytalność. Psychiatria sądowa to dziedzina, która balansuje między medycyną a prawem. Jej zadaniem jest nie tylko diagnoza, ale także ocena odpowiedzialności. W przypadku Gorgonowej pytanie o zdrowie psychiczne było kluczowe — nie tylko dla wyroku, ale dla zrozumienia całej sprawy.

Proces Gorgonowej był także lustrem społeczeństwa. Pokazał, jak silne są uprzedzenia, jak łatwo zbudować obraz winy, jak trudno obronić się przed oskarżeniem, gdy jest się „innym”. Gorgonowa była kobietą, cudzoziemką, osobą o niejasnym statusie społecznym. W oczach wielu była winna, zanim jeszcze rozpoczął się proces.

To właśnie ten aspekt sprawy czyni ją tak aktualną. W dobie mediów społecznościowych, szybkich osądów, emocjonalnych reakcji — pytanie o granice sprawiedliwości staje się jeszcze bardziej palące. Czy można mówić o uczciwym procesie, gdy wyrok zapada w głowach ludzi, zanim jeszcze zostanie ogłoszony przez sąd?

Pisząc tę książkę, nie chodziło mi o rekonstrukcję faktów. Chodziło o coś więcej: o próbę zrozumienia mechanizmów, które rządzą wymiarem sprawiedliwości. O pokazanie, że proces to nie tylko sala sądowa, ale także przestrzeń społeczna, psychologiczna, medialna. Że wyrok to nie tylko decyzja sędziego, ale także echo, które rozchodzi się daleko poza mury sądu.

Sprawa Gorgonowej nie daje się zamknąć w akcie oskarżenia ani w sentencji wyroku. Jest żywym dokumentem epoki, w której prawo próbowało dogonić emocje, a nauka — rozumienia. Bo sprawiedliwość to nie tylko kodeks, nie tylko paragrafy, nie tylko procedura. To także pamięć, emocje, kontekst społeczny i kulturowy. To pytania, które nie mają prostych odpowiedzi, i wątpliwości, które nie dają się rozwiać jednym wyrokiem.

Sprawa Gorgonowej nie jest zamknięta. Nie dlatego, że nie znamy wszystkich faktów — ale dlatego, że wciąż nie potrafimy jednoznacznie odpowiedzieć, co tak naprawdę się wydarzyło. I może właśnie w tym tkwi jej siła: w niejednoznaczności, w napięciu między dowodem a interpretacją, między winą a wyobrażeniem winy. To sprawa, która zmusza nas do myślenia — nie tylko o przeszłości, ale o tym, jak dziś funkcjonuje wymiar sprawiedliwości. Jakie mechanizmy rządzą oceną człowieka. Jak łatwo można kogoś osądzić, zanim jeszcze padnie pytanie.

Ta książka nie ma ambicji rozstrzygać. Nie jest aktem oskarżenia ani obrony. Jest próbą rekonstrukcji — nie tylko wydarzeń, ale także atmosfery, napięć, lęków i nadziei, które towarzyszyły tej sprawie. Jest spojrzeniem przez pryzmat prawa, psychologii, kryminalistyki i mediów. Jest zaproszeniem do rozmowy — o tym, czym jest prawda, czym jest sprawiedliwość, i czy w ogóle da się je oddzielić od siebie.

Bo proces Gorgonowej to nie tylko historia jednej kobiety. To historia nas wszystkich.

Rozdział 1 — Dom Zaremby: Anatomia rodziny przed tragedią

Zanim padł pierwszy cios, zanim krew Lusi Zarembianki wsiąkła w poduszkę, zanim Rita Gorgonowa została oskarżona o zbrodnię, istniał dom. Nie tylko fizyczna przestrzeń willi przy ulicy św. Teresy we Lwowie, ale także dom jako struktura emocjonalna, społeczna, psychologiczna. To właśnie w tej strukturze — pełnej napięć, niedopowiedzeń, ukrytych konfliktów — dojrzewała tragedia, która miała wstrząsnąć całą Polską. Zrozumienie tej przestrzeni jest kluczowe, by pojąć, jak doszło do zbrodni, która do dziś budzi kontrowersje.

Henryk Zaremba był człowiekiem sukcesu. Architekt, wykładowca, mężczyzna o silnym poczuciu kontroli i estetyki. Jego dom był uporządkowany, zaprojektowany z precyzją, ale emocjonalnie — pełen pęknięć. Po śmierci żony samotnie wychowywał dwoje dzieci: Elżbietę i Stanisława. W poszukiwaniu pomocy zatrudnił guwernantkę — Ritę Gorgonową. Kobietę o egzotycznym pochodzeniu, niejasnej przeszłości, silnej osobowości. Z czasem ich relacja przekształciła się w związek, nieformalny, ukryty, napiętnowany przez społeczne konwenanse. Gorgonowa zamieszkała w domu jako partnerka Zaremby, ale nigdy nie została zaakceptowana przez jego dzieci.

Relacje między Gorgonową a Lusią były napięte. Zeznania świadków, listy, zapiski domowe wskazują na wzajemną niechęć, rywalizację, emocjonalne konflikty. Lusia, dojrzewająca dziewczyna, widziała w Gorgonowej intruza — kobietę, która zajęła miejsce jej matki, która próbowała narzucić swoją władzę, która była obca. Gorgonowa z kolei postrzegała Lusię jako zagrożenie — inteligentną, zbuntowaną, wpływową w oczach ojca. Ich relacja była polem walki, w której każda z nich próbowała zaznaczyć swoją pozycję.

Psychologia rodziny wskazuje, że w takich układach — zrekonstruowanych, nieformalnych, pełnych napięć — łatwo o eskalację konfliktu. Brak jasnych ról, nieprzepracowana żałoba, napięcia seksualne i emocjonalne, różnice kulturowe — wszystko to tworzyło mieszankę wybuchową. Dom Zaremby był przestrzenią, w której nie tylko żyło się, ale także walczyło o uznanie, kontrolę, przetrwanie.

Z punktu widzenia kryminologii, warto przyjrzeć się dynamice tej rodziny jako potencjalnemu środowisku sprzyjającemu przemocy. Nie chodzi tu o bezpośrednie wskazanie winy, ale o analizę czynników ryzyka. Gorgonowa była izolowana społecznie, nie miała wsparcia, jej relacja z Zarembą była niestabilna, a jej pozycja w domu — niepewna. Lusia z kolei była w wieku, w którym emocje są intensywne, a konflikty z autorytetami — częste. Ich starcia były nieuniknione, a brak mediacji, brak zewnętrznego wsparcia, brak jasnych granic — pogłębiały napięcie.

Zaremba, choć obecny fizycznie, był emocjonalnie nieobecny. Jego rola jako ojca, partnera, gospodarza była rozproszona. Nie reagował na konflikty, nie interweniował, nie próbował budować mostów. Jego milczenie było równie znaczące jak słowa. W zeznaniach po zbrodni wielokrotnie podkreślał, że nie dostrzegał napięć, że nie przewidywał tragedii. Ale czy rzeczywiście nie widział? Czy raczej nie chciał widzieć?

Kiedy analizujemy strukturę tej rodziny z perspektywy psychologii sądowej, dostrzegamy wzorce, które często pojawiają się w sprawach o przemoc domową. Izolacja, brak komunikacji, rywalizacja o uwagę, napięcia seksualne i emocjonalne, brak wsparcia zewnętrznego — to wszystko tworzy środowisko, w którym zbrodnia staje się możliwa. Nie nieunikniona, ale możliwa.

Gorgonowa była kobietą o silnej osobowości. Jej biografia wskazuje na trudne dzieciństwo, przemoc, migracje, samotność. W relacjach była dominująca, kontrolująca, ale także emocjonalnie niestabilna. Jej zachowania w domu Zaremby — według zeznań — były pełne napięcia, wybuchów, prób narzucenia swojej woli. Ale jednocześnie była matką, opiekunką, osobą, która próbowała zbudować swoje miejsce w świecie, który jej nie akceptował.

Lusia była inteligentna, wrażliwa, zbuntowana. Jej listy, zapiski, rozmowy z koleżankami wskazują na głębokie emocje, poczucie zagrożenia, niechęć wobec Gorgonowej. W jednej z notatek pisała, że „nie może już wytrzymać”, że „boi się tej kobiety”. Czy to były słowa nastolatki w konflikcie z macochą, czy sygnał ostrzegawczy? Psychologia sądowa uczy, że takie wypowiedzi mogą mieć różne znaczenia — od wyrazu frustracji po realne zagrożenie.

W tej rodzinie nie było przestrzeni na rozmowę. Konflikty były tłumione, emocje — ignorowane, napięcia — zamiatane pod dywan. Zbrodnia, która nastąpiła, była nie tylko aktem przemocy, ale także eksplozją długo tłumionych emocji. Nie wiemy, kto zadał cios. Ale wiemy, że dom Zaremby był miejscem, w którym ten cios mógł paść.

Z punktu widzenia kryminalistyki, warto zwrócić uwagę na układ przestrzenny domu. Pokój Lusi znajdował się na piętrze, oddzielony od sypialni Gorgonowej i Zaremby. W nocy, kiedy doszło do zbrodni, w domu byli tylko oni troje oraz mały Staś. Brak śladów włamania, brak obcych osób, zamknięte drzwi — wszystko wskazywało na sprawcę wewnętrznego. Ale czy to wystarczy, by wskazać winnego?

Ekspertyzy kryminalistyczne później wykazały obecność śladów krwi, odcisków, włosów. Ale ich interpretacja była niejednoznaczna. W tym rozdziale nie chodzi jednak o dowody, lecz o kontekst. O zrozumienie, że zbrodnia nie wydarza się w próżni. Że każda tragedia ma swoje korzenie — emocjonalne, społeczne, psychologiczne.

Dom Zaremby był piękny z zewnątrz, ale pęknięty od środka. Jak wiele domów, które kryją w sobie napięcia, których nie widać na pierwszy rzut oka. To właśnie w takich przestrzeniach rodzą się dramaty, które później trafiają na salę sądową. I choć sąd ocenia fakty, to psychologia sądowa próbuje zrozumieć emocje, które do tych faktów doprowadziły.

Ten rozdział nie kończy się odpowiedzią. Nie kończy się wskazaniem winnego. Kończy się pytaniem: czy gdyby relacje w tej rodzinie były inne, gdyby istniała przestrzeń na rozmowę, na mediację, na wsparcie — czy tragedia mogłaby się nie wydarzyć? Nie wiemy. Ale warto pytać. Bo zrozumienie to pierwszy krok do sprawiedliwości.

Rozdział 2 — Noc sylwestrowa: Zbrodnia czy konstrukcja narracyjna?

Noc z 30 na 31 grudnia 1931 roku miała być zwyczajna. W willi Henryka Zaremby panowała cisza, jakby dom wstrzymał oddech przed nadchodzącym Nowym Rokiem. W środku spały cztery osoby: sam Zaremba, jego córka Elżbieta, syn Staś i Rita Gorgonowa. W tej ciszy, w tej pozornej harmonii, rozegrała się tragedia, która na zawsze zmieniła życie wszystkich obecnych i na dekady podzieliła opinię publiczną. Elżbieta Zarembianka została zamordowana we własnym łóżku. Brutalnie, bezlitośnie, z precyzją, która budziła grozę. Ale czy rzeczywiście?

Rekonstrukcja tej nocy to nie tylko próba ustalenia faktów. To także analiza narracji, które powstały wokół zbrodni. Bo każda zbrodnia, zanim stanie się aktem prawnym, jest opowieścią. Opowieścią budowaną przez śledczych, świadków, media, ekspertów. I właśnie ta opowieść — jej struktura, logika, luki — jest przedmiotem tego rozdziału.

Z punktu widzenia kryminalistyki, pierwsze godziny po odkryciu zbrodni są kluczowe. To wtedy zabezpiecza się miejsce zdarzenia, zbiera ślady, przesłuchuje świadków. W przypadku willi Zaremby te procedury zostały przeprowadzone z rażącymi uchybieniami. Miejsce zbrodni nie zostało odpowiednio zabezpieczone. Osoby postronne miały dostęp do pokoju Lusi. Ślady zostały zatarte, a niektóre dowody — zniszczone. To, co powinno być chłodną analizą, stało się chaosem.

Ciało Elżbiety znaleziono w łóżku, przykryte kołdrą. Na twarzy — ślady uderzeń tępym narzędziem. Krew na pościeli, ślady na podłodze, rozmazane odciski. Brak śladów włamania. Brak obcych osób w domu. Wszystko wskazywało na sprawcę wewnętrznego. Ale czy to wystarczy, by wskazać winnego?

Zeznania Henryka Zaremby były pełne nieścisłości. Twierdził, że spał, że niczego nie słyszał, że obudził się dopiero rano. Ale sąsiedzi mówili o hałasie, o krzykach, o światłach w oknach. Czy Zaremba rzeczywiście spał? Czy może milczał z innych powodów? Jego relacja z Gorgonową była skomplikowana. Z jednej strony — partnerstwo, z drugiej — dystans. Po zbrodni nie bronił jej, ale też nie oskarżał. Jego postawa była ambiwalentna, jakby sam nie wiedział, co się wydarzyło.

Rita Gorgonowa twierdziła, że spała w swoim pokoju, że niczego nie słyszała, że obudziła się dopiero rano. Ale jej zachowanie po odkryciu ciała budziło wątpliwości. Była spokojna, chłodna, zdystansowana. Nie okazywała emocji, nie płakała, nie krzyczała. Psychologia sądowa uczy, że reakcje na traumę są różne. Jedni wpadają w histerię, inni zamierają. Ale w oczach śledczych jej chłód był podejrzany. Czy to była maska winy, czy mechanizm obronny?

Ekspertyzy kryminalistyczne wykazały obecność śladów krwi na ubraniu Gorgonowej. Ale ich ilość była minimalna, a pochodzenie — niejednoznaczne. W tamtym czasie techniki analizy krwi były niedoskonałe. Nie można było jednoznacznie określić, czy krew należała do ofiary. Obrońcy wskazywali na możliwość przypadkowego kontaktu, na błędy w zabezpieczeniu dowodów. Prokuratura — na dowód winy.

Ważnym elementem tej nocy była obecność Stasia — kilkuletniego syna Zaremby. Chłopiec spał w pokoju obok, ale rano mówił, że „widział ciocię w nocy”. Jego zeznania były niejasne, pełne dziecięcych fantazji, ale śledczy potraktowali je poważnie. Psychologia dziecięca wskazuje, że zeznania dzieci są podatne na sugestię, na wpływ dorosłych, na emocje. Czy Staś rzeczywiście widział Gorgonową? Czy powtórzył to, co usłyszał od ojca?

W tej sprawie każdy szczegół był interpretowany przez pryzmat winy. Każdy gest, każde słowo, każdy ślad — wszystko miało potwierdzać tezę o sprawczyni. Ale czy to była analiza, czy konstrukcja narracyjna? Czy śledczy szukali prawdy, czy potwierdzenia hipotezy?

Psychiatrzy sądowi oceniali stan psychiczny Gorgonowej. Ich opinie były rozbieżne. Jedni wskazywali na osobowość narcystyczną, inni — na pełną poczytalność. Jej chłód, kontrola, brak emocji — wszystko to budziło niepokój. Ale czy to były cechy sprawczyni, czy kobiety, która przez lata musiała walczyć o przetrwanie?

W tamtym czasie kobieta oskarżona o zbrodnię była traktowana inaczej niż mężczyzna. Społeczne oczekiwania wobec kobiet — emocjonalność, opiekuńczość, łagodność — sprawiały, że każda ich odmienność była postrzegana jako zagrożenie. Gorgonowa była inna. Silna, niezależna, obca. I właśnie ta inność stała się dowodem.

Media od pierwszych dni budowały obraz winy. Gazety pisały o „złej kobiecie”, o „macosze-morderczyni”, o „zbrodni z zazdrości”. Nie było miejsca na wątpliwości. Społeczeństwo domagało się kary, a sąd — działał pod presją. W tym kontekście pytanie o obiektywizm staje się kluczowe. Czy można mówić o sprawiedliwości, gdy wyrok zapada w atmosferze społecznego linczu?

Zbrodnia w willi Zaremby była brutalna. Ale jej rekonstrukcja była jeszcze bardziej brutalna — wobec prawdy, wobec procedur, wobec człowieka. Każdy element tej nocy został przekształcony w dowód, w oskarżenie, w narrację. Ale czy rzeczywiście wiemy, co się wydarzyło?

Ten rozdział nie kończy się odpowiedzią. Kończy się wątpliwością. Bo noc sylwestrowa 1931 roku była nie tylko momentem zbrodni. Była początkiem opowieści, która do dziś nie została jednoznacznie zakończona. I może właśnie w tej niejednoznaczności tkwi jej siła — zmusza nas do myślenia, do kwestionowania, do szukania prawdy tam, gdzie pozornie wszystko już zostało powiedziane.

Rozdział 3 — Śledztwo: Kiedy logika ustępuje emocjom

Zbrodnia została odkryta o poranku. Ciało Elżbiety Zarembianki leżało w łóżku, twarz zniekształcona od uderzeń, krew wsiąknięta w pościel. W domu panowała cisza, jakby tragedia nie zdążyła jeszcze wybrzmieć. Ale już kilka godzin później rozpoczął się proces, który nie miał jeszcze formy sądowej — proces śledczy, w którym każda decyzja, każde słowo, każdy gest miały zbudować fundament pod przyszły wyrok. I właśnie ten etap — śledztwo — był momentem, w którym logika zaczęła ustępować emocjom, a procedura — presji społecznej.

Pierwszym błędem było zabezpieczenie miejsca zbrodni. Policjanci, którzy przybyli na miejsce, nie odizolowali pokoju Lusi. Przez pomieszczenie przewinęło się kilkanaście osób: domownicy, sąsiedzi, funkcjonariusze, lekarz. Ślady zostały zatarte, odciski — pomieszane, krew — rozmazana. W kryminalistyce mówi się o „złotej godzinie” — czasie tuż po odkryciu przestępstwa, kiedy dowody są najczystsze, najbardziej wiarygodne. W willi Zaremby ta godzina została zmarnowana.