Bezpłatny fragment - Podstawy entomologii sądowej

Co to jest entomologia sądowa?

Jak podaje Marcin Kadej:,,entomologia sądowa to wąska specjalność wykorzystująca wiedzę o owadach, ich biologii i ekologii, w różnego rodzaju postępowaniach, nie tylko sądowych Przyjmuje się obecnie, że termin entomologia sądowa obejmuje trzy główne działy, takie jak: entomologia magazynowo-przemysłowa (ang. stored product entomology), entomologia miejska (ang. urban entomology, czasem nazywana sanitarno-epidemiologiczną) oraz entomologia medyczno-kryminalistyczna, zwana też entomoskopią (ang. medico-legal entomology lub medico-criminal entomology). Podział ten udowadnia jak szerokie zastosowanie wanie ma entomologia sądowa w odniesieniu do różnych obszarów aktywności człowieka. Entomologia sądowa najczęściej kojarzona jest jednak z entomologią medyczno -kryminalistyczną (entomoskopią), której głównym celem jest określenie czasu zgonu na podstawie analizy jakościowej i ilościowej owadów znalezionych na zwłokach, zwłaszcza wtedy, gdy zastosowanie innych metod medyczno-sądowych jest utrudnione. W zakresie entomologii medyczno-kryminalnej entomolog musi znać gatunki nekrofagiczne i faunę stowarzyszoną, cykle rozwojowe gatunków nekrofagicznych oraz zależności dotyczące warunków siedliskowych, w tym temperatury. Ponadto, musi stosować techniki zbioru i zabezpieczania materiałów jako dowodów w sprawie (śladów entomologicznych, w tym żywych owadów), a także metody hodowli, techniki preparacji i prawidłowej identyfikacji.” (Marcin Kadej, Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych, Polskie Towarzystwo Przyrodników im. Kopernika, Tom 72 2022 Numer 3 (336), s. 355—356)

Z kolei jak podaje Sylwia Danisiewicz:,,entomologia sądowa:

— jest nauką o wykorzystywaniu owadów i innych stawonogów w badaniach kryminalistycznych i prawnych;

— nauka ta bada biologię rozwoju nekrobiotycznych owadów, ich miejsce i rolę w biologicznym rozkładzie zwłok, wpływ różnych czynników np. temperatura, wilgotność na aktywność owadów;

— nauka ta ma na celu określenie czasu, jaki minął od momentu zgonu czy odtworzenie okoliczności śmierci. Procesy rozkładowe zwłok, a przed wszystkim autoliza i gnicie, sprzyjają wejściu na zwłoki stawonogów. Ulegające biologicznej degradacji ciało staję się swoistym ekosystemem, w którym zwierzęta składają jaja i rozwijają się.”(Sylwia Denisiewicz, Entomologia sądowa i owady, dostęp: 1.8.2024 r.)

Zdaniem Miłosza Magrzyka:,,entomologia sądowa to dziedzina bazująca na wykorzystaniu wiedzy o owadach w celu pomocy w prowadzeniu czynności dochodzeniowych oraz procesów sądowych. Jej główne zadania sprowadzają się do ustalenia daty śmierci oraz okoliczności zgonu. Gatunki owadów bytujące na zwłokach nazywane są nekrofagami, a do martwego ciała zwabia je charakterystyczny zapach. Muchówki, które wśród nekrofagów cieszą się największą popularnością, wiedzione specyficzną wonią są w stanie w stosunkowo krótkim czasie pokonać nawet dziesiątki kilometrów. Skład gatunkowy owadów, które pojawiają się na martwym ciele, zależy od wielu czynników. Do najistotniejszych z nich zalicza się: rodzaj śmierci, ekspozycję zwłok, warunki klimatyczne i zróżnicowanie pod względem zmienności dobowej oraz sezonowej. Im mniej czasu upłynie od śmierci do oględzin, tym precyzyjniejsze będzie oszacowanie czasu zgonu przez medyka sądowego. Identyfikację może jednak utrudniać wiele aspektów. Jednym z nich jest niedostatecznie prawidłowe zabezpieczenie śladów, rozumianych jako próbki owadów na ciele i w pobliżu zwłok. Ponadto rozpoznanie może być utrudnione przez obecne na miejscu liczne fragmenty owadów (bądź osobniki w stadiach preimaginalnych), a nie ich pełne formy. Gatunki insektów towarzyszące człowiekowi to tzw. gatunki synantropijne.” (Miłosz Magrzyk, Entomologia sądowa, czyli jak owady pomagają policji?, dostęp: 1.4.2024 r.)

Według Szymona Matuszewskiego, Darii Bajerlein, Szymona Konwerskiego, Krzysztofa Szpila:,,entomologia sądowa jest dyscypliną, w ramach której prowadzone są badania owadów oraz innych stawonogów pod kątem potrzeb dowodowych wymiaru sprawiedliwości. Głównym obszarem entomologii sądowej jest entomologia medyczno-kryminalna nazywana również entomoskopią. W jej ramach badane są stawonogi przydatne w wykrywaniu i dowodzeniu okoliczności spraw karnych, w tym głównie czasu, miejsca i przyczyny śmierci w sprawach zabójstw, samobójstw oraz zgonów naturalnych w niewyjaśnionych okolicznościach. W praktyce instrumentarium entomologii sądowej angażowane jest przede wszystkim w procesie ustalania czasu śmierci.” (Szymon Matuszewski, Daria Bajerlein, Szymon Konwerski, Krzysztof Szpila, Entomologia sądowa w Polsce, Wiadomości entomologiczne 27 (1): 49—52 Poznań 2008)

Rafał Skowronek i Czesław Chowaniec wskazują, iż:,,entomologia sądowa to biologiczna nauka stosowana, której głównym celem jest określenie czasu zgonu (nawet z dokładnością do kilku godzin) na podstawie analizy jakościowej i ilościowej owadów znalezionych na zwłokach, zwłaszcza wtedy, gdy zastosowanie innych metod medyczno-sądowych jest utrudnione. Czasem z jej pomocą można ustalić okoliczności i przyczynę zgonu (zatrucie, zakażenie bakteryjne, zaniedbania pielęgnacyjne u osoby wyniszczonej i obłożnej). Początki tej nauki w Polsce sięgają XIX wieku i należy je wiązać z krakowską Katedrą Medycyny Sądowej oraz jej dwoma pracownikami: Stefanem von Horoszkiewiczem i Edwardem Niezabitowskim. Zwłaszcza tego ostatniego można określić jako pioniera entomologii sądowej w naszym kraju.” (Rafał Skowronek, Czesław Chowaniec, Polska entomologia sądowa — rys historyczny, stan obecny i perspektywy na przyszłość, ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2010, LX, 55—58)

Czy już funkcjonuje,,wirtualna” (bazująca na współczesnych metodach obrazowania) entomologia sądowa?

Według Rafała Skowronka:,,rozwój metod obrazowania i radiologii nie ominął nauk sądowych. Coraz powszechniej wykonuje się tzw. wirtualne sekcje zwłok, czyli obrazowanie zwłok za pomocą tomografii komputerowej (CT) i/lub magnetycznego rezonansu jądrowego (MRI). Postuluje się nawet, że w przyszłości „wirtopsje” zastąpią klasyczne autopsje. Wykorzystanie współczesnych metod obrazowania w entomologii sądowej to ostatnia zdobycz tej dyscypliny. Możemy wręcz mówić o początkach wirtualnej entomologii sądowej (ang.: virtual forensic entomology), czy też radiologii entomologiczno-sądowej. Pierwsze prace ukazały się w roku 2012. Na razie potwierdzono, iż tomografię/mikrotomografię komputerową (ang.: micro-CT) można z powodzeniem wykorzystać w celu nieinwazyjnego pomiaru objętości mas larw żerujących na zwłokach i identyfikacji wieku bobówek poprzez analizę zewnętrznych i wewnętrznych cech morfologicznych. Analiza przedsekcyjnych skanów tomograficznych może również ukierunkować obducenta na pobranie larw z miejsc trudno dostępnych podczas rutynowej sekcji zwłok, np. zatok”. (Rafał Skowronek, Wykorzystanie entomologii w kryminalistyce i medycynie sądowej [Use of entomology in criminalistics and forensic medicine], Śląski Uniwersytet Medyczny Wydział Lekarski, s. 132—133)

Czym zajmuje się entomotoksykologia sądowa?

Jak podaje Rafał Skowronek:,,entomotoksykologia sądowa jest to jeden z głównych działów entomologii sądowej, wykorzystujący oprócz podstawowej wiedzy biologicznej także wiedzę z zakresu chemii sądowej i kryminalistycznej, medycyny (toksykologii i tanatologii) oraz prawa.

W obrębie entomotoksykologii sądowej możemy wyróżnić dwa główne obszary badawcze, ważne z perspektywy, odpowiednio, entomologa i toksykologa:

— wpływ ksenobiotyków (narkotyków, leków, alkoholi, etc.) przyjętych z pokarmem na biologię i rozwój owadów nekrofagicznych;

— możliwości wykorzystania zabezpieczonego materiału (dowodu) entomologicznego jako materiału alternatywnego do analizy toksykologiczno-sądowej.

Dodatkowe, choć mniej znane możliwości aplikacji entomotoksykologii to profilowanie geograficzne entomofauny, a tym samym pierwotnej lokalizacji badanego materiału, np. na podstawie skażenia metalami ciężkimi lub potwierdzenie i kontrola zagrożenia sanitarno-epidemiologicznego. Entomotoksykologia sądowa wyodrębniła się stosunkowo niedawno. Za początek tej dyscypliny można uznać rok 1977. W Finlandii znaleziono wtedy na wsi zwłoki młodej kobiety w stanie zaawansowanego rozkładu. W larwach znalezionych na zwłokach, które poddano analizie toksykologicznej, stwierdzono obecność rtęci, co nie korelowało z stopniem skażenia tym metalem obszaru, w którym ujawniono ciało. Porównanie wyników z krajowymi danymi o zanieczyszczeniu rtęcią umożliwiło określenie regionu pochodzenia geograficznego ofiary. Następną sprawą, która zapisała się w historii entomotoksykologii, była sprawa z 1980 r. W USA ujawniono zwłoki kobiety, prawie pozbawione tkanek miękkich. Według uzyskanych informacji, ofiara podejmowała wcześniej próby samobójcze, a w dniu zaginięcia zakupiła w aptece środek nasenny. W zabezpieczonych larwach Cochliomyia macellaria stwierdzono duże stężenia fenobarbitalu, co potwierdziło tezę o samobójstwie.” (Rafał Skowronek, Wykorzystanie entomologii w kryminalistyce i medycynie sądowej [Use of entomology in criminalistics and forensic medicine], Śląski Uniwersytet Medyczny Wydział Lekarski, s, 118)

Kto był prekursorem entomologii sądowej?

Jak podają Elżbieta Kaczorowska, Agnieszka Draber-Mońko:,,prekursorami entomologii sądowej jako nauki byli Chińczycy. Pierwsze informacje na temat wykorzystania owadów podczas odtwarzania okoliczności śmierci pochodzą ze średniowiecza, z trzynastego wieku. Wtedy też Sung Tzu — prawnik i „badacz przyczyn zgonu” w książce zatytułowanej Hsi yüan chi lu opisał przypadek morderstwa chłopa pracującego na polu ryżowym. W dzień po znalezieniu jego zwłok prowadzący śledztwo nakazał innym robotnikom rolnym położyć wszystkie sierpy przed sobą, na ziemi. Zaobserwował, że do jednego z narzędzi zaczęły zlatywać się muchówki. Okazało się, że były one przywabiane praktycznie niewidocznymi już dla człowieka śladami krwi. Na tej podstawie właściciel sierpa został oskarżony o morderstwo, do którego, w świetle tak wyraźnych dowodów, przyznał się.” (Elżbieta Kaczorowska, Agnieszka Draber-Mońko, Wprowadzenie do entomologii sądowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2014, s. 14)

Z jakiego okresu pochodzą pierwsze naukowe doświadczenia na temat roli stawonogów w rozkładzie zwłok?

,,Pierwsze naukowe doświadczenia na temat roli stawonogów w rozkładzie zwłok zostały przeprowadzone podczas ekshumacji grobowców we Francji i Niemczech w wieku XVIII i XIX. Lekarze medycyny sądowej stwierdzili, że ciała kolonizowane są przez wiele taksonów zwierząt bezkręgowych, przy czym najważniejszą rolę w biologicznej degradacji zwłok odgrywają larwy muchówek. Do wniosku tego doszli, po wykonaniu wielu ekshumacji, francuscy uczeni Orfila i Lesueur w 1831 roku. Ponadto Orfila w 1848 roku przedstawił listę 30 gatunków stawonogów notowanych na zwłokach. Na liście tej znalazły się m.in. muchówki (Diptera), takie jak Calliphora vicina, Lucilia caesar, Musca domestica i Sarcophaga (Sarcophaga) carnaria oraz chrząszcze (Coleoptera) zaliczane do rodzin Dermestidae, Histeridae, Silphidae i Staphylinidae.” (Elżbieta Kaczorowska, Agnieszka Draber-Mońko, Wprowadzenie do entomologii sądowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2014, s. 15—16)

Kim byli polscy pionierzy entomologii sądowej?

Jak podaje Rafał Skowronek:,,początki entomologii sądowej w Polsce sięgają XIX wieku i należy je wiązać z krakowską Katedrą Medycyny Sądowej oraz jej dwoma pracownikami: Stefanem Horoszkiewiczem i Edwardem Niezabitowskim. Horoszkiewicz był medykiem sądowym. W 1899 wykonał sekcję zwłok dziecka, podczas której nie znalazł widocznych obrażeń tłumaczących przyczynę zgonu. Zauważył jednak, że na nosie, policzkach, ustach, brodzie, karku, lewej ręce i genitaliach widnieje wiele otworków, które według niego powstały podczas żerowania karaczanów (Blattodea). Udało mu się doświadczalnie potwierdzić to przypuszczenie a nawet opisać i opublikować w formie pracy kazuistycznej. Niezabitowski — również pracownik Katedry Medycyny Sądowej Uniwersytetu Jagiellońskiego — w okresie od maja 1899 do września 1900 roku jako pierwszy w Polsce prowadził regularne doświadczenia entomologiczno-sądowe. Do swych badań, które podobno przeprowadzał nawet na parapecie swojej pracowni, używał trucheł kotów, lisów, szczurów, bydła a także płodów ludzkich. Udowodnił, że fauna zwłok ludzkich i zwierząt kręgowych nie wykazuje istotnych różnic: skład gatunkowy jest zbliżony a etapy — analogiczne. Warto podkreślić, że prace te stanowiły istotny wkład w dorobek nauk sądowych nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Niestety nikt nie kontynuował badań Niezabirowskiego, a rozwój polskiej entomologii uległ zahamowaniu aż do końca XX wieku.” (Rafał Skowronek, Wykorzystanie entomologii w kryminalistyce i medycynie sądowej [Use of entomology in criminalistics and forensic medicine], Śląski Uniwersytet Medyczny Wydział Lekarski, s, 121)

W jakiej głośnej sprawie kryminalnej okresu PRL wykorzystano metody entomologiczne?

Według Rafała Skowronka:,,zdarzały się jednak próby zastosowania metod entomologicznych w praktyce. Przykładem może być dochodzenie w sprawie Bogdana Arnolda — seryjnego mordercy kobiet ujętego 14 czerwca 1967 roku w Katowicach. Sąsiedzi Arnolda zgłosili milicji następujący meldunek: „Zza drzwi nr 9 wydobywa się trudny do wytrzymania fetor. Szyby oklejone są papierem, a okna po zewnętrznej stronie obsiadły roje much”. Okazało się, że morderca w swoim mieszkaniu przechowywał zwłoki ofiar, niektóre nawet przez okres ośmiu miesięcy. Medycy sądowi ze względu na znaczne uszkodzenia i deformacje zwłok celem ustalenia czasookresu śmierci posłużyli się m.in. obecnością w mieszkaniu dorosłych muchówek (zidentyfikowanych jako Calliphora vomitoria) oraz pozostałości po ich przeobrażeniu (pupariów).” (Rafał Skowronek, Wykorzystanie entomologii w kryminalistyce i medycynie sądowej [Use of entomology in criminalistics and forensic medicine], Śląski Uniwersytet Medyczny Wydział Lekarski, s, 121)

Kiedy w Polsce nastąpił renesans entomologii sądowej?

,,Entomologią sądową zainteresowano się ponownie dopiero na początku XXI wieku. Ukazały się wtedy zarówno prace poglądowe, jak i kazuistyczne, metodyczne, ekologiczne, faunistyczne oraz popularnonaukowe. Ich pełną listę, łącznie z pracami z ubiegłego stulecia, można znaleźć w artykule Matuszewskiego. Na łamach „Archiwum Medycyny Sądowej i Kryminologii” dotychczas zamieszczono pięć prac poświęconych entomologii sądowej: dwie poglądowe (na temat entomologicznych metod określania czasu śmierci oraz zbierania i hodowli owadów nekrofagicznych) oraz trzy kazuistyczne z Zakładów Medycyny Sądowej w Gdańsku i Łodzi. Niestety nikt nie prowadził badań eksperymentalnych a przecież tylko one umożliwiają opracowanie odpowiedniego modelu sukcesji owadów na zwłokach, który mógłby znaleźć zastosowanie w krajowej praktyce opiniodawczej (należy pamiętać, że entomologia sądowa jest „ograniczona” do obszaru geograficznego i czasu zdarzenia). Obecnie w naszym kraju można wyróżnić pięć ośrodków, które badają możliwości wykorzystania owadów dla celów sądowych: ośrodek poznańsko-toruński, gdański, warszawski, krakowski i łódzki. Bardzo dobrze na przyszłość rokuje ponowne podjęcie badań eksperymentalnych na terenie naszego kraju. Zespół poznańsko-toruński w latach 2005—2008 zrealizował projekt: „Sukcesja stawonogów (Arthropoda) na zwłokach świni domowej (Sus scrofa domestica) w wybranych typach środowisk leśnych — badania z dziedziny entomologii sądowej”, który był finansowany przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Wyniki tych badań zostały opublikowane w prestiżowym czasopiśmie „Forensic Science International”. Ten sam zespół opracował również niezwykle cenny: „Katalog owadów przydatnych do ustalania czasu śmierci w lasach Polski”. Dr Krzysztof Szpila z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu i wsp., jako pierwsi na świecie opisali żerowanie przedstawicieli podrodziny Miltogramminae (Diptera: Sarcophagidae) na pogrzebanych zwłokach kręgowców i przedstawili wynikające z tego faktu implikacje entomologiczno-sądowe. Drugim kierunkiem badań, który intensywnie rozwija się w naszym kraju jest wykorzystanie metod biologii molekularnej i genetyki dla celów identyfikacji owadów o znaczeniu sądowym. Szczególnie cenne są pionierskie prace ośrodka warszawskiego nad: wdrożeniem metody HRM-PCR (ang. high-resolution DNA melting analysis-polymerase chain reaction) opartej na analizie krzywych denaturacji DNA o wysokiej rozdzielczości połączonej z łańcuchową reakcją polimerazy oraz przygotowaniem próbek referencyjnych DNA much z rodziny plujkowatych (Calliphoridae) występujących w naszym kraju. W Warszawie oraz Krakowie prowadzi się również badania nad aplikacją metody „DNA barcoding” (ang. barcode — kod paskowy) wykorzystującej swoisty dla każdego gatunku genetyczny kod paskowy (sekwencję genu 1 podjednostki oksydazy cytochromowej) nazywany popularnie metką biologiczną”. (Rafał Skowronek, Czesław Chowaniec, Polska entomologia sądowa — rys historyczny, stan obecny i perspektywy na przyszłość, ARCH. MED. SĄD. KRYM., 2010, LX, 55—58)

Czy entomologia sądowa ma charakter interdyscyplinarny?