Bezpłatny fragment - Piękno utkwione w żeliwie

Pamięci Babci Stefci i Cioci Haliny

---

Autor barwnych fotografii opisuje w szerokim kontekście ustalenia, jakich dokonał podczas podróży szlakiem wiodącym poprzez miejsca, gdzie znajdują się posągi zgodne z wzorcem, który stanowi znana mu fontanna na myślenickim rynku. Przedstawione przez niego dowody jednoznacznie wskazują, że mamy do czynienia z wysokiej jakości odlewem z żeliwa powstałym w Blansku na terenie Czech, eksponowanym w wielu ciekawych lokalizacjach w Europie Środkowej i na Bałkanach.

Autor barevných fotografií popisuje v širokém kontextu uspořádání, které učinil při cestování po stezce vedoucí místy, kde sochy sledují vzor, který je fontánou, kterou zná na tržnici Myślenice. Jeho důkazy jasně ukazují, že jednáme o vysoce kvalitní litině železa vyrobené v Blansku v České republice, vystavené na mnoha zajímavých místech ve střední Evropě a na Balkáně.

Avtor pisanih fotografij v širokem kontekstu opisuje ureditve, ki jih je naredil med potovanjem po poti, ki vodi skozi kraje, kjer kipi sledijo vzorcu, to je vodnjak, ki ga poznamo na tržnici Myślenice. Njegovi dokazi jasno kažejo, da imamo opravka s kakovostnim litoželezom, izdelanim na Blanskem na Češkem, izpostavljenem na številnih zanimivih lokacijah v srednji Evropi in na Balkanu.

---

A színes fényképek szerzője széleskörű összefüggésben írja le az elrendezéseket, amelyeket az utak mentén haladva ment keresztül, amelyen a szobrok mintázatát követik — ez a szökőkút, amelyet a Myślenice piacon ismer. Bizonyításai egyértelműen azt mutatják, hogy a Cseh Köztársaságban Blanskóban gyártott, kiváló minőségű öntöttvasgal foglalkozunk, amelyet Közép-Európa és a Balkán számos érdekes helyén tárnak fel.

Авторът на цветни фотографии описва в широк контекст устройствата, които е направил, докато пътува по пътеката, водеща през местата, където статуите следват модела, който е фонтанът, който познава на пазара в Мисленице. Неговите доказателства ясно показват, че имаме работа с висококачествен чугун, произведен в Бланско в Чехия, изложен на много интересни места в Централна Европа и на Балканите.

Autor šarenih fotografija u širokom kontekstu opisuje aranžmane koje je napravio dok je putovao stazom koja vodi kroz mjesta gdje kipovi slijede obrazac, a to je fontana koju poznaje na tržnici Myślenice. Njegovi dokazi jasno govore da imamo posla s visokokvalitetnim lijevanim željezom proizvedenim u Blanskom u Češkoj, izloženom na mnogim zanimljivim lokacijama u srednjoj Europi i na Balkanu.

---

Der Autor farbenfroher Fotografien beschreibt in einem breiten Kontext die Vorkehrungen, die er getroffen hat, als er auf dem Weg durch die Orte führte, an denen die Statuen dem Muster folgen, dem Brunnen, den er auf dem Myślenice-Markt kennt. Seine Beweise zeigen deutlich, dass es sich um ein hochwertiges Gusseisen handelt, das in Blansko in der Tschechischen Republik hergestellt und an vielen interessanten Orten in Mitteleuropa und auf dem Balkan ausgestellt wurde.

The author of colorful photographs describes in a broad context the arrangements he made while traveling along the trail leading through the places where the statues follow the pattern, which is the fountain he knows in the Myślenice market. His evidence clearly indicates that we are dealing with a high-quality cast iron made in Blansko in the Czech Republic, exposed in many interesting locations in Central Europe and the Balkans.

Przedmowa

„Tereska” gości na myślenickim rynku od ponad 125 lat [1] <fot.1−3>, aczkolwiek geneza jej faktycznego pochodzenia uległa częściowo zniekształceniu i do dziś nie zawsze oddaje rzeczywistość [2], chociaż już wywód mojego autorstwa z Gazety Myślenickiej (wydanie 31/2012) pozwolił na prawidłowe ustalenia w tej materii [3]. Sam tytuł publikacji pn. „Tereska jest czeska” wskazywał bowiem gdzie wykonano ową figurę, niejako przy sposobności odrzucając Wiedeń, często podawany błędnie za miejsce powstania odnawianego odlewu [4,5,6], wpisanego do rejestru zabytków ruchomych pod nr. B-155/M prawomocną decyzją Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie z dnia 16 lipca 2009 r. Dojście do tego nie było jednak łatwe, wiodąc w kierunku Razgradu, dumnego z kart historii antycznej oraz mistrzowskiej drużyny piłkarskiej [7,8], w dodatku na trasie zmierzającej ku czarnomorskim kurortom mostem przekraczającym Dunaj w Ruse [9], gwarantującej perspektywę połączenia turystyki z wyjazdem ściśle wypoczynkowym, rekompensującym trud automobilowej wyprawy. Znajdował się tam przecież jedyny bezapelacyjnie rozpoznawalny w gronie myśleniczan posąg tożsamy z „Tereską” [10]. Niemniej wzbudza zastrzeżenia, wyartykułowane na łamach prasy, twierdzenie o nieoczekiwanym pozyskaniu wiedzy o nim w efekcie występów zespołu bułgarskich śpiewaków i tancerzy w dniu 21 lipca 1986 r. [11,12], patrząc przez pryzmat uprzedzającego ów epizod niskonakładowego druku Muzeum Regionalnego w Myślenicach z maja 1979 r., okraszonego czarno-białymi odbitkami myślenickich zabytków z adnotacją do ilustracji „Tereski”, że jest to przypuszczalnie wytwór masowej produkcji o nieznanej metryce, o czym świadczy wierna kopia m.in. w Razgradzie [13]. Co prawda, najstarsi mieszkańcy miasta nad Rabą upatrywali większej ich liczby raczej w Czechach, ale bez żadnej konkretyzacji, w tym zdradzenia niezbędnego dla rozpoczęcia poszukiwań zwornika. W szczególności takowymi wieściami podzieliła się ze mną w połowie lat 80. Stefania Karwacka, uchodząca za znawczynię dawnych czasów nie tylko ze względu na podeszły wiek, lecz nade wszystko z uwagi na posiadaną doskonałą pamięć oraz dłuższe zamieszkiwanie w ulokowanej przy myślenickim rynku kamienicy, na której parterze prowadziła od międzywojnia po wczesne lata pięćdziesiąte „Drogerię pod Aniołem” [14,15]. Być może zresztą powieliła doniesienia zawdzięczane własnemu teściowi Stanisławowi Augustowi Karwackiemu, osiadłemu w Liszkach [16]. Zapalonemu podróżnikowi z rozliczną znajomością wielu zwiedzanych przez niego państw europejskich [17], notabene praktykującemu na stanowisku farmaceuty w aptece Kajetana Gumińskiego [18] w okresie organizacji myślenickich wodociągów pod koniec XIX w. i utrzymującemu zapewne kontakt ze swym kuzynem Adamem Krywultem jr., przybyłym z Krakowa do Myślenic nieco wcześniej [19].

Zaiste to właśnie relacje bezpośrednio z Razgradu dowiodły trafności obranej drogi poszukiwań, ukazując z czym tak naprawdę mamy do czynienia, a jednocześnie sprzyjając wytyczeniu dalszej ich ścieżki. Wodopój składa się z kamiennego postumentu o takich samych proporcjach i kształcie jak widywany u nas na co dzień żeliwny cokół, wyłączając trudne do wyciosania w granicie ozdoby w postaci lwich paszcz oraz roślinnych detali dekoracyjnych. Woda wydostaje się natomiast z dwóch rur zainstalowanych od przodu i tyłu podajnika w podstawie wykonanej również z kamienia, spływając do niewielkich mis z tego samego materiału, częściowo zagłębionych poniżej poziomu terenu. Na szczycie zakotwiona została charakterystyczna żeliwna postać zgrabnej kobiety w postawie kontrapostu [20] (odzianej w peplos [21] przewieszony przez prawe ramię, z lewą piersią i ramieniem nagimi oraz uniesionymi obiema rękoma, w których dzierży kalpis [22] oparty na barku i głowie z diademem lekko ugiętej w lewo) nazywana „Момина чешма” („Momina Cheshma” — wg polskiej transkrypcji cyrylicy „Momina Czeszma”). Podczas moich krótkich odwiedzin w mieście nad rzeką Biały Łom, skorelowanych z wczasami odbywanymi za namową Haliny Karwackiej, posadowiona w przeciwnej aniżeli obecnie orientacji, na skrzyżowaniu Bulwaru Bułgaria z ulicą Kniazia Aleksandra Michajłowicza Dondukowa-Korsakowa <fot.4,5>, zmienionej po przestawieniu elementów w toku gruntownych zabiegów konserwacyjnych [23,24,25]. Najistotniejsze jest wszak to, że spostrzeżenia z Bułgarii pozwoliły wyruszyć potem do wyznaczonych miejscowości, przeważnie w Czechach, Słowenii lub na Węgrzech. Mam tu na myśli opisane przeze mnie w 2012 r. w Gazecie Myślenickiej (słoweńskie miasto Logatec i uzdrowisko Šmarješke Toplice oraz morawskie Blansko, Uherské Hradiště, Příbor, wieś Pernę, ostrawskie Masarykovo náměstí z zamierzoną repliką interesującego nas obiektu w tej aglomeracji pospołu Czeskiego Śląska i Moraw, a także węgierskie miasto Kiskunfélegyháza) [3], ale też inne ujawnione na postulowanym „fontannowym szlaku”, wyszukane skrupulatnie na witrynach internetowych. Sfinalizowana tura objazdowa dała zaś asumpt do sporządzenia w jej trakcie obfitej dokumentacji zdjęciowej, skumulowanej w niniejszym albumie z częścią tekstową poszerzoną o nowe frapujące informacje, który serdecznie polecam czytelnikom, życząc pasjonującej lektury ubogaconej doznaniami wizualnymi.

Myślenice, sierpień 2020 r.

Sebastian Wójcik-Jackowski

Odlewnia

Newralgiczną rolę dla roztrząsanych kwestii pod każdym względem odgrywa niewątpliwie Blansko, pełne zabytków techniki i wspaniałych osobliwości przyrody Morawskiego Krasu [26,27]. Wynika to z faktu, że akurat w owym mieście powiatowym pod Brnem, w pobliżu rzeki Svitavy oraz jej lewobrzeżnego dopływu Punkvy, nader liczne zakłady zajmowały się od zamierzchłych czasów działalnością polegającą na wytopie i obróbce stopów żelaza [28,29], więc jest ono nieodłącznie z nią związane [30,31]. Zwłaszcza przodowały Salmové železárny, stanowiące własność prawnika, pioniera przemysłu, naukowca, miłośnika sztuki, kolekcjonera, dobroczyńcy oraz speleologa — księcia i cesarskiego hrabiego Hugona Františka Salma (wł. Hugo Franz Altgraf zu Salm-Reifferscheidt-Raitz) [32]. W ich poczet wchodziła Mariánská huť <fot.6>, wzniesiona na prawym brzegu ostatniej z wymienionych rzek w ujściowym odcinku, gdzie co najmniej do chwili wygaszenia wielkiego pieca w 1896 r. odlewano, spośród całej dostępnej palety wyrobów tego renomowanego producenta (przejętego przez spółkę Akciová společnost strojírny, dříve Breitfeld, Daněk i spol.), największe posągi, w tym oczywiście w typie myślenickiej „Tereski” [33]. Budowla niestety nie ostała się. Najpierw ucierpiała zbombardowana wskutek udanego nalotu radzieckiego szturmowca IŁ-2m3 u schyłku II Wojny Światowej w dniu 26 kwietnia 1945 r., a następnie opuszczone zgliszcza wyburzono w 1968 r. [34]. Pozostałościami po niej, oprócz muru biegnącego dołem skarpy skalnego urwiska kamieniołomu Arnoštov za skrajnią torów kolejowych <fot.7>, naprzeciw siedziby (powstałego na etapie kontynuacji przekształceń własnościowych) holdingu ČKD Blansko przy ulicy Gellhornova [35,36] <fot.8>, są jedynie dwie figury psów molosów z bramy wejściowej „Dvojice litinových psů Molossů” [37,38] <fot.9>, posąg „Kyklop” („Hefaist”) <fot.10>, a także cenotaf  (grób symboliczny) poległych żołnierzy C.K. Armii „Alegorie válečnictví” — zamówiony dla Wiednia przez włoski Trydent, wówczas w obrębie rozpadających się (w rezultacie nasilenia tendencji odśrodkowych oraz widma przegranej I Wojny Światowej) Austro-Węgier i nigdy już przezeń nieodebrany [39] <fot.11>.

Posągi

W obliczu nakreślonego wydarzenia z przeszłości, zaszła potrzeba skierowania dalszych kroków prosto do centrum miasta na blanski zamek <fot. 12>, a ściślej, do mieszczącej się w nim instytucji kultury pn. Muzeum Blansko [40], proponującej nie tylko zwiedzanie wystroju zaaranżowanych pomieszczeń z minionych epok, ale przede wszystkim ciekawych ekspozycji, wśród których kapitalne znaczenie w omawianej tematyce miały wystawy „Figurální litina z blanenských železáren” oraz „Dekorativní a užitková litina 19. a 20. století” [41], zastąpione zmodernizowaną o tytule „Blanenská umělecká litina” [42]. Obrazuje ona drobiazgowo dzieje tutejszego hutnictwa wraz z przedstawieniem ogromnej liczby poszczególnych wyrobów określonych kategorii, sprzedawanych ongiś po dokonaniu przez kupujących wyboru z firmowych katalogów, rozprowadzanych po licznych delegaturach w Europie, Azji, Afryce i Ameryce, by obeznać z ofertą potencjalnych klientów dla zebrania od nich zamówień [43]. Z gromady 15 posągów o imponujących gabarytach wymieniono w zbiorach muzealnych naszą „Tereskę” (č. 316), jako „Dívka s hydrií” [44]. Przy czym na zamkowym dziedzińcu ustawiono dwie, w tym pierwszą tuż obok bramy w formie czysto dekoracyjnej statuy na małym cylindrycznym postumencie z piaskowca z przykręconą tabliczką z wygrawerowaną odmienną nazwą — „Dívka s vázou” <fot.13>, a na środku drugą, spełniającą zadanie figury dopełniającej trzon zupełnie innej fontanny niż w Myślenicach <fot.14>.

Wespół z wnętrzami zamkowymi i podworcem, największe pieczołowicie odrestaurowane posągi [45,46] znajdują się na zewnątrz okazałej rezydencji możnowładczej oraz w poczesnych miejscach na terenie miasta [47]. W szczególności należy przytoczyć takie postaci odlane w żeliwie, jak unikatowe egzemplarze: „Venuše Medicejské” [48] <fot.15>, „Bůh vína Dionýsos (Bakchos) se svým průvodcem satyrem” [49], „Mladý satyr (faun)” [50], które w celu ochrony przed wandalami [51,52] zostały przeniesione do środka z ogrodów zamkowych, zdobiąc kolekcję zadomowioną na piętrze [53]. Podobnie zaskakują maestrią pozostałe, umiejscowione na dziedzińcu we wnękach, czyli „Modlící se anděl” <fot.16>, „Divka s lucernou (svítilnou)” <fot.17>, „staroegyptské bohyně Isis (Eset)” <fot.18> i „Danaovna” <fot.19>, a także pozostawiona nadal przed wejściem do warowni „Venuše Božská” <fot.20>. Ponadto na ścianie, w arkadach tegoż dziedzińca, wywieszono zdjęcia 36 realizacji (w rzeczonym gremium najwyższym kunsztem wybija się nieistniejąca „empírová Vřídelní kolonáda” ze znakomitego czeskiego kurortu Karlowe Wary [54] oraz „Töpperův most na řece Ybbs” — „Töpper Brücke” w austriackim Lunz am See [55,56] <fot.21−28>). W atrium Urzędu Miasta Blansko zachwyca „Žena s amforou”, czego dowodzi publikacja Pavla Svobody: „Sochy, plastiky a jiné výtvarné prvky v exteriéru města Blanska” [57] <fot.29>. Kiedyś przebywała przed ratuszem, w rejonie dzisiejszej fontanny „Labutě” na náměstí Svobody <fot.30>, co potwierdzają stare fotografie, m.in. z wydanej przez Miasto Blansko bogato ilustrowanej rocznicowej monografii pn. „Blansko — Brána Moravského krasu. Obrazy ze života města mladého devět století. Vydano u příležitosti 880. výročí své první zmínky o Blansku” [58], czy też z lokalnego czasopisma Blanenský deník [59]. Wanklovo náměstí zapełnia natomiast aż pięć rozstawionych wzdłużnie (na niewielkich betonowych postumentach) wartościowych posągów, tworzących swoisty wyznacznik ciągu pieszego [60] <fot.31,32>, tj. kolejna „Dívka s vázou” <fot.33,34> i „Dívka s lucernou” <fot.35>, „Apollón Medicejský” [61] <fot.36>, „Siegfried” <fot.37> oraz „Ditrich” <fot.38>. Pierwotnie były to niedokończone oryginały, zakupione dziesiątki lat temu przez muzealników. Po uzupełnieniu części umieszczone powtórnie na wzmiankowanym placu [62], permanentnie monitorowanym z racji niepotrzebnych ekscesów, obocznie z nimi związanych [63]. Do tego dochodzi majestatyczny „Pomník Hrdinům od Zborova” u ujścia potoku Palavy do rzeki Svitavy przy ulicy Svatopluka Čecha [64,65] (poświęcony pamięci legionistów Korpusu Czechosłowackiego poległych w boju pod Zborowem pomiędzy Lwowem a Tarnopolem [66,67]) <fot.39>, a także akcesoria funeralne z cmentarza komunalnego z figurą „Anděl smrti” na czele [68] <fot.40,41>.

Zabytkową nekropolię książęco-hrabiowskiej rodziny przemysłowców — Hřbitov rodu Salmů — erygowano jednak gdzie indziej. Kilkanaście kilometrów na północny wschód od Blanska w miejscowości Sloup [69] <fot.42>. Z posągów spoza Blanska trzeba zaś przywołać m.in. „Isis” z miasta Třešť [70], „bohyně Ceres” („bohyně Živěny”) z Opawy i Rosic [71,72,73] <fot.43,44>, fontannę „Svaté Markéty” („Margaretenbrunnen”) z Margaretenplatz w Wiedniu [74] <fot.45>, a przede wszystkim liczne monumenty. „Svatý Florián” (Velké Meziříčí [75], Frýdek-Místek [76] <fot.46>, Brno [77] <fot.47>, Rájec-Jestřebí [78] <fot.48>) oraz „socha císaře Josefa II” (Rájec nad Svitavou — z zaopatrzonego w mnogie wyposażenie z żeliwa pałacu obranego wtórą po blanskiej morawską siedzibą władających odlewnią posesjonatów [79,80] <fot.49−53> zamieszkujących od 1856 r. na stałe w wiedeńskim Palais Salm przy Salmgasse [81], Uničov [82], Šumperk [83], Žlutice [84], Hořovičky [85], Kunratice u Cvikova [86], Markoušovice u Trutnova [87], Poysdorf [88,89] <fot.54>, Kadaň [90], Vojkovice [91], Františkovy Lázně [92], Stráž pod Ralskem [93], Cieszyn [94] <fot.55> i inne [95]), abstrahując od równie popularniej „Tereski” — „Dívki s vázou” [96].

Zaznajamiając się generalnie z zagadnieniem nie sposób pominąć broszury ze zdjęciami najznamienitszych eksponatów, wydanej przez Muzeum Blansko pn. „Umělecká litina ve sbírce Muzea Blansko” [97], jak też skromnej książeczki pn. „Expozice blanenské umělecké litiny” [98], uchylającej rąbka tajemnicy odnośnie do procesów produkcyjnych i wyjaśniającej fenomen tego rodzaju profesjonalizacji w Blansku, a zarazem zawierającej dobrze skrojoną legendę do wyżej omówionej wystawy, z ciekawą okładką dawnego zobrazowania zachowanego poniekąd do teraz budynku odlewni Klamova huť (ul. Svitavská) [99,100], egzystującej ze zmienionym bodaj profilem [101] <fot.56>. Zainteresowanym pamiątkami hutnictwa i eksperymentalnym wytopem, w ramach pokazów tradycyjnego rzemiosła, polecam przeto udać się do sąsiedniego Adamova, gdzie jest zlokalizowana zabytkowa Stará huť [102] <fot.57>, przy okazji przejeżdżając w Blansku blisko perełki architektonicznej — fabryki Karela Ježka, zbudowanej w latach 1910–1911 na podobieństwo zamku Miramare k. Triestu <fot.58> i funkcjonującej do 2002 r. jako ADAST Blansko [103], a także budynku Slévárni Ernst Leopold [104] (poprzednio DSB EURO s.r.o. [105]) <fot.59>, prężnie prosperującej i nawiązującej do dawnych tradycji, specjalizując się w małoseryjnej produkcji wyrobów z żeliwa [106]. Zaliczając do nich stworzoną partię niewielkich, acz niezmiernie prestiżowych, figurek. Chodzi otóż o trofeum „Cena města Blanska za kulturu”, łudząco wręcz przypominające zminiaturyzowaną „Tereskę” i nazywane przez miejscowych „blanenská Venuše” [107]. Przyznawane osobom lub ich grupom, za odnoszenie w pracy zawodowej lub amatorskiej ogromnych sukcesów w szerokim zakresie kultury lub edukacji, mogących przynieść korzyści miastu Blansko oraz jego mieszkańcom [108]. Niestety tę chwalebną tradycję przerwano. Ostatnią statuetkę przekazano muzeum, a dalsze udzielanie nagród stanęło pod znakiem zapytania z powodu obiekcji, co do prawidłowości procedury wręczania [109], przybierając ostatecznie inną oprawę [110].

W świetle niezbitych argumentów, czeska proweniencja myślenickiej „Tereski” nie budzi wątpliwości. Prawdopodobne jest, iż nawet powszechnie używana w stosunku do niej terminologia posiada czeskie korzenie, bacząc że jej starsza imienniczka „Terezka” znajduje się od 1812 r. koło barokowego pałacu rodziny Clam-Gallas na Starym Mieście w Pradze i uosabia postać siedzącej kobiety trzymającej dwa dzbany, z których wypływa woda, symbolizujące oba ze źródeł Wełtawy [111]. Nie można za to w żadnej mierze miana źródła inspiracji w nazwaniu figury nadać podobiźnie legendarnej mieszczki „Teresy Kosibianki” z fontanny w Gorlicach, albowiem pojawiła się na tamtejszym rynku o wiele później, zaledwie w latach 70. XX w., i niedawno została z niego przeniesiona, co wywołuje sprzeciw mieszkańców domagających się rychłego nań powrotu [112].