Bezpłatny fragment - „Passional Christi und Antichristi”

Wstęp

Łukasz Cranach Starszy (1472 — 1553) jest jednym z największych malarzy niemieckich, który nazywany jest także malarzem reformacji. Osobiście był przyjacielem Marcina Lutra i stał się gorliwym zwolennikiem jego poglądów religijnych, którym poświęcił niemało energii i talentu. Jednym z pierwszych i znaczących dzieł propagujących myśli ojca reformacji jest cykl 26 drzeworytów, wydanych wiosną 1521 roku w Wittenberdze pod tytułem „Passional Christi und Antichristi“. Dzieło to o charakterze pamfletu antypapieskiego było mocno rozpowszechnione zwłaszcza w Niemczech i Europie zachodniej (także w łacińskim wydaniu “Antithesis figurata vitae Christi et Antichristi“) i wpłynęło na rozpropagowanie idei luterańskich. Niniejsza praca ma za zadanie przybliżenie kontekstu powstania, treści i wpływu na dzieje reformacji tego jednego z najbardziej znanych dzieł artysty o charakterze antypapieskim, które stanowi przykład jego zaangażowania w reformację.

W literaturze polskiej można spotkać się tylko z krótkimi wzmiankami na temat tego dzieła. U niektórych historyków (np. B. Kumor, J. M. Todd) można zauważyć zupełny brak zainteresowania rolą tego dzieła czy innej tego typu literatury polemicznej podczas reformacji. Znacznie bogatsza jest literatura niemieckojęzyczna, w tym monografie dotyczące twórczości Łukasza Cranacha Starszego, które wspominają o tym dziele z pozycji historii sztuki. Z perspektywy historii literatury niemieckiej pisze o roli i znaczeniu tego dzieła Didem Oktay. Ważne miejsce odgrywają wstępy do wydań tego dzieła. Wiele cennych informacji znajduje się w XIX-wiecznym wstępie do dzieła autorstwa Gustawa Kawerau, znawcy dziejów reformacji. Należy wspomnieć jeszcze o cennym posłowiu do niemieckiego wydania dzieła z 1972 roku, autorstwa Hildegardy Schnabel, które jednak ujmuje jednostronnie rzeczywistość reformacji jako rewolucje w aspektach społeczno-ideologicznych, w duchu Engelsa i wskazań ówczesnej socjalistycznej DDR. Zestawienie wydań i skrótową analizę dzieła zawiera internetowy artykuł Bettiny Kager.

Niniejsza praca z historii przedstawia zagadnienie z początkowej fazy reformacji, ale dodatkowo łączy w sobie interesujące aspekty z zakresu historii sztuki, teologii i historii literatury. Wobec braku całościowego i aktualnego ujęcia tego tematu, szczególnie w Polsce, niniejsza pozycja nabiera znaczenia i wartości. Cenną rzeczą jest pierwsze przetłumaczenie „Passional Christi und Antichristi“ na język polski i zamieszczenie w aneksie tego trudno dostępnego dzieła w Polsce w formie książkowej.

W pracy zostanie naszkicowany religijno-historyczny kontekst powstania dzieła, z wyakcentowaniem osobistych powiązań Marcina Lutra i Łukasza Cranacha Starszego. Omówione zostaną inspiracje, a następnie szczegółowo i wielowątkowo przedstawione zostanie samo dzieło „Passional Christi und Antichristi“. Na koniec zostanie podjęta próba zarysowania wpływu tego jednego z pierwszych dzieł popularyzujących poglądy Lutra na życie Łukasza Cranacha Starszego i rozpowszechnianie się reformacji.

W aneksie zamieszczono dzieło „Passional Christi und Antichristi“ z tłumaczeniem komentarzy do drzeworytów na język polski.

Praca powstała w 2012 roku pod kierunkiem dr hab. Piotra Ugniewskiego w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego.

1. Religijno-historyczny kontekst powstania dzieła

1.1. Początki reformacji w Wittenberdze

Jako początek reformacji powszechnie uważa się rok 1517, kiedy to ks. Marcin Luter ogłosił swe 95 tez przeciw odpustom. Powstałe w tym nurcie nowe kościoły i wspólnoty reformacyjne były przekonane, że stary Kościół katolicki zdradził chrześcijaństwo i odszedł od ideałów zawartych w Biblii, a na jej miejsce wysunął prawo kanoniczne. Stąd wysuwane hasła reform i wszelkich zmian czerpały pełnymi garściami z Pisma Świętego i kładły nacisk na nie jako na autentyczny wzorzec. Tę myśl reformacyjną zawiera dzieło „Passional Christi und Antichristi”. Spójrzmy zatem na okoliczności powstania tego pamfletu antypapieskiego powstałego w kolebce reformacji w Wittenberdze w warsztacie Łukasza Cranacha Starszego.

Pośród przyczyn reformacji wymienia się różnorodne zjawiska, które uwarunkowały jej powstanie i rozwój. Ważnymi czynnikami leżącymi u podstaw reformacji były nacjonalizm i antyklerykalizm. Ten ostatni odegrał ważną rolę w wydarzeniach związanych z reformacją. Nadużycia przy obsadzaniu urzędów kościelnych stały się częścią panującego w kościele systemu postępowania. Na porządku dziennym zdarzał się nepotyzm, kumulacja urzędów i godności kościelnych, symonia i sprowadzanie większości spraw życia kościelnego na płaszczyznę pieniądza. Duchowieństwo stało na niskim poziomie moralnym i intelektualnym. Ostrą krytykę takiego postępowania papieża i jego najbliższego otoczenia znajdziemy w „Passional Christi und Antichristi”. Dodatkowo ważną rolę odgrywał w tym okresie humanizm, renesans, wielki kryzys polityczny w Rzeszy Niemieckiej, narodziny niemieckiego nacjonalizmu, zaciemnienie i pogmatwanie pojęć filozoficzno-teologicznych. To doprowadziło do powszechnego wołania o reformę kościoła. Świadomość reform była powszechna i domagała się zasadniczych, gruntownych zmian personalnych oraz instytucjonalnych. Kościół rzymski przemienił się w potęgę świecką i winien wrócić do swej misji religijnej. Reformacja była walką o prawdziwą reformę chrześcijaństwa. Wobec wszechwładnie panującego Kościoła rodziła się wątpliwość, czy rzeczywiście jest on prawdziwym Kościołem Chrystusowym?

Marcin Luter, profesor uniwersytetu w Wittenberdze, począwszy od 1517 roku głośno i publicznie te powszechne przekonania artykułuje. Bezpośrednim powodem do wystąpienia był handel odpustami, które ustanowił w 1516 roku papież Leon X. Dochód z ich sprzedaży miał być przeznaczony na budowę nowej Bazyliki św. Piotra w Rzymie, a także na spłatę długu zaciągniętego w banku Fuggera przez komisarza odpustowego w Niemczech arcybiskupa Moguncji i Magdeburga, Albrechta Hohenzollerna. Co ciekawe, sam Fryderyk III Mądry, elektor saski i późniejszy protektor Lutra, głęboko zakorzeniony w ówczesną pobożność, począwszy od swej pielgrzymki do Ziemi Świętej (1493 r.) gorliwie zbierał relikwie. Kolekcja zawierała 5005 relikwii dokładnie policzonych i z dokładnym wyliczeniem lat odpustu. Na zlecenie księcia Łukasz Cranach Starszy w 1509 roku stworzył szczegółowy katalog zbiorów jego relikwii: ilustrowaną księgę świętości, ozdobioną drzeworytami, sławiącą błogosławieństwa i dobrodziejstwa, spływające z kolekcji na wiernych. Elektor chronił tę księgę w kościele zamkowym w Wittenberdze jako osobliwość mającą moc odpustów i ogromną wartość materialną. W 1517 roku czyli w roku wystąpienia Lutra elektor Fryderyk wymieniał z królową-matką Francji obrazy swego nadwornego malarza Cranacha na relikwie. Takie żywe spotkanie malarza z dewocyjnym kultem relikwii i ich gromadzeniem oraz wiarą w odpusty mogło być powodem do wielu pytań o charakterze religijnym, o sens i znaczenie relikwii w życiu chrześcijanina.

W swych licznych dziełach rozpowszechnianych, najczęściej w postaci niewielkich, tanich i łatwych w odbiorze broszur i książek Luter nie tylko kwestionował niektóre katolickie dogmaty i obrzędy, ale krytykował nadmierne bogactwo i polityczne wpływy hierarchii kościelnej. Za główną powagę uważał Biblię, a nie orzeczenia papieży, wypowiedzi prawa kanonicznego czy teologów. Religijne hasła Lutra stały się okazją dla książąt, szlachty, mieszczaństwa i chłopów do polepszenia własnej sytuacji oraz zaspokojenia własnych potrzeb i interesów.

Luter zyskiwał licznych zwolenników spośród humanistów niemieckich (m.in. Filip Melanchton, Jan Bugenhagen, Justus Jonas, Jerzy Spalatyn, Ulrich von Hutten). Wśród nich szczególne miejsce zajmuje Łukasz Cranach Starszy.

1.2. Związki Marcina Lutra z Łukaszem Cranachem Starszym

Dzięki elektorowi saskiemu Fryderykowi III Mądremu Wittenberga stała się ważnym ośrodkiem niemieckiego życia kulturalnego. W kwietniu 1505 roku Łukasz Cranach Starszy przybywa do Wittenbergi, głównej siedziby saksońskich władców. Książe Fryderyk III Mądry, wielki mecenas sztuki, oferuje mu posadę nadwornego malarza po Jacopo de Barbarim. W ten sposób Cranach na długie lata wiąże z tym miastem i elektorami saksońskimi. Tworzy w tym mieście warsztat, który w niektórych wymiarach konkuruje z uniwersytetem, co prowadzi do konfliktów. Jest to swoisty rodzaj akademii sztuk pięknych z pewną świadomością młodych twórców-czeladników.

Jeszcze przed wystąpieniem Marcina Lutra w niektórych dziełach Łukasza Cranacha Starszego zaczyna się pojawiać tematyka bliska przyszłej myśli reformatorskiej. Około 1510 roku powstaje pierwszy obraz o zdecydowanym charakterze reformatorskim „Wygnanie kupców z świątyni”, umieszczony w środkowym ołtarzu z Mölbis. Ten temat w malarstwie staroniemieckim podejmowany był niezwykle rzadko (podobne dzieło stworzył jeszcze Albrecht Dürer). Treść sceny może dobrze służyć reformacji w kontekście handlu odpustami. Jezus przepędza kupców i lichwiarzy, czyli nie chce, by jego świątynia była używana do handlu i do finansowych spekulacji. Uczniowie mistrza z Nazaretu są pełni zdziwienia i podziwu. Obraz powstał pod wpływem sztuki niderlandzkiej rozmiłowanej w realizmie detalu. Postać Chrystus jest drobna i nie dominuje w kompozycji. Tematyka i kompozycja obrazu może świadczyć o wrażliwości religijnej Cranacha i zatroskaniu eklezjalnym.

W 1516 roku Cranach wykonuje drzeworyt zatytułowany „Kazanie św. Jana Chrzciciela”. Osoba św. Jana Chrzciciela to często pojawiający się temat w późniejszym okresie walk reformacyjnych. Prorok jako kaznodzieja podkreśla aktualne wymagania Ewangelii i potrzebę nowego jego objaśniania. Ciekawe, że Jan Chrzciciel głosi swą naukę w lesie, takie przedstawienie zgadza się z poglądami Lutra zawartymi w jego pismach, że wszędzie jest Kościół, gdzie głosi się Ewangelię.

Jesienią 1508 roku, w klasztorze augustianów Wittenberdze pojawia się młody zakonnik o. Marcin Luter, który obejmuje stanowisko wykładowcy filozofii moralnej na nowo założonym uniwersytecie (w 1502 r.) i jednocześnie kontynuuje studia teologiczne. Po pięciu miesiącach Luter uzyskuje tytuł bakałarza Pisma Świętego. Po zdobyciu jesienią 1509 roku tytułu sententiariusza, uprawniającego do wykładania „Sentencji” Piotra Lombarda, na krótko wraca do Erfurtu. Luter zostaje wysłany jeszcze do Rzymu, a następnie ponownie wraca do Wittenbergi, by objąć profesurę biblistyki. W 1512 roku jako doktor Pisma św. składa przysięgę, że będzie ze wszystkich sił bronił prawdy ewangelicznej. W tym czasie prowadzi wykłady, głównie na temat psalmów, listów do Rzymian i Galatów, a jednocześnie, dla lepszego zrozumienia Pisma, uczy się języka greckiego i hebrajskiego, co później okaże się bardzo przydatne przy tłumaczeniu Biblii.

Tym, co łączy Łukasza Cranacha i Marcina Lutra w tym okresie to szybki sukces, jaki obaj osiągnęli. Cranach stał się szybko znaczącym mieszczaninem Wittenbergi. Posiada nie tylko warsztat malarski w którym realizuje wiele zamówień z terenów Niemiec, ale już w roku 1513 staje się właścicielem tawerny, a następnie apteki i drukarni. Z czasem zostanie jednym z najbogatszych mieszczan jako właściciel kilku posiadłości i kamienic w centrum miasta. Natomiast Luter stał się najwybitniejszym i najgłośniejszym profesorem uczelni wittenberskiej. Na początku XVI wieku miasto Wittenberga liczyła około 2000 mieszkańców. Można przypuszczać, że obaj wybitni nowi mieszkańcy tego miasta szybko się poznali i nawiązali bliski kontakt.

W 1519 roku Cranach zostaje po raz pierwszy wybrany do rady miejskiej Wittenbergi. Od tego momentu często pełni różne funkcje publiczne w mieście: zasiada dziewięciokrotnie w radzie miejskiej, jest skarbnikiem miejskim, a w roku 1537 roku zostaje burmistrzem Wittenbergi i to stanowisko piastuje trzykrotnie na zmianę z innym rajcą do roku 1544. Jest osobą, która ma wpływ na to, co dzieje się w mieście, kolebce reformacji. W radzie miejskiej jest aktywnym rzecznikiem i obrońcą Marcina Lutra. Wiemy, że Luter zwracał się do niego bezpośrednio o pomoc w sprawach wymagających bliższych kontaktów z władzami miejskimi. I tak na przykład w 1539 roku Łukasz Cranach, jako członek rady miejskiej, próbuje wspólnie z Lutrem przeszkodzić w spekulacjach zbożem, aby zmniejszyć szerzący się głód w Wittenberdze.

W 1519 roku Cranach jako zarządca małego domku na Bürgermeisterstrasse sprzedaje go za 140 guldenów Filipowi Reichenbachowi. Obaj muszą zapłacić karę 20 guldenów za sprzedaż własności kościelnej wbrew obowiązującym przepisom. W ten sposób malarz bezpośrednio wchodzi w konflikt z instytucją kościoła, która jest posiadaczem nie tylko ziemskim, ale i majątków miejskich. Cranach był przedsiębiorczy i potrafił dobrze pilnować swoich interesów materialnych.

Pomiędzy wpływowym malarzem nadwornym elektora a przyszłym reformatorem zaczynają się rozwijać bliskie więzy osobiste. W 1520 roku urodziła się Anna, córka Łukasza Cranacha, a Marcin Luter zostaje jej ojcem chrzestnym. Może to świadczyć już o bliskiej więzi czy nawet przyjaźni, która rozwinęła się jeszcze bardziej pomiędzy nimi. Rok 1523 jest czasem szczególnej współpracy Lutra i Cranacha. Reformator zajmuje się sprawą oskarżonego o morderstwo czeladnika malarskiego Cranacha Hansa von Schmalkalden. W kwietniu malarz jest na weselu przyjaciela Lutra Wenzeslausa Linka w Altenburgu.

W 1525 roku Cranach wraz ze swą żoną Barbarą będzie świadkiem na ślubie Lutra z Katarzyną von Bora. Wcześniej zbiegła zakonnica Katarzyna von Bora znalazła schronienie w domu Filipa Reichenbacha, a następnie przez prawie dwa lata w wielkim domu Łukasza Cranacha, gdzie pomagała w pracach domowych, tam prawdopodobnie bliżej poznała Marcina Lutra i zapragnęła zostać jego żoną. W rodzinie Cranachów Katarzyna von Bora znalazła gościnne przyjęcie, opiekę i przyjaźń. W czasie gdy król duński Chrystian II gościł w domu Cranachów, Katarzyna otrzymała od niego złoty pierścień.

Zarys ceremonii ślubnej Lutra z Katarzyną von Bora przedstawił pastor Ernst: „We wtorek 13 czerwca 1525 r. zaprosił Luter do siebie malarza Łukasza Cranacha z żoną, profesora prawa dr Apela, proboszcza Wittenbergii Bugenhagena i Jonasa, proboszcza przy kościele zamkowym. W ich to obecności zawarł Luter małżeństwo swoje z Katarzyną. Z rozmysłem obrał sobie Luter takich świadkow: Bugenhagen i Jonas — przedniejsi kaznodzieje Wittenbergi; Cranach — cieszący się powszechnym szacunkiem radca i skarbnik miasta; Apel — profesor prawa przy wszechnicy. Najprawdopodobniej Bugenhagen połączył narzeczonych. Obecność dwóch duchownych jest najoczywistszym dowodem, iż małżeństwo zawarte zostało podług wszelkich przepisów kościelnych”. Zatem małżonkowie Cranach towarzyszyli Katarzynie i zaprowadzili ją na miejsce ślubu do Czarnego Klasztoru. Żona Lutra związała się z nimi więzami ścisłej przyjaźni. Byli dla siebie nawzajem rodzicami chrzestnymi swych dzieci. Po ślubie Marcina Lutra z Katarzyną von Bora Cranach tworzy obrazy małżonków eks-zakonnika i eks-zakonnicy. Tak powstają portrety bliźniacze Lutra i jego żony Katarzyny von Bora, mające znaczenie w propagowaniu nowej zasady wspólnoty protestanckiej: odrzuceniu celibatu i życia zakonnego.

Rok później, w 1526 roku Łukasz Cranach zostaje ojcem chrzestnym najstarszego syna Lutra Jana. Również ci mężowie wspierają się w chwilach trudnych. W 1536 roku dotyka tragedia Cranacha: umiera podczas studiów w Bolonii jego najstarszy syn Johannes, zdolny młody artysta, w którym wiele nadziei pokładał ojciec. Luter kieruje do ciężko doświadczonego ojca słowa pocieszenia i kondolencji. Warto nadmienić, że Cranach był także blisko zaprzyjaźniony z Melanchtonem.

W 1520 roku Cranach maluje biskupa Gabriela von Eyb z Eichstätt, zwierzchnika prof. Johanna Ecka z Ingolstadt, z którym prowadził dysputy Luter. Biskup zdecydowanie nie tolerował poglądów Lutra i jako pierwszy niemiecki biskup 29 X 1520 opublikował dostarczoną przez Ecka bullę papieską „Exsurge Domine” rzucającą na Lutra klątwę. Werner Schade twierdzi, że dzieło Cranacha ma związek z wystąpieniem bpa Gabriela von Eyb w sprawie Lutra. Fryderyk Mądry, elektor saski, dobrze się z nim znał i przewidując jego nieustępliwość pragnął go przejednać tym darem. Patronowie diecezji święci Willibald i Walburga jawią się przez biskupem Gabrielem w hieratycznej wielkości. W postaci św. Sebastiana rozpoznać można postać doradcy saskiego elektora hr. Philippa von Solms, który rzekomo w tych niepewnych czasach sprzeciwiał się ochronie Lutra. Na środkowym obrazie ołtarza w Eichstätt widnieje herb fundacji Wettynów z 1520 r. Podobne pobudki przyświecały zapewne saskim elektorom w latach 1520—29, którzy nadzwyczaj często korzystali z talentu nadwornego malarza, aby łagodzić złość przeciwników Lutra (m.in. kard. Albrechta von Brandenburga, abp. Moguncji, bezpośredniego przełożonego bpa z Eichstätt). Wydaje się, że taka argumentacja rozsądnie tłumaczy, dlaczego Cranach utrzymujący już bliskie i finansowe relacje z Lutrem realizował takie prace dla jego przeciwników w tym okresie.

Szerzeniu idei reformacyjnych sprzyjała wielce sztuka drukarska. Luter rozpoczął aktywną działalność pisarską w interesie głoszonych poglądów. Liczba jego traktatów i broszur pisanych pod natchnieniem chwili i wydarzeń wzrastała z każdym dniem. Rosła potrzeba odpowiedniego przygotowania strony tytułowej i zilustrowania tych pism: pomocą służył warsztat Cranacha. W latach 1518—21 w warsztacie Cranacha powstają pierwsze winiety do kart tytułowych pism Lutra. W sierpniu 1520 ukazało się „Pismo do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego o poprawie stanów chrześcijańskich”, a Cranach tworzy słynnego „Rycerza” z tytułowej karty tego dzieła Lutra.

W 1520 roku Albrecht Dürer, jeden z największych malarzy niemieckich, wyraża życzenie: „A jeśli Bóg dopomoże i przyjadę do doktora Marcina Lutra, to dołożę wszelkich starań, by sporządzić jego wizerunek i wyryć go w miedzi, na wieczne upamiętnienie tego chrześcijanina, który dopomógł mi wyzwolić się z bojaźni”. Plan tego wielkiego niemieckiego artysty został niespełniony. To spod ręki pracowitego Cranacha powstały pierwsze i najwierniejsze portrety ojca reformacji. W tym też roku ukazują się pierwsze dwa portrety Lutra jako mnicha autorstwa Cranacha. Pierwszy lapidarny z brodą, drugi bogatszy wariant Luter jako mówca w niszy. W 1521 roku Cranach rysuje kolejny duży wizerunek Lutra z profilu w doktorskim birecie, w ten sposób podkreśla jego uczoność i wiedzę. Przedstawienia te mają jednoznaczną wymowę, ukazują Lutra jako głosiciela Słowa Bożego i wiarygodnego nauczyciela.

Marcin Luter i Łukasz Cranach Starszy nawiązali bliską więź osobistą, finansową i przekonań, można mówić w tym wypadku o relacjach przyjacielskich.

1.3. Bezpośredni kontekst powstania dzieła

Nuncjusz Hieronimus Aleander w 1520 r. donosił Rzymowi, że całe Niemcy są wrogie papiestwu i faktycznie ówczesna atmosfera w Niemczech jest zdecydowanie antyrzymska. Luter zaś rozkręca się coraz bardziej w swych antypapieskich wypowiedziach: „cesarz, książęta muszą podnieść oręż przeciw rzymskiemu antychrystusowi i rzymskiej Sodomie. Musimy umyć ręce w ich krwi”. 10 grudnia 1520 Luter spalił publicznie zbiór prawa kanonicznego wraz z bullą papieską. W odpowiedzi 3 stycznia 1521 papież Leon X ogłosił nową bullę „Decet Romanum Pontificem” mocą której wyłączył go z Kościoła katolickiego.

Sytuacje próbuje uspokoić cesarz Karol, który zwołał wiosną sejm Rzeszy do Wormacji, by zająć się pośród innych spraw, także kwestiami religijnymi i jednością religijną Niemiec. Obydwie strony nie przebierały w środkach polemicznych. Posługiwały się drwiną i pamfletami. W takiej atmosferze w pierwszej połowie 1521 roku Cranach pracuje nad drzeworytami do antypapieskiego dziełka „Passional Christi und Antichristi”. Luter przybywa na przesłuchanie na sejm Rzeszy w dniach 17—18 kwietnia 1521. Cesarz w sprawie Lutra, którego nazwiska nawet nie znał, planował działać szybko — edyktem, nie wdając się w żadne dyskusje. W trakcie przesłuchania okazało się, że wezwano Lutra jedynie do odwołania jego nauki i nikt nie zamierza rozmawiać z nim poważnie o jej słuszności. Z Wormacji Luter wyjechał 26 kwietnia, a o przesłuchaniu tak pisał do przyjaciela Łukasza Cranacha: „Sądziłem, że cesarski majestat powinien był powołać jakiegoś doktora albo zebrać ich 50 i pokonać mnicha w sposób uczciwy. Tak jednak nie postąpiono, i całego kramu tyle tylko: — Czy twoje są te książki? Tak. Odwołasz je czy nie? Nie. To wynoś się. O ślepi my, Niemcy, jak dziecinnie postępujemy i pozwalamy tym od rzymskich praw robić z nas błaznów i małpy”.

Wykorzystując wyjazd protektora Lutra, elektora saskiego, jak i większości jego zwolenników, 26 maja 1521 roku cesarz Karol V ogłosił edykt wormacki, uznający Marcina Lutra za heretyka i skazujący go oraz jego zwolenników na banicję. Aby ocalić Marcina Lutra od prześladowań Fryderyk Mądry nakazał upozorować porwanie Lutra. Z Wormacji Luter podróżował niedużym wozem postawionym do dyspozycji przez radę miejską Wittenbergi w wyniku starań przyjaciela Łukasza Cranacha. W drodze powrotnej z sejmu w Wormacji zorganizowano „porwanie” Lutra i przewieziono go na zamek w Wartburgu w pobliżu Eisenach. Luter wracając z Wormacji pisze o tym 28 kwietnia 1521 w szczerym liście do drogiego kuma (Łukasza Cranacha), że zostanie uwięziony za radą dobrych ludzi. W tym czasie właściwe dzieło „Passional Christi und Antichristi” jest ukończone, wydrukowane i rozpoczyna się jego dystrybucja. Można wnioskować, że wcześniej planowano, aby ukazało się w czasie obrad sejmu Rzeszy, niezależnie od jego wyniku.

2. Inspiracje

2.1. John Wycliff

W tym rozdziale zostaną wskazane inspiracje, z których czerpał Łukasz Cranach Starszy wraz ze współpracownikami przy powstawaniu dzieła.

Imię Antychrysta pojawia się w Piśmie Świętym tylko u apostoła Jana (1 J 2, 18; 1 J 2, 22; 1 J 4, 3; 2 J 7) Wynika z nich, że antychryst to kłamca i zwodziciel, którego celem jest zniszczenie więzi łączącej człowieka z Chrystusem i z Bogiem. Sam wyraz antychryst pochodzi od greckiego złożenia αντί + Χριστός, przy czym „αντί” oznacza nie tylko przeciwko, lecz także zamiast, albo w miejsce. Zatem antychryst oznacza kogoś, kto jest w opozycji do Chrystusa, jest jego przeciwnikiem, oponentem, ale także tego, który stawia się w miejsce Chrystusa.

Przesadną władzę i wielkość papiestwa dostrzeżono w średniowieczu. Przypisywanie sobie godności i władzy Chrystusa przez instytucję papiestwa oznacza przypisywanie sobie praw należnych jedynie Bogu, dlatego też instytucja papiestwa, stawiając się w pozycji Chrystusa, zyskuje znamiona antychrysta. Krytykę papieża, jego kurii oraz kościoła przeprowadzono poprzez paralelę Chrystus i jego przeciwieństwo, w ten sposób powstała antyteza Chrystusa i antychrysta w odniesieniu do papieża lub papiestwa. Pierwsze takie zestawienia pojawiają się w kręgach średniowiecznych heretyków.

Pierwsze takie porównanie — znane nam i zachowane w formie pisemnej — stosuje angielski reformator John Wycliff. W swoim traktacie ”De Christo et suo adversario Antichristo” (O Chrystusie i jego przeciwniku Antychryście) w 12 “conditiones papae Christo contrariae” lub “casus, in quibus papa est contrarius Iesu Christo” przeprowadza pisemną krytykę papiestwa. Antychrist jest tym, qui est Christo contrarius in vita et doctrina. Z życia i nauki Chrystusa i papieża kreśli obrazy i antyobrazy z których artysta może wybrać konkretny materiał i sytuacje. Część z tych myśli Wycliffa możemy znaleźć w niektórych obrazach Cranacha:

1. Chrystus jest prawdą — papież jest zasadą kłamstwa (w słowach, pismach i czynach).

2. Chrystus wybiera ubóstwo — papież pożąda światowej chwały (por. rys. 9 i 10).

3. Chrystus jest łagodny i pokorny — papież okrutny i pyszny (por. rys. 3 i 4).

4. Chrystusowe prawo jest całkowite i wystarczające — papieskie prawa są zawsze nowe i tyrańskie, czyli uciskają wiernych (por. tekst komentarzy przy rys. 21 i 22).

5. Chrystus chce, żeby jego uczniowie głosili wszystkim narodom Ewangelię — papież chce rządzić we wspaniałych pałacach lub żyć zamknięty w klasztorach (por. rys. 13 i 14).

6. Chrystus gardzi światowym panowaniem — papież podnosi roszczenie do władzy nad władcami świata (por. rys. 1 i 2).

7. Chrystus jest posłuszny wobec władzy (cesarza) — papież osłabia świecką władzę (por. rys. 7 i 8).

8. Chrystus i jego 12 prostych, ubogich uczniów — papież w otoczeniu zeświecczonych kardynałów i biskupów (por. rys. 19 i 20).

9. Chrystus cierpi dla swoich i zabrania im walki (miecza), wprowadza pokój — papież nawołuje do wojen (por. rys. 15 i 16).

10. Chrystus ograniczył swoją jurysdykcję na Judeę — papież chce swoje panowanie rozciągnąć na całą ziemię.

11. Chrystus jest pokorny i gotowy do służby (wjazd do Jerozolimy i umycie nóg) — papieskie wspaniałe państwo i jego żądania, żeby cesarz posługiwał mu jak sługa (papieskie kawalkady i całowanie papieskich stóp) (por. rys. 5, 6, 17 i 18).

12. Chrystus unikał chwały światowej i żądzy pieniądza — u papieży wszystko można kupić za pieniądze (por. rys. 23 i 24).