Bezpłatny fragment - Prawo rzymskie prywatne

Wprowadzenie

Krótka definicja i znaczenie prawa rzymskiego

Prawo rzymskie to system prawny, który rozwijał się w starożytnym Rzymie przez ponad tysiąc lat, od założenia miasta w 753 r. p.n.e. do upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego w 476 r. n.e. (i dalej na wschodzie w Cesarstwie Bizantyjskim).

Prawo rzymskie jest uznawane za jedno z największych osiągnięć cywilizacji rzymskiej. Stało się podstawą wielu systemów prawnych w Europie i na świecie, a jego zasady są wciąż obecne w wielu współczesnych kodeksach cywilnych.

Prawo rzymskie stało się fundamentem wielu europejskich systemów prawnych, zwłaszcza poprzez przyjęcie „Corpus Iuris Civilis” przez wiele narodów podczas procesów kodyfikacji w XIX i XX wieku.

Zasady prawa rzymskiego są nauczane na wydziałach prawa wielu uniwersytetów jako podstawy do zrozumienia współczesnych systemów prawnych i jako narzędzie do interpretacji i rozumienia prawa.

Prawo rzymskie przyczyniło się do rozwoju metodyk, technik interpretacyjnych oraz terminologii prawniczej.

Wielkie koncepcje prawne, takie jak własność, zobowiązania czy prawo dziedziczenia, zostały rozwinięte i skrystalizowane w prawie rzymskim.

Choć w wielu krajach współczesne prawo odbiega od klasycznych rozwiązań rzymskich, wiele zasad pozostaje aktualnych, co świadczy o uniwersalności i trwałości prawa rzymskiego.

Rozdział 1 Historia i rozwój prawa rzymskiego

Historia i rozwój prawa rzymskiego obejmuje ponad tysiąc lat ewolucji systemu prawnego starożytnego Rzymu. Proces ten można podzielić na kilka głównych okresów:

— Okres królewski (ok. 753 p.n.e. — 509 p.n.e.):

— Początki prawa oparte były głównie na zwyczajach i religijnych obrzędach.

— Najstarszy zachowany zapis prawa z tego okresu to Prawo Dwunastu Tablic (Lex Duodecim Tabularum) z ok. 450 p.n.e., które stanowiło zbiór podstawowych zasad prawa publicznego i prywatnego.

— Okres republikański (509 p.n.e. — 27 p.n.e.):

— W tym okresie prawo rzymskie rozwinęło się pod wpływem edyktów pretorów, magistratów odpowiedzialnych za sprawiedliwość.

— Pretorowie wprowadzali innowacje prawne, które uzupełniały lub modyfikowały istniejące normy.

— Rozwijała się jurysprudencja, a uczonych prawników zaczęto konsultować w sprawach prawnych.

— Okres pryncypatu (27 p.n.e. — ok. 284 n.e.):

— Rozpoczyna się rządami Oktawiana Augusta i cechuje centralizacją władzy.

— W tym okresie cesarze zaczęli odgrywać kluczową rolę w tworzeniu prawa przez wydawanie reskryptów, edyktów i innych aktów prawnych.

— Prawo rzymskie zaczęło się rozprzestrzeniać poza granice Italii wraz z ekspansją imperium.

— Okres dominatu (od ok. 284 n.e.):

— Charakteryzuje się większą autorytarnością i centralizacją władzy.

— W okresie tym, szczególnie za panowania Justyniana (527—565 n.e.), nastąpiła kodyfikacja prawa rzymskiego. Głównym dziełem tego okresu jest „Corpus Iuris Civilis”, składający się z Instytucji, Digestów, Kodeksu i Nowel.

— Prawo rzymskie po upadku Zachodniego Cesarstwa Rzymskiego:

— Po upadku cesarstwa zachodniego w 476 r. n.e., prawo rzymskie przetrwało, zwłaszcza w Cesarstwie Bizantyjskim.

— W średniowieczu, dzięki odrodzeniu studiów nad „Corpus Iuris Civilis”, prawo rzymskie zaczęło wpływać na rozwój praw kontynentalnych w Europie.

Rozwój prawa rzymskiego miał ogromny wpływ na kształtowanie się europejskiego systemu prawnego. Jego zasady, koncepcje i instytucje stały się podstawą dla wielu krajowych kodeksów prawnych i wciąż mają wpływ na współczesną praktykę prawniczą.

Królowie Rzymu

Starożytny Rzym, jako jedno z najbardziej wpływowych imperiów w historii ludzkości, zaczynał się jako małe osiedle nad rzeką Tyber. Jego początki, osnute mgłą czasu, zostały nam przedstawione poprzez opowieści o siedmiu królach, którzy kształtowali losy młodej cywilizacji. Czy byli oni rzeczywistymi postaciami historycznymi, czy też produktami legend? Odpowiedź na to pytanie pozostaje przedmiotem debaty, ale nie można zaprzeczyć, że ich opowieści stały się nieodłączną częścią kultury rzymskiej.

Założyciel Rzymu, Romulus, to postać o wyjątkowo bogatej symbolice. Jego historia z bratem Remusem, opieka wilczycy i tragiczny konflikt braterski stały się metaforą narodzin, rywalizacji i poświęcenia dla dobra większej społeczności. Jego rządy ustanowiły podstawy organizacji Rzymu, zarówno w aspektach społecznych, jak i wojskowych.

Następca Romulusa, Numa Pompilius, wprowadził elementy duchowości i religijności. Jego panowanie ukazuje znaczenie rytuałów i wierzeń w kształtowaniu społeczności. Kalendarz rzymski, który przetrwał wieki, jest jednym z jego trwałych wkładów.

Z kolei Tullus Hostilius i Ancus Marcius reprezentują ekspansywną i militarystyczną naturę Rzymu. Wprowadzili do miasta elementy konkurencji i dominacji, które później stały się kluczowymi cechami imperium rzymskiego.

Za panowania Tarquina Starego, Rzym zyskał na znaczeniu dzięki wprowadzeniu etruskich obyczajów. Jego najważniejszym osiągnięciem była budowa Wielkiego Kanału Rzymskiego, który służył miastu przez wieki.

Ostatnim, ale nie mniej ważnym królem był Tarquin Pyszny. Jego autorytarne rządy doprowadziły do powstania republiki, ukazując, że nadużycie władzy może prowadzić do upadku nawet najpotężniejszego władcy.

Ostateczne wygnanie Tarquinów i powstanie republiki rzymskiej stanowi kluczowy moment w historii Rzymu. Oznaczało to przejście od władzy jednej osoby do systemu, w którym władza była bardziej zdecentralizowana i demokratyczna.

Podsumowując, siedmiu królów Rzymu, czy to postacie historyczne, czy legendarni władcy, odegrało kluczową rolę w kształtowaniu się rzymskiej tożsamości. Ich dziedzictwo, zarówno dobre, jak i złe, pozostaje trwałe, przypominając o skomplikowanej historii jednego z największych miast świata.

Republika

Republika Rzymska była jednym z najważniejszych okresów w historii Rzymu, trwającym od upadku monarchii w 509 r. p.n.e. aż do powstania Cesarstwa Rzymskiego w 27 r. p.n.e. Ten unikalny system rządów pozwolił Rzymowi osiągnąć niebywałe triumfy, zarówno na polu bitwy, jak i w dziedzinie prawa, architektury oraz kultury.

Centralnym elementem republiki była równowaga władzy. Trzy główne gałęzie rządu — Senat, magistratury (takie jak konsulowie) i zgromadzenia ludowe — działały w harmonii, ale i rywalizacji. Konsulowie byli najważniejszymi magistratami, wybieranymi na rok, podczas gdy Senat, składający się z arystokratycznej elity, pełnił rolę doradczą i kontrolną.

Republika Rzymska, która trwała od końca monarchii w 509 r. p.n.e. do początku Cesarstwa Rzymskiego w 27 r. p.n.e., była okresem wyjątkowego rozwoju instytucji politycznych. Centralnym elementem republikańskiego Rzymu była idea równowagi władzy i unikania tyrani. Chociaż republika przeszła wiele zmian i reform w ciągu tych wieków, jej podstawowa struktura była stosunkowo stabilna.

Republika Rzymska, w swej skomplikowanej strukturze rządowej, posiadała różne magistratury, które odgrywały kluczowe role w funkcjonowaniu państwa. Każda z tych magistratur miała określone obowiązki i uprawnienia, które umożliwiały sprawne zarządzanie republiką.

Konsulowie byli, bez wątpienia, najważniejszymi postaciami w tej strukturze. Jako główne magistraty republiki, konsulowie byli zarówno głowami państwa, jak i naczelnymi dowódcami armii. Ich wybór odbywał się co roku i to zawsze w liczbie dwóch, by zapewnić równowagę władzy i uniknąć tyrani. Dzięki temu systemowi, żaden konsul nie mógł uzyskać nadmiernej władzy nad Rzymem, co było kluczem do stabilności republiki.

Następnie mieliśmy Pretorów, którzy zajmowali się administracją sprawiedliwości. Byli głównymi sędziami Rzymu, decydując w ważnych sprawach prawnych i nadzorując działalność sądową.

Cenzorzy odgrywali kluczową rolę w zachowaniu rzymskich standardów i wartości. Poprzez przeprowadzanie regularnych spisów ludności, kontrolowali kto był uznawany za obywatela Rzymu. Ponadto mieli oni moralne obowiązki, takie jak nadzorowanie zachowania obywateli i dbanie o etyczne standardy społeczne.

Kiedy przychodziło do finansów republiki, Kwiestorzy byli na pierwszej linii. Zarządzali skarbcem państwa, zbierali podatki i dbali o finansową stabilność państwa. Za sprawy miejskie i codzienne życie Rzymu odpowiadali Edylowie. Zarządzanie zapasami żywności, organizacja igrzysk i dbanie o infrastrukturę miejską to tylko niektóre z ich licznych obowiązków.

Wreszcie, ale nie mniej ważni, byli Trybuni ludowi. Reprezentowali interesy plebejuszy, czyli większości obywateli Rzymu. Mieli oni wyjątkową moc veta, która pozwalała im blokować decyzje innych magistratów, jeśli uważali, że są one niekorzystne dla ludu.

Każda z tych magistratur była niezbędna dla funkcjonowania republiki, a ich wzajemna współpraca i równowaga władzy zapewniały, że Rzym mógł rozwijać się i prosperować przez wiele stuleci.

Senat, będący jednym z filarów republikańskiego Rzymu, odgrywał kluczową rolę w funkcjonowaniu państwa. Jego korzenie sięgają najwcześniejszych etapów historii Rzymu, a jego wpływ na rzymską politykę i kulturę trwał przez wiele wieków.

Centralnym elementem Senatu była jego rola jako głównej instytucji doradczej. Składający się głównie z byłych magistratów, którzy zdobyli doświadczenie i wiedzę podczas swojej służby publicznej, Senat cieszył się głębokim szacunkiem zarówno wśród obywateli, jak i innych organów rządowych. Fakt, że jego członkowie byli mianowani dożywotnio, dodawał Senatowi pewnej stabilności i ciągłości, co było niezmiernie ważne w dynamicznie zmieniającym się świecie republikańskiego Rzymu.

Jednym z głównych obszarów kompetencji Senatu była polityka zagraniczna. Decyzje dotyczące sojuszy, traktatów czy wypowiedzenia wojny były często inicjowane i omawiane przez senatorów. Ich zbiorowa mądrość i doświadczenie pozwalały na podejmowanie decyzji, które miały służyć najlepszym interesom Rzymu na arenie międzynarodowej.

Ponadto Senat miał również decydujący wpływ na finanse państwa. Zarządzanie skarbcem publicznym, alokacja środków na różne projekty oraz nadzór nad systemem podatkowym to tylko niektóre z finansowych aspektów, które leżały w gestii senatorów. Dbali oni o to, aby finanse państwa były stabilne, co miało kluczowe znaczenie dla trwałości republiki.

Nie tylko kierowali najważniejszymi aspektami administracji, ale także pełnili rolę „strażników tradycji” rzymskiej. W świecie, w którym zmienność polityczna była normą, Senat był stałym i niezmiennym elementem, symbolizującym ciągłość i trwałość Rzymu.

W skrócie, Senat był nie tylko miejscem debat i dyskusji, ale również kluczowym organem decyzyjnym, który kierował Rzymem przez wiele trudnych i triumfalnych momentów w historii republiki.

W republikańskim Rzymie, obok senatu i magistratów, zgromadzenia ludowe były kluczowym elementem demokracji. Reprezentowały one w pewnym stopniu „głos ludu”, dając obywatelom możliwość wyrażenia swojego zdania w ważnych sprawach państwowych.

Comitia Centuriata było jednym z najstarszych i najważniejszych zgromadzeń ludowych. Oparte na podziale wojskowym, reflektowało to, jak ważna była rola armii w życiu Rzymian. W Comitia Centuriata obywatele byli podzieleni według „centurii”, czyli jednostek wojskowych, które były zarówno jednostkami wojskowymi, jak i jednostkami głosowania. Zgromadzenie to miało wyjątkowe uprawnienia, takie jak wybieranie najważniejszych magistratów (w tym konsulów) i podejmowanie decyzji w kwestiach tak ważnych jak wypowiedzenie wojny.

Następnie mieliśmy Comitia Tributa. W przeciwieństwie do Comitia Centuriata, podział w tym zgromadzeniu był oparty na geograficznych plemionach Rzymu, a nie na jednostkach wojskowych. Każde plemię miało równą liczbę głosów, co sprawiało, że było to bardziej demokratyczne zgromadzenie w porównaniu z centuriatami. Odpowiadało za wybór niższych magistratów oraz za rozpatrywanie niektórych spraw prawnych.

W końcu Concilium Plebis było szczególnym zgromadzeniem, ponieważ reprezentowało tylko plebejuszy, czyli zwykłych obywateli Rzymu, którzy nie byli patrycjuszami. Zgromadzenie to powstało jako odpowiedź na napięcia społeczne między plebejuszami a patrycjuszami. Jego głównym celem było wybieranie trybunów ludu, których głównym zadaniem było reprezentowanie interesów plebejuszy. Concilium Plebis miało również uprawnienia do tworzenia „plebiscytów”, czyli praw, które były początkowo wiążące tylko dla plebejuszy, ale z czasem zaczęły obowiązywać wszystkich Rzymian.

Te trzy zgromadzenia, każde z własnym zakresem odpowiedzialności i specyficzną strukturą, zapewniały, że głos obywateli był słyszalny i miał wpływ na kierunek, w którym zmierzała Republika Rzymska. Były one kluczem do demokratycznego charakteru republiki i odegrały ważną rolę w kształtowaniu historii Rzymu.

Ta złożona struktura była podstawą sukcesu republiki, umożliwiając jej skuteczne rządy, a jednocześnie zapobiegając skupieniu władzy w rękach jednej osoby czy grupy. W miarę rozwoju republiki i zmieniających się okoliczności historycznych, wiele z tych instytucji przeszło reformy i adaptacje, ale podstawowa idea równowagi władzy pozostała nienaruszona aż do upadku republiki.

Prawo rzymskie, uznawane za jeden z największych wkładów Rzymu w dziedzictwo zachodniej cywilizacji, jest źródłem inspiracji dla wielu współczesnych systemów prawnych. Kluczowymi kategoriami, które wyłoniły się w okresie republiki, były Jus Civile i Jus Gentium.

Jus Civile, czyli prawo obywatelskie, stanowiło podstawę systemu prawnego Republiki Rzymskiej. Koncentrowało się ono na regulacji stosunków między obywatelami Rzymu. Było to prawo skomplikowane, rozwijane przez wieki, które zawierało przepisy dotyczące własności, dziedziczenia, kontraktów, zobowiązań i wielu innych aspektów codziennego życia obywateli. Jus Civile było stosowane wyłącznie dla obywateli rzymskich, co podkreślało wyjątkowy status obywatelstwa w Rzymie.

Jus Gentium, znane również jako „prawo narodów”, było bardziej uniwersalnym prawem, które rozwijało się równolegle. Zostało wprowadzone głównie z powodu ekspansji Rzymu i potrzeby regulowania relacji między Rzymianami a różnorodnymi ludami, z którymi wchodzili w interakcję. Jus Gentium nie było ograniczone do Rzymian, ale miało zastosowanie do wszystkich ludzi, niezależnie od ich statusu obywatelskiego. Dotyczyło ono głównie spraw komercyjnych, takich jak handel czy leasing, ale obejmowało również pewne podstawowe zasady humanitarne. W pewnym sensie można by powiedzieć, że Jus Gentium było wczesną formą prawa międzynarodowego.

Chociaż obie te kategorie prawa były różne, miały one wspólne cechy. Na przykład obie opierały się na idei „ius”, czyli prawa jako abstrakcyjnej koncepcji sprawiedliwości i porządku. Ostatecznie, chociaż Jus Civile i Jus Gentium były dostosowane do różnych kontekstów i potrzeb, oba przyczyniły się do tworzenia solidnej podstawy prawa, która miała trwały wpływ na rozwój zachodniej tradycji prawnej.

Za czasów republiki Rzym rozszerzył swoje panowanie na znaczną część basenu Morza Śródziemnego. Podbijając terytoria w Italii, północnej Afryce, Hiszpanii i Grecji, Rzym stał się dominującą potęgą w regionie.

Rozwój terytorialny Rzymu jest jednym z najbardziej fascynujących aspektów jego historii. Od niewielkiego miasta-państwa nad Tybrem do dominującej potęgi w basenie Morza Śródziemnego, ekspansja Rzymu była kluczowym czynnikiem kształtującym jego politykę, kulturę i gospodarkę.

Rzym został założony w 753 r. p.n.e. na siedmiu wzgórzach nad rzeką Tybrem. W początkowych latach swojego istnienia Rzym dominował jedynie w małym obszarze Lacjum.

W VII i VI w. p.n.e., Rzym zaczął poszerzać swoje terytorium w Lacjum, a następnie wzdłuż całego Półwyspu Apenińskiego. Po wojnach z Samnitami, Etruskami i innymi ludami Włoch, do końca III w. p.n.e., większość Półwyspu Apenińskiego znalazła się pod kontrolą Rzymu.

Ekspansja Rzymskiej Republiki we Włoszech była kluczowym etapem w jej rozwoju, umożliwiając jej przekształcenie się z lokalnej potęgi w dominującą siłę w regionie. Ta ekspansja była wynikiem serii konfliktów, sojuszy i dyplomacji.

Rzym, początkowo będący jednym z wielu miast-państw w regionie Lacjum, musiał stawić czoła różnym konkurencyjnym plemionom i miastom w swoim bezpośrednim otoczeniu. Pierwsze konflikty były z Etruskami, Latynami i innymi ludami Lacjum.

Jednym z najbardziej znaczących przeciwników Rzymu w ekspansji na południe byli Samnici. Serie wojen samnickich, które miały miejsce między 343 a 290 r. p.n.e., były zacięte, ale ostatecznie Rzym odniósł zwycięstwo, umacniając swoją dominację nad środkowym Półwyspem Apenińskim.

Na południowym krańcu Włoch znajdowały się greckie kolonie, znane jako Wielka Grecja. Najważniejszym z tych miast była Tarent, z którą Rzym znalazł się w konflikcie w końcu IV wieku p.n.e. Ostateczne podporządkowanie sobie tego regionu pozwoliło Rzymowi kontrolować cały Półwysep Apeniński.

Na północy, w regionie znanym jako Gallia Cisalpina (Galia po tej stronie Alp), Rzym musiał stawić czoła Celtom. Po serii konfliktów, w II wieku p.n.e., region ten został całkowicie podporządkowany Rzymowi.

Ekspansja Rzymu nie była tylko rezultatem podbojów wojskowych. Rzymianie byli również mistrzami dyplomacji, zakładając sojusze z różnymi plemionami i miastami. Poprzez system sojuszy, Rzymianie oferowali swoim sojusznikom ochronę i prawa w zamian za wsparcie wojskowe. Ponadto, zakładali kolonie w kluczowych miejscach, zapewniając sobie stałą obecność i kontrolę nad ważnymi trasami.

W wyniku tych działań do końca III wieku p.n.e., Rzym kontrolował cały Półwysep Apeniński, od Alp na północy po cieśninę Messyńską na południu. Ta ekspansja umożliwiła Rzymowi konsolidację zasobów i ludności, stając się podstawą do dalszych podbojów poza Półwyspem Apenińskim.

W wyniku rywalizacji z Kartaginą o dominację na Sycylii, Rzym po raz pierwszy rozszerzył swoją kontrolę poza Półwysep Apeniński, anektując Sycylię po zakończeniu I wojny punickiej w 241 r. p.n.e.

W migocącej na słońcu tafli Morza Śródziemnego rodziła się rywalizacja, która na stałe wpisała się w annały historii. Rzym i Kartagina, dwa potężne miasta-państwa, stanęły oko w oko w walce o hegemonię w regionie, a ich konflikt miał stać się pierwszym z trzech aktów epickiej sagi zatytułowanej „Wojny Punickie”.

Przyczyny pierwszej wojny punickiej tkwiły w dążeniach obu państw do ekspansji i dominacji nad kluczowymi regionami Morza Śródziemnego. Sycylia, leżąca jak kość niezgody między nimi, stała się miejscem, w którym ich interesy skrzyżowały się najbardziej dramatycznie. Kartagina, potęga morska z korzeniami w fenickiej tradycji, już od dłuższego czasu utrzymywała swoje wpływy na zachodnich wybrzeżach tej wyspy. Z kolei Rzym, choć nie posiadał wtedy imponującej floty, z determinacją rozszerzał swoją sferę wpływów na Półwyspie Apenińskim.

Wszystko zmieniło się, gdy w Mesynie, małym mieście na północnym wschodzie Sycylii, miejscowi najemnicy, znani jako Mamertini, poprosili Rzym o wsparcie przeciwko naporowi Kartaginy i Syrakuz. To wydarzenie rozpoczęło serię starć, które miały na zawsze odmienić losy basenu Morza Śródziemnego.

Ciekawostką jest, że Rzym, mimo braku doświadczenia w wojnach morskich, zdecydował się podjąć ryzyko i stawić czoła kartagińskim trierom. W krótkim czasie udało się Rzymianom zbudować własną flotę, która, choć na początku była niewprawiona, z czasem stała się groźnym rywalem dla doświadczonych marynarzy z Kartaginy.

Wojna toczyła się przez dwadzieścia trzy lata, a jej apogeum miało miejsce w bitwie koło Wysp Egadzkich w 241 r. p.n.e. Tam Rzym, przeciwko wszelkim oczekiwaniom, odniósł decydujące zwycięstwo, które zmusiło Kartaginę do zawarcia pokoju. Warunki były dla Kartaginy surowe: musiała opuścić Sycylię i zapłacić odszkodowanie wojenne.

Zakończenie pierwszej wojny punickiej nie było jednak końcem rywalizacji. Chociaż Rzym triumfował, a Kartagina była zmuszona do ustępstw, w sercach obu stron tliła się iskra niezadowolenia i pragnienia rewanżu. Niemniej jednak, Rzym, przez ten konflikt, stał się niekwestionowanym panem Morza Śródziemnego, zdobywając miano morskiego mocarstwa. Pierwsza wojna punicka była więc nie tylko konfliktem o Sycylię, ale także narodzinami nowego porządku w basenie Morza Śródziemnego.

Druga wojna punicka, trwająca od 218 r. p.n.e. do 201 r. p.n.e., jest często uważana za jedną z najważniejszych i najbardziej dramatycznych wojen starożytności. Jej centralną postacią był kartagiński wódz Hannibal, który stał się słynny dzięki swoim niekonwencjonalnym strategiom i śmiałym rajdom przez Alpy do serca Italii. Ale to nie tylko militarna geniuszność Hannibala sprawiła, że ta wojna weszła do historii. To konflikt, który ukształtował losy dwóch największych mocarstw ówczesnego świata.

Druga wojna punicka rozpoczęła się w momencie, gdy Hannibal zaatakował Saguntum, miasto w Hiszpanii pod protekcją Rzymu. To wydarzenie doprowadziło do otwartego konfliktu między Rzymem a Kartaginą. Hannibal, zamiast czekać na rzymską ofensywę, zdecydował się na zaskakujący manewr: przekroczył Alpy i wdarł się do Italii, gdzie przez wiele lat prowadził działania wojenne przeciwko Rzymowi, zadając mu poważne straty. Jego zwycięstwa w bitwach pod Trebią, Jeziorami Trasimeneńskimi czy pod Kannami były przykładem nie tylko jego strategicznego geniuszu, ale także zdolności do demoralizowania przeciwnika.

Jednak mimo wszystkich tych sukcesów Hannibal nigdy nie był w stanie zdobyć Rzymu. Rzymianie, mimo początkowych klęsk, zaadoptowali strategię unikania bezpośredniego starcia z kartagińskim wodzem, co po pewnym czasie zaczęło przynosić owoce. Ostatecznie to Rzym, wykorzystując swoje zasoby i determinację, zaczął odzyskiwać utracone terytoria i zmuszać Hannibala do wycofania się.

Kluczowym momentem wojny była bitwa pod Zamą w 202 r. p.n.e., gdzie rzymski wódz Scypion Afrykański starł się z Hannibalem i odniósł decydujące zwycięstwo. Klęska ta nie tylko zakończyła wojnę, ale także oznaczała koniec kartagińskich aspiracji do dominacji w basenie Morza Śródziemnego.

Pokój, który nastąpił po tej wojnie, był surowy dla Kartaginy. Musiała zapłacić ogromne odszkodowanie wojenne, a jej flota została znacząco zredukowana. Ale co najważniejsze, Rzym przejął kontrolę nad bogatą i strategicznie ważną Hiszpanią.

W rezultacie druga wojna punicka nie tylko przesądziła o losie Kartaginy jako regionalnej potęgi, ale także otworzyła drogę dla Rzymu do panowania nad zachodnim Morzem Śródziemnym i ugruntowała jego pozycję jako wiodącego mocarstwa starożytnego świata.

W momencie, gdy upadek Kartaginy zaznaczył dominację Rzymu w basenie Morza Śródziemnego na zachodzie, nowe horyzonty zaczęły się ukazywać na wschodzie. Te nowe aspiracje wiodły Rzym wprost w objęcia starożytnych królestw hellenistycznych, które powstały po śmierci Aleksandra Wielkiego. Wojny z Macedonią i Seleucydami były kulminacją starć pomiędzy rosnącą potęgą Rzymu a upadającymi królestwami hellenistycznymi.

Macedonia: Pierwszym z tych królestw, z którym Rzym miał do czynienia, było Królestwo Macedońskie. Starcia zaczęły się od serii konfliktów, znanych jako wojny macedońskie, które trwały od początku II wieku p.n.e. W wyniku tych wojen, Rzym systematycznie osłabiał macedońską potęgę, aż w końcu, po czwartej wojnie macedońskiej, anektował Macedonię jako prowincję w 148 r. p.n.e.

Innym ważnym rywalem Rzymu na wschodzie były Seleucydzi, potężne królestwo ze stolicą w Antiochii, które kontrolowało terytoria sięgające od Azji Mniejszej po Persję. Wojna z Seleucydami, zwana wojną z Antiochem III, miała miejsce w latach 192—188 p.n.e. Culminacją tego konfliktu była bitwa pod Magnesją, w której Rzym odniósł decydujące zwycięstwo. Pokój w Apamei z 188 r. p.n.e. znacznie ograniczył wpływy Seleucydów, przekazując Rzymowi kontrolę nad większością Azji Mniejszej.

Po tych zwycięstwach Rzym rozszerzył swoją dominację na wschodzie. Grecja, choć początkowo była sojusznikiem w wojnach przeciwko Macedonii i Seleucydom, wkrótce znalazła się pod rzymską kontrolą. W 146 r. p.n.e., po zdobyciu i zniszczeniu Koryntu, cała Grecja stała się rzymską prowincją o nazwie Achaja.