Bezpłatny fragment - Miejsce i rola mężczyzny w procesie wychowania dziecka

Wstęp

Idealny ojciec to taki, który zawsze znajdzie czas dla swojego dziecka, jest przy nim w potrzebie i nigdy go nie zawodzi. Niby banalne, jednak w życiu czasem trudne do zrealizowania. I tak jedną z przeszkód w uzyskaniu przez ojca prawa do sprawowania bezpośredniej opieki nad dzieckiem jest powszechny stereotyp, który głosi, że to matka jest najlepszą opiekunka dla dzieci, przysłaniając rolę ojca. Na szczęście mity te zostają powili obalone. Mają na to wpływ przemiany społeczne i obyczajowe, sytuacja na rynku pracy oraz dzięki ojcom, którzy czują się równouprawnionymi rodzicami i chętniej angażują się w proces wychowania swoich dzieci. Wraz z przemianami społecznymi zamienia się obraz ojca, który we współczesnej rodzinie w coraz większym stopniu przejmuje funkcje sprawowane przez matkę oraz traci zajmowaną dotychczas pozycje w rodzinie w wyniku szybkiego postępu wiedzy i różnych źródeł jej zdobywania. I chociaż wyjątkowa pozycja ojca słabnie, nie traci ona wpływu na kształtowanie osobowości swojego dziecka.

Obecność ojca w rodzinie jest bardzo ważna. Miłość ojcowska jest bowiem pewnym wezwaniem dla dziecka do pracy nad sobą i zachętą do zarówno dzieci jak i młodzieży w wieku dorastania. Od zaangażowania oddziaływań ojcowskich na sferę życia dziecka zależy, czy będzie ono zdolne do przezywania prawdziwych uczuć, czy będzie potrafiło uczestniczyć w życiu rodzinnym, pracy czy kulturze. Kiedy tej miłości brakuje dzieci posiadają negatywne osobowości, mają zaburzenia w przystosowaniu się do ról społecznych oraz z trudnością przystosowują się do stawianych im wymagań. I chociaż miłość ojcowska jest inna od miłości matki, bywa dla dziecka nie mniejszym źródłem radości i szczęścia.

Część pierwszą teoretyczna poświęcona jest problematyce wychowania w literaturze pedagogicznej przedstawiając: pojęcie wychowania, znaczenie rodziny w procesie wychowania oraz klasyfikację ról i pozycji w rodzinie.

Część druga, także teoretyczną poświęcona została w całości mężczyźnie. Przedstawia problematykę ojcostwa w kontekście wychowania dziecka. Zwrócono uwagę na bardzo ważny fakt jego obecności oraz braku w rodzinie. Ukazano jak współczesny mężczyzna jest postrzegany przez media, jak i społeczeństwo. Poruszono kwestię jego funkcji, jakie spełnia w stosunku do żony — partnerki oraz dziecka. Ważną kwestią było także ukazanie współcześnie omawianego kryzysu ojcostwa oraz zajmowanie przez niego pozycji na przestrzeni wieków. Celem było poruszenie najważniejszych aspektów w życiu mężczyzny w odniesieniu do życia rodzinnego.

Wprowadzenie teoretyczne posłużyło, do napisania trzeciej części metodologicznej. Wyłoniono w niej cel badawczy oraz dokonano jej konceptualizacji. Następnie określono i wyłoniono niezmiennie ważne dla istoty badań zamienne i wskaźniki. Kolejny, etapem był wybór narzędzia badawczego, za pomocą którego przeprowadzono badania. Postanowiono zastosować technikę ankietowania, ze względu na jej prostotę, a także — co istotne: dostępność, anonimowość, tak ważną dla zbadania celu jaki sobie postawiono.

Przedostatnia cześć książki, zawiera opis badanej grupy mężczyzn. Ukazuje różnorodność jednostek ze względu na wiek, wykształcenie oraz satus zwiazku, co pozwoliło dokonać wnikliwej analizy zebranego materiału badawczego. Na podstawie uzyskanych informacji dokonano wstęnych wniosków dotyczących problemów szczegółowych badań.

Ostatnim etapem — piątym jest podsumowanie badań. W tej cześci określono, jak badane jednostki plasują się na tle rodziny formalnej, tudzież w zwiazku nieformalnym. Jak postrzegają siębie w stosunku do dzieci. Obraz mężczyzny w procesie wychowania dziecka będzie nadal ewaluował, ponieważ nie jesteśmy w stanie powstrzymać zmieniajacej się rzeczywistości. Nie wiadomo jest jednak, w jakim kierunku owa zmiana będzie zmierzała oraz jakie będą jej następstwa.

Wizerunek mężczyzny w kontekście rodziny, czyli jego rola i zajmowane miejsce, będzie zależał od tego, czy będzie on umiał się dostosować do panującej rzeczywistości. Czy zdoła sprostać obowiazkom męża i ojca. Należy dodać również, że o istocie tej kwestii decyduje wzorzec, jaki mężczyzna wyniósł ze swojego domu rodzinnego oraz pozytywna obserwacja i wyniesione z niej wnioski.

Podstumowując, rodzina, jako podstawowa komórka społeczna od zawsze budziła zainteresowanie wśród badaczy, dlatego powstało wiele publikacji. Natomist kwestia mężczyzny w rodzinie, była rzadkim tematem oddzialnych rozważań. Dzięki temu książka będzie stanowiła interesująca lekturę i pobudzi czytajacych do wsłanych przemyśleń i refleksji.

Problematyka wychowania w literaturze pedagogicznej

Wychowanie — rozważania o pojęciu

Wychowanie nie jest określeniem neutralnym, ale obciążonym treścią historyczną, społeczną i filozoficzną. Analiza wychowania musi być odniesieniem do jego treści, a więc nadawanych mu znaczeń. „Wychowanie istnieje prawdopodobnie tak dawno jak cywilizacja i objawia się we wszystkich rasach i pod wszystkimi szerokościami geograficznymi. Jest to więc olbrzymia masa faktów, stanowiąca część socjalnego wychowania człowieka.” Wychowanie w języku polskim oznacza: „żywienie, utrzymywanie kogoś przez dostarczenie mu środków do życia. Pojęcie to odnosi się również do zwierząt i roślin.”

W przeciwieństwie do Kanta, gdzie wychowanie zastrzeżone było tylko dla człowieka, który może stać się człowiekiem tylko przez wychowanie, jest tylko tym, co wychowanie z niczego czyni. W starożytnej Grecji rozróżniano trefnie, co oznacza piecze nad chłopcem. Opierała się ona głównie na dbaniu o prawidłowe żywienie i pielęgnację ciała. Druga forma wychowania to pedagogika, która zawiera czynności związane z rozwojem umysłowym i moralnym. Na przełomie V i IV w. p.n.e. Sofii wyróżnili Paideia, która oznaczała czynności związane z wykształceniem ucznia w zakresie gramatyki, retoryki i dialektyki. Paideia nie tylko wyposażała człowieka w niezbędną wiedzę, był to również ruch „z cienia jaskini do światła idei.” Zwrócenie myśli w głąb człowieka, pobudzenie duszy, troska o wychowanie duchowe.”

Dopiero w XIX wieku nadano wychowaniu znaczenie e-ducare (łac.) co oznaczało wyciąganie, wydobywanie, wyprowadzanie ku górze. Pedagogika stworzona przez J.F Herbarta na początku XIX wieku do dziś nie wyeliminowała wieloznaczności pojęcia wychowania. Znaczenia te zależne są od przyjętej antropologii filozoficznej, aksjologii, ideologii oraz psychologicznej koncepcji człowieka. Filozof oświeceniowy G.E. Lessing uważa iż wychowanie nie może dać człowiekowi nic, czego nie mógłby on mieć sam z siebie, jednak społeczeństwo nie mogłoby normalnie funkcjonować bez odpowiedniego przygotowania ludzi do pełnienia w nim określonych obowiązków. Z kolei naturaliści tacy jak J. J. Rousseau i J.B Basedow twierdzili iż wychowanie nie może kończyć się na etapie edukacji szkolnej, ale powinno wyposażać wychowanków w tyle środków, by w późniejszym życiu mogli stać się wychowawcami samych siebie, aby potrafili pracować nad otoczeniem i nie podlegali biernie jego wpływom.” Proces pedagogizacji stał się wytworem nowoczesnych społeczeństw. Powstało paradoksalne zdanie, aby w nowoczesnej organizacji kształtować przednowoczesne, całościowe formy życia, by zapewnić osobom nim objętym sukces w życiu społecznym, politycznym, kulturowym i zawodowym. Współczesny spór o istotę wychowania dotyczy tego, czy wychowawca intencjonalnie orientuje się w relacjach z wychowaniem na potrzeby, oczekiwania, interesy i normy zewnętrzne, transcendentalne, czy raczej uwzględnia przede wszystkim podmiot nowych oddziaływań, zdobywanie przezeń tożsamości, osobowości, urzeczywistnienia samego siebie. Jednaka w obu sytuacjach wychowawca zmierz do wywołania trwałych zmian w osobowości, postawach, zachowaniach wychowanka.

Wychowanie jest pojęciem bardzo rozbudowanym w literaturze naukowej; pojęciu „wychowanie” przypisuje się różnorodną treść i zakres w naukach społecznych. Najszerzej o wychowaniu mówią pedagodzy i socjolodzy natomiast najwęziej pojęcie to jest ujmowane przez specjalistów teorii wychowania. Każdy z pedagogów, psychologów czy socjologów ma inny pogląd na temat wychowania dlatego, jest tych tez bardzo dużo. Teoria wychowania jest przeciwieństwem praktyki wychowania jednak pozostają one w ścisłym związku, gdyż nawzajem się uzupełniają dostarczając istotnych informacji, uzasadnień, wskazań czy ocen.

„Głównym przedmiotem zainteresowań teorii wychowania jest wychowanie w wąskim jego rozważaniu tj. kształtowanie postaw i innych cech osobowości dzieci i młodzieży łącznie ze stworzeniem im warunków ułatwiających samo aktualizację drzemiących w nich, konstruktywnych możliwości. W tym sensie teorię wychowania interesuje szczególnie rozwój moralny, społeczny, kulturalny i fizyczny dzieci i młodzież, mniej natomiast rozwój umysłowy w procesie uczenia się.”

Wychowanie stało się przedsięwzięciem złożonym, które pojmowane jest jako:

a) proces — swoisty rodzaj oddziaływań wychowawczych, starszego pokolenia na młodsze […]

b) wynik tego rodzaju oddziaływań, wychowanie wydobywa na jaw to, co skrywa natura ludzka, duchowe bogactwo, dzięki temu jednostka ludzka staje się osoba świadomie realizującą siebie.

Współczesne wychowanie zwykle utożsamiane jest z:

a)dyrektywnym (bezpośrednim) — kierowanie rozwojem […] wychowujący jest w pełni odpowiedzialny za rozwój wychowanków i wie najlepiej czego potrzebują w jakim dokładnie kierunku powinni podążać, co im zagraża i od czego ich chronić

b)wspomaganiem wychowanków, w ich osobistym (samodzielnym) kierowaniu własnym rozwojem […]. Używając słowa „wychowanie” można myśleć o: działaniu, warunkach, okolicznościach i bodźcach zachodzących zmian.”

Złożoność i wieloznaczność pojęcia „wychowanie” doprowadziły do braku jednolitej definicji wychowania jednak należy twierdzić, iż o wychowaniu mówimy wtedy, gdy wpływ, a więc i zmiany dotyczą sfery emocjonalno — motywacyjnej, systemu wartości. W przypadku wychowania mówimy o oddziaływaniu na osobowość.

Znaczenie rodziny w procesie wychowania

Wychowanie i opieka należą do pojęć bliskoznacznych. Ich zakres wzajemnie się uzupełnia, przenika i wzbogaca. Wychowaniu trudno byłoby się obyć bez opieki, która zapewnia odpowiednie warunki dla prawidłowego procesu wychowania. Z kolei opieka bez wychowania przerodziłaby się w brak aktywności i samodzielności wychowanków.

Z tym poglądem zgadza się H. Radlińska, która definiuje wychowanie jako pielęgnowanie rozwoju, oraz na uczeniu sztuki odszkodowania i wyboru wartości już istniejących, a także czynieniu z nich narzędzi własnego trudu, rozszerzania wiedzy, ćwiczenia kierowania sobą.

A. Kelm również traktuje opiekę jako towarzyszkę wychowania, mówi, że są to integralne składniki pedagogicznego działania.

J. Maciszkowa uważa, że czynności opiekuńcze nie kończą się na wypełnianiu świadczeń materialno — rzeczowych, ale sięgają także do działań o charakterze psychiczno- emocjonalnych. Co rozumieć należy jako umożliwianie podopiecznym odczuwania potrzeb innych ludzi, wspieranie ich, oraz samorealizacji i samowychowania. To przecież przybliża wychowanie opiece. Ponadto J. Maciszkowa wskazuje na współgranie opieki i wychowania na poziomie społeczno — moralnym i kulturalnym podopiecznych.

Więc zauważono, iż wychowanie obejmuje działania opiekuńcze, choć nie zawsze i nie wszyscy są tego samego zdania. Ooba działania są ze sobą powiązane, a nawet od siebie zależne. Gdyż funkcjonowanie oddzielne nie miałoby sensu, były by działaniami nieprawidłowymi.

Na poszczególne etapy wychowania istotny wpływ ma rodzina, rozumiana nie tylko w kontekście osobowości rodziców, łączących ich więzi emocjonalnej, stosunków uczuciowych między rodzicami a dzieckiem, postawy rodzicielskiej, ról pełnionych przez rodziców, ale też liczebności rodziny i jej stanu społecznego, ekonomicznego i zawodowego, tradycji kulturowych. „Dziecko przychodzi na świat w określonej rodzinie i jej wpływom podlega od początku swojego istnienia. Rodzina zaspokaja we wczesnych okresach rozwoju wszystkie jego potrzeby, dostarcza mu mniej lub bardziej urozmaiconych i różnorodnych stymulacji. Dopiero wraz z wiekiem dziecka, niektóre funkcje rodziny przejmują stopniowe inne środowiska wychowawcze oraz specjalne instytucje opiekuńcze i kształcąca.”

„Wychowanie rozpoczyna się od chwili narodzin dziecka, a nawet wcześniej. Rodzina jest tym składnikiem środowiska wychowawczego, który oddziaływuje na jednostkę najdłużej we wczesnych stadiach rozwoju, w okresie dzieciństwa, gdy jednostka nie podlega jeszcze lub podlega w ograniczonej mierze oddziaływaniom innych instytucji, a za opiekę nad nią i jej wychowanie odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice. Właśnie ze względu na tą odpowiedzialność za dziecko, rodzinę można nazywać instytucją. Rodzina stanowi jednaka zarazem podstawową grupę społeczną. Ten fakt wpływa na rodzaj i przebieg procesów wywierania wpływu na psychikę dziecka i na sposoby kształtowania jego osobowości w środowisku rodzinnym. Oprócz funkcji wychowawczych, rodzina spełnia wiele innych funkcji, które odgrywają ważną rolę w procesie wychowania. Proces ten bywa często żywiołowy, spontaniczny, rzadziej natomiast staje się w pełni świadoma i planowana działalnością, ukierunkowaną na realizację określonych celów.”

„Rodzinę tworzą osoby, które łączą związki małżeńskie, pokrewieństwa lub adopcje. Członkowie rodziny nie tylko zamieszkują na ogół pod jednym dachem i we wspólnym gospodarstwie domowym, lecz współdziałają ze sobą, zgodnie z wewnętrznym podziałem ról, między innymi tworząc warunki niezbędne do utrzymania i wychowania dzieci. Rodzina stanowi tez grupę otwartą na wpływy zewnętrzne, kształtującą system wartości i norm zachowania społecznego. Powyższe cechy charakteryzują zarówno rodziny małe, dwupokoleniowe, złożone z par małżeńskich i jej własnych lub przybranych dzieci, jak też rodziny wielkie, obejmujące trzy lub więcej pokoleń, a nawet kilak rodzin połączonych pokrewieństwem w linii bocznej.

Przebieg socjalizacji dziecka w rodzinie wiąże się z systemem komunikacji między członkami rodziny, a w szczególności ze sposobem przekazywania zasad i norm moralnych, emocji i uczuć, wiedzy o świecie. Wymienić można dwa typy komunikacji: pozycjonalny i skierowany na osobowość jej członków. System komunikacji typu pozycjonalnego jest „zamknięty”, co wiąże się ze swoimi cechami kodu ograniczonego, jakimi posługują się ich członkowie. Najważniejsze z tych cech to: zależność mowy od kontekstu, czyli ścisłe powiązanie wypowiedzi z konkretną sytuacją i jej specyficznymi składnikami; wyrażanie znaczeń w sposób zrozumiały tylko dla określonej, stosunkowo wąskiej grupy rozmówców „tu i teraz”; partykularność znaczeń tj. nadawanie słowom, zwrotom językowym i całym wypowiedziom takiego sensu, jak jest rozumiany przez inne osoby na tle wspólnych rzeczy i doświadczeń. W rodzinach skierowanych na osobowość jej członków i stosujących otwarty system komunikacji proces socjalizacji jest wielostronny, wskutek wzajemnego oddziaływania uspołeczniającego różnych członków rodziny o układach pozycjonalnych — że doświadczenia dzieci są tożsame z ich własnymi doświadczeniami lub do nich zbliżone. Otwarty system komunikacji cechuje uniwersalność znaczeń i ich względna niezależność od kontekstu.

Mimo, ze wraz z rozwojem dziecka i włączeniem się w proces wychowawczy różnych instytucji z zewnątrz następują jakościowe przeobrażenia w wychowawczych funkcjach rodziny, to jednak istnieją pewne wspólne cechy funkcjonalne, charakterystyczne dla wszystkich stadiów wychowania w rodzinie i dla całokształtu jej działalności wychowawczej wobec dzieci. Jest to przede wszystkim rola polegająca na tym, że rodzina zaspokaja podstawowe biologiczne i psychologiczne potrzeby dziecka, takie jak potrzeba bezpieczeństwa, zależności i miłości. Kształtuje zatem nowe potrzeby poznawcze, emocjonalne i społeczne: potrzebę życzliwości, uznania, zaspokojenia ciekawości, samourzeczywistnienia i wiele innych.

Zarówno rodzice, jak i pedagodzy stawiają sobie pytania: które aspekty wychowania są najważniejsze? Wymienia się cechy rodziny ( pozycję społeczno — ekonomiczną, kolejność narodzin, prace zawodową)[…] wpływ członków prenatalnych, odżywianie, sposób opieki na dzieckiem.”

„Odpowiednia pozycja społeczno — ekonomiczna gwarantuje dziecku większe szanse, lepsze zdrowie, więcej kształcących zabawek, lepsze umiejętności rodzicielskie, lepszą opiekę, lepsze szkoły, większy nacisk na wykształcenie. Kolejność narodzin też ma wpływ na proces wychowania.

Pedagodzy zwracają też uwagę na strukturę rodziny, która odgrywa istotną rolę w procesie wychowania. Inaczej układają się stosunki społeczne i emocjonalne we współczesnej rodzinie małej, dwupokoleniowe, mającej najwyżej troje dzieci, gdzie interakcje rodziców i dzieci są bardzo często, a opieka rodzicielka ześrodkowana jest na potomstwa, inaczej zaś w rodzinach trzypokoleniowych, gdzie system opieki jest rozproszony i różnorodne są interakcje poszczególnych członków. Wielkość rodziny nie warunkuje, oczywiście, jakości oddziaływań wychowawczych na dziecko ani też ich skutków, zleżą one bowiem od wielu innych czynników, na przykład tradycji kulturowych.

W procesie wychowania bezspornie najważniejszą rolę odgrywa jakość interakcji dzieci z rodzicami lub innymi opiekunami. Podczas najprostszych nawet relacji z osobami dorosłymi […] dzieci uczą się słów, uczuć, sposobu traktowania innych osób, zauważania szczegółów, zapamiętywania wydarzeń, rozwiązywania problemów.”

Klasyfikacja ról i pozycji w rodzinie

Rodzina jest podstawową grupą społeczną, w której członków łączy wiele wzajemnych stosunków: między małżonkami, rodzeństwem, rodzicami i dziećmi, członkami rodziny i dalszymi krewnymi. Występuje tu raczej trwała więź emocjonalna, która łączy ją w zawarta całość.

„Wieź rodzinna oparta jest na dwóch podstawach tj., podstawie subiektywnej i obiektywnej. Tą pierwszą stanowi świadomość kontaktów z osobami w rodzinie, a także poczucie przynależności do tej rodziny. Przejawia się to w sferze uczuć, dążeń, myśli oraz w sferze działań i uznawanych wartości. Obiektywna więź rodzinna oparta jest na czynnikach, które działają na rzecz trwałości rodziny, są to czynniki: obyczajowe, prawne, społeczne, religijne i gospodarcze. Czynniki subiektywne i obiektywne wzajemnie się warunkują i trudno jest je rozdzielić.”

J. Turowski wyróżnia dwa typy rodziny:

„1. Więź funkcjonalną: formalną, przedmiotową, obiektywną i rzeczową, która występuje ze względu na pełnione w rodzinie role i funkcje,

2. więź podmiotową: nieformalną, intencjonalną, osobistą, która pojawia się ze względu na cechy osobowości członków rodziny.”

L. Dyczewski dostrzega trzy rodzaje więzi rodzinnych:

„1. więź strukturalno — przedmiotową, których treść koncentruje się wokół wychowania, dzieci, rodziców, na udzielaniu wzajemne pomocy i prowadzeniu gospodarstwa domowego. Stanowią ją stosunki, jakie zachodzą między członkami, między pokoleniami i powstają ze względu na pełnione role i zadania przez poszczególne osoby i pokolenia.

2. więź osobową, stanowią kontakty między osobami i pokoleniami oparte na sferze poznawczej. Cechują ją myśli, pragnienia, uczucia, aspiracje oraz postawy poszczególnych członków rodziny.

3. więź kulturową, stanowią stosunki między osobami w rodzinie. Ich treścią są postawy zgodności lub niezgodności wobec samych wartości, osób, norm, wzorów zachowań, wytworów kulturowych oraz zdarzeń.”

W rodzinie współczesnej wciąż dokonują się przeobrażenia, a wraz z nimi przemianie ulega jej styl życia, zmienia się rodzicielski przekaz wartości oraz relacje rodzinne, które nabierają cech partnerskich. Partnerstwo to widoczne jest w realizacji ról rodzinnych i podziale władzy. Jest to skutkiem zmieniającej się cywilizacji, systemu społeczno –kulturowego oraz przeobrażeń ekonomicznych, politycznych i ustrojowych. Proces tych transformacji rodziny ujawnił typ rodziny tradycyjnej i rodziny współczesnej.”

„Rodzina tradycyjna w Polsce spotykana była jeszcze na początku XX wieku, a jej pozostałości utrzymują się do tej pory. Rodzina składająca się z dużej liczby osób, gdzie pod jednym dachem mieszkały nawet cztery pokolenia. Podstawę jej utrzymania stanowiła raczej praca na roli. Funkcja produkcyjna scalała rodzinę i zapewniała jej stabilność oraz trwałość. Warsztaty pracy determinowały styl życia jej członków, a role produkcyjne przeplatały się rolami rodzinnymi. W rodzinie panował system patriarchalny, gdzie władze sprawował ojciec i był głową rodziny. Pozycja społeczna członków rodziny oraz sposób pełnienia ról były jasno określone. Żona — matka posiadała w rodzinie niższa pozycję niż mąż — ociec i była mu podporządkowana. Pozycja społeczna dzieci w rodzinie także niska. Uczono je przede wszystkim pracowitości, posłuszeństwa, religijności oraz podporządkowania woli rodzicielskiej. Większa wagę przywiązywano do kształcenia synów niż córek. Rodzinę tą charakteryzowała stabilność, trwałość oraz silne zespolenie ze społecznością lokalna.

Rodzina współczesna jest przeciwieństwem rodziny tradycyjnej. Jest to rodzina miejska, mała, dwupokoleniowa, która się z rodziców i niewielkiej liczby dzieci (jednego lub dwojga). W rodzinie panują stosunku demokratyczne, szczególne znaczenie ma więź uczuciowa. Między małżonkami panuje partnerstwo, a obowiązki rodzinne zostają podzielone. Pomiędzy żoną, mężem i dziećmi nie ma dystansu oraz zaciera się podział prac na damskie i męskie. Władza dzielona jest między członków w zależności od umiejętności i predyspozycji domowników. Kobieta, żona i matka pracuje zawodowo i jest niezależna od męża. Rodzice dążą do wszechstronnego rozwoju dziecka, a relacje z nimi opierają się na partnerstwie i przyjaźni.”

Rodzinie jako pierwszemu środowisku życia dziecka przypada najważniejsza rola, jaką jest zaspokajanie potrzeb. „Wpływ ojca — mężczyzny na rozwój dziecka dokonuje się drogą pośrednią i bezpośrednią. Pierwsza z nich to droga przez osobę matki, kiedy to mąż, zaspokaja jej potrzeby, a jej zadowolenie z życia małżeńskiego wpływa pozytywnie na kontakty matki z dzieckiem. Droga bezpośrednia to osobisty kontakt z dzieckiem poprzez udział w codziennych zabiegach opiekuńczych. Gdy ojciec dobrze wypełnia swoją funkcje, jego obecność w życiu daje dziecku poczucie bezpieczeństwa, stabilność, oparcie oraz czyni dziecko bardziej szczęśliwym. Kiedy ten kontakt jest słaby u dzieci zaczynają występować zaburzenia poczucia bezpieczeństwa oraz pojawiają się reakcje lękowe.”

Rola rodziny jest jedną z ważniejszych ról pełnionych w społeczeństwie. J. Szczepański rolę społeczną określa jako „względnie stały i wewnętrznie spójny system zachowań, które są reakcjami na zachowanie innych osób, przebiegających według ustalonego wzoru, których grupa oczekuje od członków.” „W okresie dzieciństwa tworzą się u dzieci wzory ról rodzinnych, są to zarówno wzory roli dziecka, jak i zwory matki i ojca. Wzór jest sposobem zachowania uznanych za normalne oraz dopuszczalne w danej sytuacji.”

Każda rodzina tworzy własne zwory ról rodzinnych. „Rodzina daje dziecku obraz pierwszych wzorów stosunków między osobowych, ukazuje mu rolę żony, ojca, męża i ojca w rodzinie. W późniejszym okresie życia wzory te stają się punktem odniesienia dla własnego postępowania w życiu rodzinnym. Stosunki w rodzinie wpływają też na rozwój osobowości dziecka, na jego sposoby zachowania się. Jeżeli w rodzinie występują niesprzyjające warunki, występują odchylenia i zachowania patologiczne.”

„Kształtowanie się stosunku do dziecka oraz sposób, w jaki rodzice wywiązują się ze swoich obowiązków rodzicielskich zależy od tego, jak ustosunkowują się do faktu, ze są rodzicami, a więc do swej roli macierzyńskiej czy ojcowskiej.” W ustosunkowaniu się do tej roli można wyróżnić kilka elementów:

„1) Przeświadczenie o ważności roli rodzicielskiej.

Czy matka i ojciec mają poczucie ważności pełnionej roli w rodzinie, czy uważają ją za mało ważną. Czy rola rodzicielska nie jest dla nich drugorzędna w stosunku do innych ról społecznych lub innych ról pełnionych w domu np., rola gospodyni domowej.

2) Stopień identyfikacji z rolą.

Czy rodzice mają poczucie, że nikt inny nie może zastąpić ich w pełnieniu tak ważnej roli. Czy też uważają że mogą być zastąpieni przez kogoś częściowo, bądź całkowicie.

3) Treść motywacji współżycia rodzinnego.

Czy rodzice realizują tylko swoje osobiste plany i skupiają się tylko na sobie, czy też realizują cele rodziny jako całości. Czy własne dążenia są podporządkowane potrzebom całej rodziny.”

Mówiąc o rolach pełnionych w rodzinie nie sposób pominąć postawy rodzicielskie określane jako emocjonalny stosunek rodziców do dziecka.

W pojęciu tym zawiera się sposób zachowania wobec dziecka, a także wyrażanie poglądu na dziecko. Każda postawa ma trzy składniki: uczuciowy, myślowy i działania. Najbardziej znaczącym składnikiem postawy jest składnik uczuciowy, który wyznacza kierunek i charakter myślenia rodziców. „Podmiotem postawy rodzicielskiej są zatem rodzice, matka i ojciec, natomiast ich przedmiotem dziecko lub jak podkreśla J. Rembowski, mogą nim być szeroko rozumiane zagadnienia wychowawcze związane z pełnieniem przez rodziców ról rodzicielskich.”

Maria Ziemska wyodrębniła osiem postaw rodzicielskich, które podzieliła na postawy właściwe i niewłaściwe. Są to:

„1) akceptacja — odrzucenie

2) współdziałanie — unikanie

3) rozumna swoboda — nadmierne ochranianie

4) uznanie praw — nadmierne wymaganie.

„Akceptacja, czyli przyjęcie dziecka takim, jakie ono jest, ze wszystkimi cechami jego wyglądu zewnętrznego, usposobienia, jego możliwościami intelektualnymi, osiągnięciami i trudnościami. Rodzice wykazujący taką postawę faktycznie lubią swoje dziecko i nie ukrywają przed nim tego uczucia. Kontakt z dzieckiem jest dla nich przyjemnością i daje im zadowolenie. Rodzice nie tylko poznają potrzeby swojego dziecka, lecz w miarę możliwości zaspokajają je. Niegrzecznemu dziecku zwracają uwagę i wskazują mu właściwe zachowanie. Postawę taką można określić jako postawę otwartego serca.

Współdziałanie, przejawia się w zainteresowaniu rodziców w zabawę i prace swojego dziecka. Rodziców a taką postawą cechuje aktywność w zawiązywaniu wzajemnych kontaktów. W miarę dorastania dziecka wzrasta u nich gotowość wskazywania sposobów zdobywania wiedzy. Rodzice ci znajdują przyjemność we wspólnym wykonywaniu czynności z dziećmi oraz we wspólnej rozmowie.

Rozumna swoboda. W miarę dorastania rodzice dają swojemu dziecku więcej swobody, pozwalając na pracę i zabawę z dala od nich. Mimo, że zakres swobody zwiększa się, potrafią utrzymać autorytet i kierować dzieckiem w sposób rozumny, dbając przy tym, o jego bezpieczeństwo fizyczne i emocjonalne.

Uznanie praw dziecka. Rodzice stosujący ta postawę potrafią ustosunkować się do aktywności dziecka, bez dyktatorstwa i wścibstwa. Pozwalają dziecku, by odpowiadało za siebie i swe działania, przejawiając w ten sposób szacunek dla jego indywidualności. Starają się nie stosować narzucania i wymuszania. Dziecko zna oczekiwania swoich rodziców, a oczekiwania te są w miarę jego możliwości.”

Odtrącenie — odrzucenie. Rodzice nie lubią swojego dziecka, nie okazują mu miłości i żywią do niego uczucie rozczarowania i zawodu. Opiekę nad nim uważają jako przekraczającą ich siły. Rodzice tacy nie okazują uczuć pozytywnych wobec dziecka, nie dopuszczają go do głosu i nie liczą się z jego zdaniem. Dziecko jest dla nich dużym ciężarem.

Unikanie — Przejawia się w obojętności uczuciowej rodziców, gdzie przebywanie i kontakt z dzieckiem nie jest dla nich przyjemnością. Ten typ postawy wobec dziecka charakteryzuje się brakiem odpowiedzialności, biernością, niekonsekwencją we wprowadzaniu i przestrzeganiu wymagań.

Nadmierne ochranianie. Postawę ta charakteryzuje bezkrytyczne podejście do dziecka, jest ono uważane jako wzór doskonałości. Rodzice są dla dziecka za bardzo opiekuńczy i nie dopuszczają go do samodzielności. Wszelkie trudności życia codziennego są rozwiązywane przez rodziców, nie dziecko.

Nadmierne wymaganie. Przy tej postawie rodzice nie biorą pod uwagę indywidualnych cech i możliwości swojego dziecka. Rodzice tacy stawiają wygórowane wymagania, narzucają sztywne reguły i nie pozwalają dziecku działać samodzielnie, ograniczając mu swobodę. Dziecko traktowane jest z pozycji autorytetu, nie szanuje się jego indywidualności.”

„Rola i pozycja, jaką zajmuje dziecko w rodzinie może sprzyjać zaspokajaniu jego potrzeb; pewne role przyczyniają się do tworzenia nowych inne mogą je „blokować”. Rola i pozycja dziecka w rodzinie określa pewne czynności, jakie ma ono wykonywać, jakie ma prawa i obowiązki, rzutuje to na zakres jego doświadczeń i pozwala nabyć pewne nawyki i postawy. I taka rola dziecka akceptowanego pozwala uczyć się samodzielności, wyrabia zaufanie do niego. Rola dziecka odrzuconego uczy postawy biernej lub agresywnej oraz sprzyja uczeniu się lęku. Układ ról i pozycji dzieci w rodzinie wpływa na ich stosunek do rodziców, członków rodziny oraz wzajemne relacje. Kiedy role w rodzinie są zróżnicowane, a pozycje wyrównane rodzina jest do siebie przywiązana, panuje w niej życzliwość oraz wzmacnia się zawartość rodziny. Rola dziecka w rodzinie zależy od jego wieku, płci, umiejętności oraz temperamentu. Kiedy jedno z dzieci jest otoczone miłością rodzicielską i jest stale wyróżniane staje się pewne siebie, może stać się zarozumiałe i egoistyczne stosunku do pozostałego rodzeństwa. Dziecko, które jest odrzucone przez rodziców żyje w poczuciu krzywdy, co prowadzi z kolei do zachowań złośliwych i agresywnych z jego strony. Takie podejście rodziców nie sprzyja zdrowemu rozwojowi moralno — społecznemu ich dzieci. Rodzice powinni, wiec korygować role dziecka w rodzinie, powierzając mu nowe obowiązki oraz stawiając im nowe wymagania.”

Często zdarza się, że w rodzinie dzieci między sobą rywalizują, o miłość rodziców, ich uznanie oraz jakieś przywileje. „Szczególnie niekorzystnie układają się stosunki między chłopcami i dziewczętami w okresie dojrzewania. Dorastające dziewczynki często zazdroszczą chłopcom większej swobody, jaką posiadają i żądają od rodziców podobnych praw. Stosunki między dziećmi zależne są od ich ról, jeśli role te są niezgodne stosunki mogą układać się konfliktowo. Aby efektywnie kształtować role i stosunki między dziećmi rodzice musza orientować się, jakie role odgrywają ich poszczególne dzieci. Jeśli w rodzinie zapanuje atmosfera życzliwego współparntnerstwa każde dziecko będzie miało korzystną pozycję w rodzinie.”

Spójność rodziny, świadczy o jej ważności i atrakcyjności. Źródło tej atrakcyjności stanowią także związki między małżonkami, rodzicami a dziećmi oraz dziećmi między sobą — są oni dla siebie pożądani, bliscy i ważni pod każdym względem. „Dzięki temu rodzina spełnia funkcje zaspokajania potrzeb przynależności uczuciowej, czyli potrzeby afiliacji — pragnienia posiadania osób bliskich, życzliwych i akceptujących oraz potrzeby obdarzania tymi uczuciami. Dobrze spełniane role w rodzinie przyczyniają się do dobrego klimatu, co pociąga za sobą lepszą identyfikacje z rolami rodzinnymi i wydajniejsza prace dla rodziny.”

Mężczyzna we współczesnej rodzinie

Zmiana pozycji mężczyzny w rodzinie — rys historyczny

W tym podrozdziale opisano rolę, prawa i obowiązki mężczyzny wobec małżonki i dzieci, dokonując periodyzacji dziejów. Zapewne każdy ma świadomość, iż zasady sprawowania ojcostwa i jego pozycja w stosunku do żony, potomstwa czy krewnych odbiega od czasów nam współczesnych, dlatego przybliżono i nieco naświetlono niektóre idee rodzicielstwa. Zarys rozważań nad udziałem mężczyzny w życiu rodzinnym będzie sięgał społeczeństwa pierwotnego poprzez dzieje starożytne, średniowiecze, nowożytność aż do tak bliskich nam czasów współczesnych.

Według Bronisława Malinowskiego w czasach pierwotnych istniały trzy koncepcje powstawania człowieka:

— „za narodziny odpowiedzialny jest wyłącznie ojciec — kobieta jest tylko glebą na którą padło ziarno

— pochodzenie potomka determinują okoliczności narodzin, zatem one determinują przynależność klanową, imiona przodków oraz miejsce w strukturze społecznej

— uważano iż moce duchowe przynoszą dziecko matce.”

Rola ojca wśród ludów pierwotnych, dotyczyła jak widać tylko społecznego mechanizmu, nie łączono jej w żadny sposób ze sprawami biologii. „Słowo tata — ojciec oznacza mężczyznę, pod którego czułym i opiekuńczym okiem wzrasta dziecko.” Wśród ludów pierwotnych, tak samo jak w czasach współczesnych jak zauważa Edward Tylor mężczyźni byli obecni przy porodzie żony „poprzez odbywanie obyczaju kuwady, czyli odgrywania porodu przez mężczyznę.” Ojcowie w tym czasie nie spożywali jedzenia, przyjmowali męki kobiety — poprzez leżenie w łóżku i wydawanie jęków, czy odgrywali zaklęcia odpędzające złe demony. Mężczyźni zajmowali się zapewnieniem bezpieczeństwa całego klanu oraz zdobywaniem pożywienia, natomiast kobiety opiekowały się dziećmi i sporządzały posiłek.

W świecie antycznym nastąpiły diametralne zmiany. Mężczyzna był panem życia i śmierci, władcą swoich poddanych: żony, dzieci, a nawet krewnych. W Rzymie synowie czcili swoich ojców jak bogów, ich mogiły traktowali jak świątynie. Ojcowie pełnili funkcje przywódcy, kapłana, zarządcy i głównego dysponenta rodzinnej własności, a ich władza w linii bocznej sięgała aż do szóstego stopnia pokrewieństwa. Dzieci były własnością państwa, a dla jego mieszkańców stanowiły wartość nadrzędną.” W starożytnej Grecji stopnie nasilenia władzy ojcowskiej w rodzinie także uległy zmianom. Początkowo mężczyzna […] dzielił na równi z kobietą wszelkie obowiązki rodzinne. Kobieta była partnerką mężczyzny zarówno w życiu religijnym, towarzyskim jak i codziennym.” Z czasem kobieta stała się zależna od ojca, męża oraz opiekuna w sprawach majątkowych, a jej opieka nad dzieckiem trwała do siódmego roku życia. Rola ojca ograniczała się do rozwoju intelektualnego syna, natomiast w stosunku do córki koncentrował się przede wszystkim na wyborze dla niej męża.” Rzymianie pozwalali matkom dłużej opiekować się synem, bowiem do dwunastego roku życia Następnie ojciec zajmował się jego edukacją, której priorytetem było zaznajomienie syna ze sprawami państwowymi. Dziewczynki miały nieco więcej swobody. Pozwalano im przebywać we wspólnych pokojach domowników, a nawet z czasem nabywały prawo do samodzielnego wyboru męża.”

Zarówno w starożytnej Grecji jaki i Rzymie ojcem był nie ten kto spłodził, a ten kto uznał dziecko za swoje (nieuznane dzieci zabijano).”

Okres średniowiecza był bez wątpienia kontynuacją patriarchatu w rodzinie. Mężczyzna który chciał zawrzeć związek małżeński musiał zapłacić za kobietę i tym samym stawał się jej absolutnym władcą. Dziedziczenie dotyczyło tylko męskich potomków. Ojcowie określali synów jako swoją nagrodę. Matka musiała jako istota niezdolna kierować się rozumem uznawać wyższość ojca, a postawy dzieci charakteryzowało posłuszeństwa.” Dzieci były całkowicie poddane władzy ojca, aż do momentu […] gdy uznano je za godne uczestnictwa w walce na równi z dorosłymi,” wtedy dziecko traktowano, jako małego dorosłego, zatem poświęcano mu mniej czasu — miało radzić sobie samo. W świetle literatury pozycja kobiety nieco się wzmocniła wraz z rozwojem chrześcijaństwa, gdy zostało zniesione wielożeństwo, mężczyzna stał się bliższy kobiecie.

Od XI wieku władza ojcowska w rodzinie wzrastała coraz bardziej — głowa rodziny dysponował majątkiem wnuków i synowej, co zostało wzmocnione prawodawstwem królewskim w XVI wieku.” Późne średniowiecze zwane złotym wiekiem, uważa się za prawdziwy rozkwit instytucji ojcostwa. Żona podążała za swoim mężem, winna mu była wierność i posłuszeństwo. Mąż miał obowiązek chronić czci żony, opiekować się nią, ale miał także prawo do jej karcenia. Obrona honoru kobiety wynikała z norm obyczajowych szlachty, ale świadczyła także o szacunku, jakim cieszyła się kobieta w małżeństwie. Mąż także sprawował opiekę sądową nad żoną i współdecydował w sprawach majątkowych. Nad wypełnieniem obowiązków czuwało prawo kościelne, sądy świeckie, złość życia małżeńskiego znajdowała się pod ścisłą kontrolą społeczną — zwłaszcza krewnych.” Pozycja żony była dużo silniejsza […]” gdy mąż nie był posesjonatem lub gdy jego majątek nieruchomy był mniejszy od majątku żony[…]” W sprawach dotyczących dzieci, powszechny był od XV wieku zwyczaj, oddawania ich na służbę, dwór, do wojska czy klasztoru. Taki stan rzeczy nie sprzyjał rozwojowi rodzinnych uczuć. Rodzicie nie przywiązywali się do dzieci także z powodu wysokiej umieralności potomstwa, […] przesuwali matczyną czy ojcowską miłość na czasy, gdy minęła groźba śmierci.”

Dopiero w oświeceniu […] “rodzina zaczęła się wyraźnie izolować ograniczać od społeczeństwa, budując i coraz bardziej rozszerzać sferę życia prywatnego.” Prywatność rodziła głębsze uczucia pomiędzy członkami rodzin. Dzieci stopniowo stawały się celem i treścią życia rodzinnego. Ugruntował się wtedy pogląd, iż wychowanie dzieci stanowi jedną z najważniejszych spraw na świecie.” Polskie rodziny charakteryzowały się niepodważalnością autorytetu ojca. Jego dystans do potomstwa i żony oraz dominująca pozycja mężczyzny w rodzinnie odzwierciedlała ówczesne stosunki społeczne.” Wiek XVII nazywano także złotym okresem ojcowskiej monarchii. Ojciec płodził, żywił, wychowywał i kształtował dzieci w absolutnie niekwestionowany sposób. Był obrazem Boga na ziemi, niosącym misje, która wykraczała poza życie doczesne — ojciec miał dawać przykład zarówno kobiecie, jak i dziecku, którzy dani mu byli przez Boga w depozyt.” Przełom XVII i XVIII wieku ugruntował przekonanie, iż postępowanie mądrego ojca rodziny sprowadza się do trzech głównych zadań: łagodnie traktować żonę, dobrze wychować dzieci oraz panować nad służbą.”

Literatura przedmiotu podaje, iż najbardziej wpływowym okresem na pozycję ojca w rodzinie był wiek XVIII. To okres wielu zmian społecznych zaszłych na świecie w wyniku Wielkiej Rewolucji Francuskiej, która miała szeroki oddźwięk w całej Europie i była pierwszą rewolucją ojcostwa. Balzac określił to słowami: „Rewolucja ścięła głowę wszystkim ojcom. Odtąd są oni już zwykłymi jednostkami.” Wielu autorów uważa iż poważnie osłabiła pozycję ojca różnicując jego funkcję oraz obraz w rodzinie. Według A. Gizy — Poleszczuk “obok obrazu dominującego ojca w rodzinnie, zaczęła wyłaniać się obraz ojca migrującego, rozwiedzionego, a także nieobecnego.”

W wieku XIX i XX samodzielność i dominacja mężczyzny w rodzinie została stopniowo ograniczona w wyniku emancypacji kobiet oraz zmian polityczno — gospodarczych. Przemiany cywilizacyjne, powstanie społeczeństw nowożytnych oraz rewolucja przemysłowa ograniczyły w istotny sposób relacje ojca z rodziną. Z jednej strony kariera polityczna, zawodowa, a z drugiej wojny, zesłania, emigracje zarobkowe spowodowały stan nieobecności ojca w rodzinie i ograniczenie jego wpływów w samym domu.”

W XIX wiecznej Polsce pozbawionej własnej państwowości dom rodzinny stał się ostoją patriotycznych oraz narodowych uczuć. Został ukształtowany ideał matki — Polki, pielęgnującej tradycje, wiarę i obyczaje oraz obraz ojca- patrioty, walcząc ego z wrogiem o wyzwolenie narodowe.” W wyniku braku ojca z powodu wojny, pobytu w więzieniu lub utraty w wyniku śmierci, kobiety musiały stawić czoło codziennym zmaganiom, należącym niegdyś do obowiązków mężczyzn. Okres I oraz II wojny światowej nie był przychylny dla umacniania pozycji mężczyzny w rodzinie z powodu jego nieustannej nieobecności.

Czas po II wojnie światowej Stanach Zjednoczonych, zaowocował krytyką zbyt znaczącej roli matki, a zbyt małym udziałem ojca w procesie wychowania rodzinnego. Upatrywano w tym przyczynę narastającego problemu z przestępczością wśród małoletnich, a także homoseksualizmu. W latach 60-tych według amerykańskiego badacza J.H. Pleck nowe teorie ojcowskie były pierwszym pozytywnym obrazem ojca, który miał być żywicielem rodziny oraz pełnić funkcje rodzicielskie związane z wychowaniem dziecka. Podobne tendencje były nieco później obecne także w Polsce.” Na re definicję kategorii ojcostwa miała wpływ powstała w pierwszej połowie XX wieku psychoanalityczna teoria rozwoju Freuda, w myśl której ojciec płodzi swojego zabójce. Ojciec symbolizujący patriarchat stał się atakiem ruchów studenckich oraz wszystkich nurtów feminizmu, co zapoczątkowało nowy jego wizerunek.”

Mężczyzna powracający do domu po dłuższej nieobecności, wyrwany z dawnych sytuacji, nie zastawał ich takimi samymi, bowiem dojrzało pokolenie, które zostało wychowane z ograniczonym udziałem mężczyzny w kształtowaniu relacji między poszczególnymi członkami rodziny. Kobiety były przyzwyczajone do większej samodzielności, decydowania w sprawach rodziny, a dzieci pozbawione możliwości odwzorowania ojcowskich zachowań, stawały się mniej uległe. Wszystko to przyczyniło się do powstania nowego modelu rodziny — rodziny współczesnej, w której można zauważyć nowy obraz ojca, tzw. „nowe ojcostwo”. Nie od dzisiaj wiadomo wszystko w życiu ulega zmianie, a każda zmian niesie ze sobą nowy, nie przewidywalny w skutkach początek. Słowami Z. Tyszki podsumowując ten podrozdział: „Mężczyźni i kobiety to dwa odrębne światy skazane na odmienność, ale i na współdziałanie, wzajemne przenikanie.”

Rola i zadania mężczyzny w wychowaniu potomstwa

Stereotypowa rola mężczyzny w odczuciu społecznym ogranicza się do zapewnienia warunków materialnych rodzinie. Dokonujące się przemiany społeczne, ekonomiczne, kulturowe oraz polityczne ukazują, że rola mężczyzny jest coraz bardziej znacząca na wielu płaszczyznach życia rodzinnego. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest aktywizacja zawodowa kobiet oraz zmiany w obrębie coraz bardzie partnerskich relacji małżeńskich. Najbardziej widoczne zmiany odbywają się na płaszczyźnie wychowawczej. Ojcowie coraz częściej borykają się z problemami zawiązanymi z opieką nad dziećmi, ich wychowaniem, organizowaniem wolnego czasu oraz inspirowaniem do wszechstronnego uczestnictwa w kulturze. Czasy kiedy to rola kobiety dominowała w powyższych kwestiach, uległy przedawnieniu, bowiem wyparł je egalitaryzm na wszystkich płaszczyznach życia społecznego.

Zygmunt Freud obecność ojca w wychowaniu potomstwa uważał za priorytetową. Podkreślał, że „każdy ojciec bez wyjątku ma fundamentalne znaczenie w kształtowaniu postaw molarnych, religijnych wszystkich populacji, jak i każdej ludzkiej jednostki.” Tak samo rolę ojca traktuje J. Augustyn: „ojciec jest odpowiedzialny za zbudowanie fundamentów domu. Powinien on z jednej strony stworzyć warunki ekonomiczne, z drugiej zaś odpowiedni klimat pozwalający na rozwój każdego członka rodziny.” Autor uznaje dom rodzinny za najważniejszy dla rodziny, bowiem tam będzie budować „ognisko rodzinne” oraz wszelkie dobra rzeczowe i zabezpieczenie materialne, gdzie ojciec jako głowa rodziny stworzy dla jej członków poczucie wzajemnej troski, wyrozumiałości, miłości oraz szacunku dla każdego nowego życia.

Według Czesława Walesy „rola ojca uwarunkowana jest kreślonymi wymaganiami poszczególnych okresów życia i jest pojmowana jako swoisty czynnik w rozwoju, czynnik zewnętrzny, choć działający z kontekście […] czynników wewnętrznych i konwergencyjnych, usytuowanych na poziomie podstawowym oraz nadrzędnym.” Znaczy to, iż mężczyzna przygotowywany jest w swoim rodzinnym domu do pełnienia roli ojca od urodzenia. Rodzice uczą od maleńkości swojego syna pewnych zachowań, zasad postępowania oraz wartości. Budują one w dorastającym chłopcu — mężczyźnie potrzebę spełnienia się w roli męża, partnera, opiekuna i ojca. Proces dorastania do ojcostwa zdaniem Tomasza Sosnowskiego powinien oparty być na:

— „ukształtowaniu wrażliwości na potrzeby, dążenia i możliwości rozwojowe dziecka

— formowaniu wiedzy o rozwoju dziecka: o charakterystycznych dla niego okresach zmian rozwojowych, uwarunkowanych tych zmian i dostosowaniu własnych ojcowskich umiejętności do potrzeb rozwojowych dziecka,

— nabywaniu sposobów uaktywniania zdolności i motywacji własnych oraz dziecka celem zdobycia potrzebnych kompetencji w procesie wychowania rodzinnego

— pogłębiającym się systematycznie zaangażowaniu ojca i jego odpowiedzialności wobec dziecka.”

Odpowiedzialne ojcostwo przejawia się pełnym uczestnictwem ojca w procesie wychowania rodzinnego już od momentu poczęcia dziecka, przez zapewnienie właściwej opieki zonie — matce w okresie ciąży i porodu. Badania naukowe dowiodły pozytywny „wpływ przeżytego wspólnie porodu na rozwój dojrzałego świadomego ojcostwa.”. Zdaniem Włodzimierza Fiałkowskiego „obecność ojca podczas porodu daje wsparcie psychiczne dla żony, bowiem mogą wystąpić leki i przejściowe depresje, które są jak najbardziej naturalne w okresie okołoporodowym.” Warunkiem takiej decyzji musi być świadomy i obopólny wybór takiej decyzji, Anie kierowanie się moda, czy też ciekawością.

Bronisław Malinowski traktuje ojcostwo, jako bardzo specyficzną funkcję mężczyzny, która oznacza:

— zajęcie odpowiedniego miejsca w małżeństwie oraz rodzinie

— poczęcie dziecka

— otoczenie dziecka, ich matki troskliwą opieką

— utrzymanie oraz wyżywienie wszystkich członków rodziny,

— pełne współuczestnictwo (wraz z matką) w procesie wychowania dzieci.”

Autor w powyższej klasyfikacji podkreśla pełniejsze zaangażowanie mężczyzny w całym procesie wychowania dziecka, niż to było dotychczas przedstawianie w literaturze przedmiotu.

Dla prawidłowego rozwoju dziecka, kształtowania jego psychiki ważne jest, aby cały proces wychowania dzieci prze ojców odbywał się na właściwych płaszczyznach. Małgorzata Sitarczyk w oparciu o badania różnych autorów wymienia pięć sfer psychicznych w jakich funkcjonuje dziecko w wyniku właściwych lub niewłaściwych interakcji zachodzących między ojcem a dzieckiem. Są to;

— „sfera społeczna — w obrębie której rozwija się przystosowanie społeczne dziecka oraz jego poziom socjalizacji

— sfera moralna — obejmuje odporność na pokusy, świadomość moralną

— sfera intelektualna — koncentruje się na przystosowaniu szkolnym dziecka

— sfera emocjonalna — akcentuje zaburzenia emocjonalne

— sfera osobowości — dotyczy cech osobowości i poziomu samooceny.”

Matka w życiu każdego dziecka jest bardzo ważna, ale nie może przejąć obowiązków ojca wobec dzieci. Zbyt późne włączenie się ojca w rozwój intelektualny dziecka zdaniem Napory skutkuje „brakiem kontaktu między nimi, a aby dziecko miało możliwość wejścia w świat moralny i rzeczywisty, musi to być świat dwupłciowy.” Realizację swojej funkcji wychowawczej ojciec powinien rozpocząć jak najwcześniej. Wielu specjalistów jest zdania, że choć „w okresie noworodkowym i niemowlęcym wpływ ojca na dziecko przebiega głównie przez matkę — a więc pośredni […] szczęśliwa, kochana przez swojego męża żona i matka Mozę zapewnić dziecku spokojny i prawidłowy rozwój psychofizyczny — co będzie duża zasługą ojca.”

Od chwili urodzenia się potomka, mężczyzna powinien zacząć wypełniać określone zadania:

— „czynności opiekuńczo — wychowawcze nad dzieckiem

— czynności normujące — egzekwowanie prawa, tworzenie norm, zasad

— przekazywanie rodzinnej tradycji oraz dawanie autorytetu

— czynności relaksacyjne — jak zabawa z dzieckiem.

— czynności wychowawczo — edukacyjne (kształcenie, przekazywanie walorów właściwego postępowania oraz zachowania).”

Zdaniem Kielar zadania współczesnego ojca wobec rodziny — oprócz pewności — powinny polegać na:

— „ojciec jest opiekunem rodziny, czyli powinien zapewniać opiekę materialną, moralna a żonę otoczyć miłości i zrozumieniem; powinien być pomocny w wychowaniu, natomiast dla dzieci powinie być przewodnikiem,

— Ojciec integruje dom rodzinny swą siła, szczerą i oddaną miłością. Powinien zapewniać domownikom poczucie spokoju oraz bezpieczeństwa i miłości

— Ojciec jest duchową ostoją rodziny i jej prawodawcą. Jest także ustawodawcą, który swą postawą reprezentuje: prawość, uczciwość, cierpliwość, odwagę, pilność, praktyczną użyteczność.”

Podobne funkcje ojca w rodzinie podkreśla W. Marsiglio. Za priorytetowe autor uważa:

— „szczególne zjednoczenie z dzieckiem oraz płynące z tego poczucie zobowiązania

— przystępności tj. głęboko płynąca łagodność, cierpliwość, czułość i życzliwość, która daje dziecku śmiałość oraz odwagę

— zaangażowanie w sprawy potomstwa, dbanie o jego korzyści i dobro

— własnowolne, nieprzymuszone oraz świadome zobowiązanie wobec dziecka

— przywiązanie oraz zjednanie się z dzieckiem.”

Wymienione zadania, funkcje jakie powinien spełnić ojciec odnoszą się do każdego momentu życia dziecka. Warto jednak podkreślić, że w różnych jego etapach, powinny być one spotęgowane lub osłabione. W okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa dziecka, mąż — partner powinien przede wszystkim wspierać psychicznie zonę, która może czuć się zmęczona, może odczuwać stany lekowe czy depresyjne wynikające w różnych czynności okołoporodowych. Mężczyzna winien w takiej sytuacji pomóc żonie w pielęgnacji i opiece nad dzieckiem. Ojciec powinien przejąć jakąś cześć obowiązków swoje małżonki — partnerki w tym okresie, ponieważ dzięki temu zrozumie, jak trudna, odpowiedzialna, czasochłonna i męcząca fizycznie oraz psychicznie jest opieka nad dzieckiem, które nierzadko płacze całymi dniami. Praca przy dziecku pozwoli mu obiektywnie, sprawiedliwie oraz rozsądnie ocenić poświęcenie, wkład i wysiłek żony w budowie ich życia rodzinnego. Eugenio Gaddini zauważa, że „ojciec jawi się dziecku jako duplikat matki — jak matka” pomiędzy szóstym a ósmym miesiącem życia. „Z badań wynika także, iż zaangażowanie badanych ojców w prace pielęgnacyjne oraz ich kontakt werbalny z dzieckiem ma znaczenie w dalszym procesie jego rozwoju, w relacjach zachodzących między ojcem a synem.” Fakt ten pozwala i przyczynia się na tworzenie u dzieci poczucia bezpieczeństwa, silniejszego powiązania emocjonalnego, duchowego, co relatywnie przekłada się na moc więzi ojciec- syn, ojciec — córka. Wcześnie nawiązany kontakt dziecko — ojciec, jest także „istotnym czynnikiem wpływającym na kształtowanie się cech męskich dziecka w okresie późniejszym.” O sile mocy rodzicielskich więzi mówi także J. Augustyn: „ważnym zadaniem ojca jest budowanie już w najwcześniejszym okresie życia dziecka silnej wewnętrznej więzi z nim, aby kiedy będzie dorastać samo spontanicznie zwróciło się w jego stronę.”

Ewa Gałązka zwraca uwagę na miłość, jaką względem siebie oraz względem dzieci okazują rodzice, która jest ogromnie ważna w kształtowaniu emocjonalnej atmosfery w rodzinie. Najnowsze badania naukowe „nie ukazują już różnic w miłości macierzyńskiej i miłości ojcowskiej” w procesie wychowania. Ksiądz J. Augustyn podkreśla, że „oprócz opieki i rodzicielskiej miłości dzieci potrzebują ”także partnerskiego spotkania i przyjaźni […] bowiem każda przyjaźń, także z własnym dzieckiem, zakłada wspólną płaszczyznę zainteresowania.”[…]. W dzieciństwie to ojciec proponuje dzieciom płaszczyznę twórczości i spotkania: zabawę, spacer, sport, hobby, lekturę […] Przyjaźń ojca z córką, jest budowana bardziej wokół więzi uczuciowej, troski o siebie oraz gotowość udzielania sobie wzajemnej pomocy.”

Według autora ojciec ofiarowuje córce poczucie bezpieczeństwa i kobieca pewność siebie, która jest dla niej ważna zwłaszcza w okresie dorastania. W odróżnieniu od córki, przyjaźń z ojcem polega na wspólnej pracy, zainteresowaniach religijnych, intelektualnych, społecznych oraz politycznych i często przejawia się poprzez rywalizację, prze co cyn chce potwierdzić własną dorosłość.” Istotnym etapem w życiu każdego człowieka jest zidentyfikowanie swojej płci. Zdaniem M. Braun- Gałkowskiej „być ojcem to umożliwić dziecko określenie swojej płci i roli w życiu, co decyduje później o myśliwości szczęśliwego małżeństwa albo życia samotnego bez kompleksów, poczuciu zaakceptowania siebie.” Chłopiec często chce być podobny do swojego ojca. Chętnie „przebiera się w ojca ubrania, naśladuje jego sposób mówienia, nawyki, gesty.” Natomiast dziewczynki „na podstawie obserwacji ojca, jego zachowania wobec matki. Kształtuje swój stosunek do płci odmiennej, do przyszłego męża.”

Oddziaływania wychowawcze ojca następują poprzez stosowanie modelowania, czyli dawania, pozytywnego przykładu dziecku prze ojca. K. Jedliński wyróżnia „modelowanie przekaz słowny oraz dyscyplinowanie jako rodzaje oddziaływań wychowawczych na dziecko.” W wyniku tych procesów następuje przyswajanie cech i zachowań ojca ( oraz matki i osób bliskich) poprzez obserwację. Tylko wtedy ojciec jest dobrym modelem dla dziecka, gdy aktywnie uczestniczy w procesie jego wychowania.

Najnowsze analizy i prace naukowe wskazują, że:

— „miłość oraz jakość relacji między ojcem a dzieckiem ma większe znaczenie w rozwoju dziecka niż pleć dziecka

— wczesny kontakt ojca z dzieckiem jest niezmiernie ważnym doświadczeniem dla obu stron

— autorytet ojcowski budowany jest n a jego osobistych walorach oraz emocjonalnym i pozytywnym stosunku wobec dziecka.”

Ojcostwo to bardzo i trudna rola w życiu każdego mężczyzny. Wymaga dużego poświecenia, oddania oraz cierpliwości, a także składania do wielu poświęceń. Kathleen Gerson twierdzi że „mężczyźni nie rodzą się, lecz stają się ojcami”, a „ich tożsamość jest osiągnięta ciężką pracą, a uwarunkowania potrzebami dziecka.” Ojcostwo jest całym procesem przebiegającym w ciągu życia dziecka, a nie chwilą. Ojcem należy być każdego dnia, w każdym momencie i o każdej godzinie dla dziecka, które się wychowuje.

Metodologia badań

Przedmiot, cel i problemy badawcze

Przedmiotem każdych badań naukowych, może określony zbiór zjawisk przedmiotów lub osób. Przedmiotem badań są mężczyźni — ich miejsce w rodzinie.

Warunkiem podjęcia badań naukowych jest określenie celu badawczego. W literaturze przedmiotu można spotkać różne określenia celów badań. Zarówno Komorowski, jak i Gnitecki przez cel badań rozumie rodzaj zamierzonego efektu, który mamy uzyskać poprzez działalność badawczą. Natomiast Zaczyński ujmuje „cel badań, jako bliższe określenie tego, do czego zmierza badacz oraz co pragnie osiągnąć poprzez swoje działanie.” Bardziej szczegółowe rozumienie tego terminu przedstawił Dudkiewicz: „celem badań jest dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badań.”

J. Suchem rozróżnia zewnętrzne i wewnętrzne cele poznania naukowego, które według autora są jednakowo ważne, ponieważ wzajemnie się dopełniają.

„Cele wewnętrzne — są związane z poznawaniem prawdy istniejącej rzeczywistości. Są nimi cele poznawcze, które wyrażają się w opisie zjawiska empirycznych będących przedmiotem zainteresowań badacza. Celem jest wykrywanie zależności, związków oraz prawidłowości.

Cele zewnętrzne — wynikają z funkcji, jakie pełni nauka w społeczeństwie, życiu każdego człowieka. Dostarczają wiedzy, która jest wykorzystywana do poprawy warunków życia ludzi, jak próby udzielania odpowiedzi na zgłaszane pod adresem pytania.”

Do celów zewnętrznych Brzeziński zalicza: „cel praktyczny, który dostarcza jednostkom i społeczeństwu naukowo uzasadnionej wiedzy, która jest niezbędna do podejmowania działań praktycznych w różnych dziedzinach życia społecznego: rodzinie, edukacji, medycyny czy przemysłu.”

Według Erla Babbiego, najczęstszymi i najbardziej użytecznymi celami badań społecznych są: eksploracja, opis i wyjaśnienie. Każdy z nich pociąga za sobą inne skutki dla pozostałych aspektów planowania badań.

„Eksploracja ma na celu: zaspokojenie ciekawości badacza, jego pragnienia lepszego zrozumienia przedmiotu; zbadanie możliwości podjęcia szerszych badań, wypracowanie metod, które zostaną użyte,

Opis naukowy — umożliwia badaczowi zapisania tego, co zaobserwował. Jest starannie przemyślany, dlatego trafniejszy od zwykłych opisów.

Wyjaśnienie — pozwala odpowiedzieć na pytanie dlaczego tak się stało?

Aby badacz mógł przeprowadzić badanie, podany cel musi charakteryzować się konkretnością, jasnością i realnością. Badacz musi wytyczyć taki cel, który znajduje się w zasięgu jego możliwości — dostępności, aby mógł posiąść jak najwięcej informacji na pożądany temat.

Podążając za podziałem J. Suchem wyłoniono cel poznawczy. Zamiarem jest zbadanie roli i dowiedzenie się jakie miejsce zajmują mężczyźni we współczesnej rodzinie.

Zdobycie wiedzy zatem, zdaniem Neumana, jest zasadniczym celem poznania naukowego. Autor wiedzę na:

— „maksymalnie ścisłą,

— maksymalnie pewną,

— maksymalnie prostą

— maksymalnie ogólna,

— wiedzę o maksymalnej zawartości informacji.”

Po ustaleniu celów badań w następnej kolejności przystępiono do sformułowania problemów badawczych. Literatura przedmiotu rozróżnia problemy badawcze jako pytania, bądź też zespół pytań. „Na ogół jest nim takie pytanie, które w miarę precyzyjnie określa cel zamierzonych badań i jednocześnie ujawnia braki w dotychczasowej wiedzy na interesujący nas temat.” Badacza pozyskuje na nie odpowiedzi w toku swojego postępowania badawczego. Ostateczną odpowiedzią na główny cel badania, są postawione problemy badawcze, które uszczegóławiają nasz cel badawczy. Każdy badacz określa taką ilość problemów szczegółowych ile jest koniecznych, do wyczerpania całego tematu pracy.

Problem badawczy zdaniem Stefana Nowaka to tyle co „pewne pytanie, czy zespół pytań na które odpowiedzi ma dostarczać badanie.” Natomiast J. Pieter dodaje, iż problemy to: „swoiste pytanie”, które określa jakość i rozmiar pewnej niewiedzy, a także pracy naukowej. J. Kozienicki, twierdzi natomiast iż „problem to rodzaj zadania, którego podmiot nie może rozwiązać, przy pomocy posiadanego zasobu wiedzy.” Ostatnim autorem którego przytoczę, jest W. Zaczyński, który problem określa „słowem sformułowanym dostrzeżonych trudności.”

Prawidłowo postawione problemy badawcze powinny posiadać następujące cechy:

— być jasne — tzn. aby były jednoznacznie rozumiane

— być wyraźne — tzn. powinny posiadać wyraźnie oznaczone granice, które pozwolą odróżnić jedne problem od drugiego

— być realne — tzn. dostępne i możliwe do rozwiązania przy pomocy posiadanym zasobie metod oraz środków i procedur badania naukowego.

M. Łobocki uważa, iż „przy opracowaniu problemów badawczych, należy zwrócić uwagę na kryteria poprawności metodologicznej.

1. Umiejscowienie problemów badawczych, na tle dotychczasowych osiągnięć naukowych — auto podkreśla tu ważność znajomości literatury przedmiotu, także literatury obcojęzycznej.

2. Precyzja w sposobie ich formułowania — zwłaszcza pod względem logicznym i językowym.

3. Realna możliwość ich rozwiązywania za pomocą poszukiwań naukowo — badawczych — autor podkreśla tu trafność, rzetelność i możliwość empirycznego zbadania.

4. Przydatność praktyczno- użyteczna podejmowanych problemów badawczych — spełnienie tego kryterium wymaga dobrej orientacji w obecnej sytuacji wychowawczej (rodzinach, szkołach, środowisku rówieśniczym).”

Kierując się powyższymi wskazówkami i definicją problemu badawczego według Stefana Nowaka określono główny problem badawczy oraz kilka problemów uszczegóławiających.

Problem główny: Jaka jest rola i miejsce mężczyzny w procesie wychowania dziecka?

Problemy szczegółowe

1. Jakie są obowiązki mężczyzny we współczesnym modelu rodziny?

2. Jaką zajmuje pozycję mężczyzna w rodzinie?

3. Jakie więzi łączą mężczyznę z członkami rodziny?

4. Jaki jest stosunek mężczyzny, względem pełnienia roli partnera, męża i ojca?

5. Jaki są problemy współczesnego mężczyzny?