Bezpłatny fragment - Między wojną a pokojem

Pamięci mojego Dziadka,

Franciszka „Rysia” Cierniewskiego,

książkę tę poświęcam

Wykaz skrótów

AJIL — American Journal of International Law

Dz. U. — Dziennik Ustaw

EJIL — European Journal of International Law

EUROFOR — European Forces in Bosnia and Herzegovina

ICAO — International Civil Aviation Organization

ICJ — International Court of Justice (Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości)

ICJ Rep. — International Court of Justice Reports

ICLQ — International and Comparative Law Quarterly

IFOR — Implementation Forces in Bosnia and Herzegovina

KFOR — International Security Forces in Kosovo

KNZ — Karta Narodów Zjednoczonych

KPT — Konwencja o prawie traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r.

MFO — Multinational Forces and Observers

MKCK — Międynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża

MTS — Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości

NATO — North Atlantic Treaty Organisation

OBWE — Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

OHR — Office of High Representative

ONZ — Organizacja Narodów Zjednoczonych

PCIJ — Permanent Court of International Justice (Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej)

RIAA — Reports of International Arbitral Awards

SFOR — Stabilization Forces in Bosnia and Herzegovina

STSM — Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej

UNHCR — United Nations High Commissioner on Refugees

UNMOT — United Nations Mission of Observers in Tajikistan

UNTS — United Nations Treaty Series

URNG — Unidad Revolucionaria Nacional Guatemalteca

WNP — Wspólnota Niepodległych Państw

ZSRS — Związek Socjalistycznych Republik Sowieckich

Wstęp

Friede ist mehr als die bloße

Abwesenheit von Krieg.

(Pokój to coś więcej niż zaledwie brak wojny.)

Helmut Kohl, kanclerz Niemiec,

na uroczystości podpisania

Układu z Dayton.

Można zaryzykować stwierdzenie, że prawo międzynarodowe wywodzi się od traktatów pokoju. Pierwszym bowiem znanym z historii aktem prawa międzynarodowego był traktat pokoju zawarty między Egipcjanami a Hetytami w 1280 r. p.n.e. Przez kolejne trzy tysiące lat właśnie do traktatów pokoju (obok umów dynastycznych) ograniczały się zawierane między władcami umowy, które dziś określamy umowami międzynarodowymi. Mimo delegalizacji i dezinstytucjonalizacji wojny we współczesnym prawie międzynarodowym zjawisko to — czego dowodzi praktyka międzynarodowa ostatnich 70 lat — nie zniknęło i zapewne nigdy nie zniknie. Wojny (konflikty zbrojne) były są i — niestety — będą, dlatego tak istotne jest zbadanie zagadnienia porozumień pokojowych jako optymalnego narzędzia zakończenia konfliktu i przywrócenia normalnych relacji między dawnymi beligerantami.

W książce przyjęto cenzus roku 1945 jako daty początkowej, włączając do rozważań w zasadzie tylko porozumienia pokojowe zawarte po zakończeniu II wojny światowej. Przyczyna przyjęcia takiej właśnie daty granicznej jest jasna — od zakończenia II wojny światowej i podpisania Karty Narodów Zjednoczonych datuje się współczesne prawo międzynarodowe. Oczywiście nie oznacza to zlekceważenia wcześniejszej praktyki międzynarodowej oraz dorobku judykatury i doktryny sprzed 1945 roku. Odniesienia do nich, są obecne w pracy w zakresie, w którym się one nie zdezaktualizowały. Wyjątek stanowią rozważania rozdziału pierwszego, w dużej części poświęconego rozważaniom o charakterze historycznoprawnym, bez których obraz współczesnych porozumień pokojowych jako instrumentów prawa międzynarodowego byłby zdecydowanie niepełny.

W zakresie aksjologicznym niniejsza rozprawa przywoływać może skojarzenia z popularnymi niegdyś badaniami nad pokojem, która to tematyka zarzucona została w zasadzie przez polską naukę prawa w ostatnim ćwierćwieczu. Przyczyną tego odwrotu było niewątpliwie uwikłanie tej tematyki w kontekst polityczny — sporu między obozem państw socjalistycznych i kapitalistycznych, którego najlepszą ilustracją był żart, w myśl którego Związek Sowiecki będzie bronił pokoju do ostatniego naboju. Odnotować należy, że w ostatnich latach badania nad pokojem na nowo popularyzują się, choć przyjęty w nich paradygmat jest odmienny od tego funkcjonującego dawniej, czego przykładem może być opublikowanie w ostatnich latach przynajmniej dwóch (skądinąd ciekawych) publikacji w tej tematyce, to jest „Wsparcie pokoju we współczesnych stosunkach międzynarodowych” Edyty Krzysztofik (Warszawa 2009) oraz pracy zbiorowej „Z problematyki pokoju w stosunkach międzynarodowych” (pod redakcją Wiesława Lizaka i Anny Solarz, Warszawa 2014). W odróżnieniu jednak od powyższych prac, rozprawa niniejsza nie ma ambicji związanych z politologiczną analizą zjawiska pokoju, lecz ma charakter czysto prawniczy, stawiając w centrum zainteresowania instrument prawa międzynarodowego, jakim jest porozumienie pokojowe. Nie sposób w tym miejscu pominąć także prac Christine Bell (Peace Agreements and Human Rights, Oksford 2000, On the Law of Peace: Peace Agreements and the Lex Pacificatoria, Oksford 2008), która ujmuje jednak tematykę porozumień pokojowych bardziej z perspektywy prawno-socjologicznej niż prawnomiędzynarodowej.

Problematyka pracy została ujęta w siedmiu rozdziałach. Osnową każdego z nich jest odniesienie do porozumień pokojowych, rozpatrywanych w kontekście prawa międzynarodowego. Zgodnie z obranym tytułem, współczesne porozumienia pokojowe są centralnym punktem prowadzonych rozważań, a prawo międzynarodowe — perspektywą, z jakiej porozumienia te są oglądane i analizowane.

Pełen korpus przebadanych dokumentów źródłowych, w większości umów międzynarodowych, ale też aktów jednostronnych oraz aktów o wątpliwej klasyfikacji prawnej, liczy kilkaset dokumentów związanych z zakończeniem kilkudziesięciu konfliktów zbrojnych toczących się na świecie w ciągu ostatnich z górą 70 lat. Wśród najważniejszych aktów prawnych wykorzystanych w rozprawie wymienić można zwłaszcza: traktaty pokoju z państwami sojuszniczymi Rzeszy w Europie (Włochami, Węgrami, Bułgarią, Rumunią i Finlandią) podpisane w 1947 roku; traktat pokojowy z Japonią z 1952 roku; porozumienie o zakończeniu wojny i przywróceniu pokoju w Wietnamie z 1973 r.; traktaty pokojowe zawarte przez Izrael z Egiptem (1979 rok) i Jordanią (1994 rok); Ogólny Traktat Pokoju między Salwadorem i Hondurasem z 1980 r. Akt Końcowy Paryskiej Konferencji dotyczącej Kambodży z 1991 roku, stanowiący porozumienie pokojowe kończące wojnę w Kambodży oraz Układ z Dayton z 1995 r. kończący wojnę w Bośni i Hercegowinie. Ponadto, głównie na potrzeby rozważań wstępnych, ujętych w rozdziale pierwszym, analizie poddano historyczne traktaty pokoju, w szczególności traktaty westfalskie kończące wojnę trzydziestoletnią, traktaty kończące wojny napoleońskie, wraz z Aktem Końcowym Kongresu Wiedeńskiego oraz traktaty pokoju podpisane z państwami centralnymi po I wojnie światowej (w tym przede wszystkim Traktat Wersalski).

O wiele skromniejsza jest judykatura — tematyka porozumień pokojowych poruszony jest w zaledwie kilku orzeczeniach sądów i trybunałów międzynarodowych. W odniesieniu do dorobku doktryny zauważyć należy, że w kontraście do bardzo obszernej literatury naukowej dotyczącej zagadnień prawa wojennego i przeciwwojennego, znikoma jest w polskim piśmiennictwie prawniczym liczba publikacji dotykających przedmiotu porozumień pokojowych i ich miejsca w prawie międzynarodowym. W polskiej doktrynie prawa międzynarodowego problematyka prawna porozumień pokojowych i innych sposobów przejścia od stanu wojny do stanu pokoju jest niemal nieobecna od pół wieku, kiedy to podejmowali ją m.in. A. Klafkowski, W. Morawiecki czy J. Sawicki. Wyjątek stanowiły regularnie pojawiające się do czasu zawarcia tzw. Traktatu 2+4 publikacje dotyczącego uregulowania konsekwencji II wojny światowej. Publikacje istniejące najczęściej dotyczą kwestii związanych z regulacją pokojową z Niemcami i nie obejmują często kwestii teoretycznych związanych z porozumieniami pokojowymi jako instytucją prawa międzynarodowego. To właśnie brak kompleksowej analizy prawnej zagadnień porozumień pokojowych, przy jednoczesnej złożoności problemu stał się inspiracją do napisania niniejszej książki.

I. Pojęcie i cel porozumienia pokojowego

Wojna i pokój

Nie sposób rozprawiać na temat porozumień pokojowych nie podejmując najpierw próby skrótowego chociaż wyjaśnienia pojęć wojny i pokoju. Oba te terminy są bowiem kluczowe dla dalszych rozważań i będą się często pojawiać w ich toku. Zdefiniowanie więc tych pojęć pozwoli na prowadzenie wywodu bez semantycznej niepewności.

Wojna jest terminem, którego rozumienie w prawie międzynarodowym nie jest jednoznaczne. Wydawać by się mogło, że termin ten nie powinien nastręczać wielu trudności definicyjnych. Łatwo sformułować intuicyjną definicję wojny, w której termin ten oznaczać będzie sytuację, w którą zaangażowane są co najmniej dwa podmioty prawa międzynarodowego, polegającą na wzajemnym użyciu przemocy (siły) w celu podporządkowania sobie przeciwnika (przeciwników) i narzucenia mu (im) woli zwycięzcy. W definicji tej brak wielu istotnych elementów, stanowi jednak ona dobrą bazę do dalszych rozważań, w których kluczowa będzie odpowiedź na następujące pytania: Czy wojna jest instytucją prawną, czy tylko stanem faktycznym? Jakie są konsekwencje zaistnienia stanu wojny? Kiedy wojna się zaczyna, a kiedy kończy? Czy istnienie stanu wojny jest związane z subiektywną oceną zaangażowanych stron, czy też jest stanem podlegającym ocenie obiektywnej, niezależnej od stron? Jaka jest relacja między pojęciem wojny a pojęciami konfliktu zbrojnego i użycia siły? Ponadto rozważyć należy pojęcie prawa wojennego oraz kwestię legalności wojny w prawie międzynarodowym.

Rozumienie terminu „wojna” przeszło w prawie międzynarodowym długą ewolucję, dlatego nie sposób podejmować rozważań na temat współczesnego podejścia do wojny z pominięciem kontekstu historycznego, z którego wszak obecne rozumienie tego terminu wyrasta. Hugo Grocjusz, w swoim sławnym dziele „O wojnie i pokoju” definiował wojnę jako „stan, w jakim znajdują się osoby toczące spór przy użyciu siły”, przy czym terminem tym objął tak spory publiczne (które dziś nazwalibyśmy wojną właśnie), jak i „wojny prywatne”, z którymi — w zasadzie — nie mamy współcześnie do czynienia. Rola wojny w dawnym prawie międzynarodowym była na tyle znacząca, że całe prawo narodów (jak niegdyś nazywano prawo międzynarodowe) dzieliło się na dwie części: jedna dotyczyła relacji między państwami w stanie pokoju, druga zaś kompleksowo regulowała sprawy związane z wojną. W owym czasie (a mowa tu o okresie do połowy XX wieku, cezurą jest tu przede wszystkim wejście w życie Karty Narodów Zjednoczonych) wojna była mocno sformalizowanym konceptem prawnym. Rzeczą ważniejszą więc od realnie prowadzonych działań militarnych było samo przeświadczenie stron konfliktu, że spór między nimi ma charakter wojny (takie stanowisko musiała utrzymywać przynajmniej jedna ze skonfliktowanych stron, przy czym nie musiało się to uzewnętrzniać w postaci wypowiedzenia wojny, mogło wynikać z oficjalnych deklaracji poczynionych już w trakcie faktycznego trwania konfliktu) i chęć prowadzenia działań wojennych, czyli animus belligerendi. Zaistnienie takiego formalnego stanu wojny między stronami rodziło konsekwencje w postaci zaktualizowania się praw i obowiązków walczących stron wynikających z prawa wojennego, pewne zobowiązania powstawały w tym momencie także dla państw trzecich, niezaangażowanych w konflikt (zasady neutralności). Co najistotniejsze, wojna, o ile prowadzona była zgodnie z odpowiednimi regułami, była powszechnie akceptowanym i legalnym środkiem prowadzenia polityki zagranicznej. Prawo państwa do wszczęcia wojny wywodzono wprost z koncepcji suwerenności, uznając za jeden z jej podstawowych atrybutów prawo do wszczęcia wojny w celu realizacji swoich interesów. Jak napisał Carl von Clausevitz, jeden z najsłynniejszych niemieckich wojskowych XIX wieku, w swym dziele O wojnie, wojna była przedłużeniem dyplomacji. Powyższe nie oznacza bynajmniej, że prowadzenie wojen nie podlegało żadnym regułom. Wręcz przeciwnie — prawo międzynarodowe w zasadzie od swego zarania regulowało kwestie związane z wojnami, z rozróżnieniem wojny sprawiedliwej i niesprawiedliwej na czele. Wojną sprawiedliwą była wojna toczona ze słusznych powodów, np. wojna obronna lub w reakcji na naruszenie prawa. Wojna sprawiedliwa prowadzona być mogła wyłącznie z czystą intencją. Wojna niesprawiedliwa to taka, która nie spełniała kryteriów wojny sprawiedliwej. Zagadnienie rozróżnienia wojny sprawiedliwej i wojny niesprawiedliwej było obecne od samego początku polskiej nauki prawa narodów, to jest od czasów Pawła Włodkowica. To właśnie Włodkowic postulował oderwanie oceny sprawiedliwości wojny od kryteriów religijnych (w średniowieczu wojna mająca na celu szerzenie chrześcijaństwa z definicji była wojną sprawiedliwą) i zobiektywizowanie tego pojęcia poprzez powiązanie go z prawem do samoobrony. Niezależnie jednak od tego rozróżnienia wojna cały czas — aż do wieku XX — pozostawała podstawowym sposobem rozstrzygania sporów między państwami.

Sytuacja swobody państw w prowadzeniu wojen znacząco zmieniła się w pierwszej połowie XX wieku, kiedy kreujący prawo międzynarodowe dostrzegli, że wojna jest stanem, który w znaczący sposób oddziałuje nie tylko na zaangażowane w konflikt strony, lecz na całą społeczność międzynarodową. Wyrazem tego poglądu stał się artykuł 11 Paktu Ligi Narodów o następującej treści: „Oświadcza się wyraźnie, że wszelka wojna lub groźba wojny, niezależnie od tego, czy dotyka bezpośrednio jednego z członków Ligi, czy też nie dotyka — interesuje całą Ligę i że Liga powinna przedsięwziąć wszelkie środki, mogące skutecznie zabezpieczyć pokój między narodami. […] Oświadcza się poza tym, że każdy członek Ligi ma prawo w przyjacielski sposób zwrócić uwagę Zgromadzenia lub Rady na każdą okoliczność, która może wpłynąć, na stosunki międzynarodowe i która grozi w następstwie zakłóceniem pokoju lub dobrego porozumienia między narodami, od którego zależy pokój”. Pakt Ligi Narodów nie zakazywał jednak wojny, a jedynie zobowiązywał państwa — strony do poszukiwania rozwiązań pokojowych i powstrzymywania się od wojny najdłużej, jak to możliwe (służył temu m.in. art. 12, mówiący o tym, że państwa nie powinny uciekać się do wojny przed upływem 3 miesięcy od wydania decyzji rozjemczej lub sądowej w spornej sprawie). Kolejnym znaczącym krokiem było podpisanie tzw. Paktu Brianda-Kelloga (Traktatu przeciwwojennego z 27 sierpnia 1928 r.) — pierwszego instrumentu prawnomiędzynarodowego, w którym państwa wprost wyrzekają się stosowania wojny jako sposobu rozwiązywania sporów międzynarodowych. Traktat przeciwwojenny początkowo podpisany został przez 15 państw, zaś do 1939 jego stronami było ich już 75. Fakt, że w praktyce nie przestrzegano jego postanowień nie powinien przesłaniać doniosłego znaczenia, jakie pakt miał dla rozwoju koncepcji delegalizacji wojny w stosunkach międzynarodowych. Zdaniem T. Leśko, kluczowe znaczenie i doniosłość tego paktu polegało przede wszystkim na tym, że po raz pierwszy w umowie międzynarodowej ustanowiona została norma międzynarodowego prawa przeciwwojennego w postaci zakazu wojny agresywnej.

Ostatecznym przełomem w postrzeganiu wojny w prawie międzynarodowym była zaś Karta Narodów Zjednoczonych uchwalona i podpisana w 1945 roku, która stworzyła podwaliny pod system prawa międzynarodowego funkcjonujący współcześnie. Przełom polegał na dezinstytucjonalizacji wojny w prawie międzynarodowym. We współczesnym prawie międzynarodowym, jak pisał H. Lauterpacht, wojna jest faktem rozpoznawanym przez prawo międzynarodowe, a nawet w wielu punktach regulowanym przez nie, ale nie instytucjonalizowanym. Sama Karta Narodów Zjednoczonych nie posługuje się zresztą pojęciem wojny tylko groźby lub użycia siły. Co wymaga podkreślenia, mimo delegalizacji i dezinstytucjonalizacji wojny we współczesnym prawie międzynarodowym zjawisko to — czego dowodzi praktyka polityki międzynarodowej ostatnich 70 lat — nie zniknęło i zapewne nigdy nie zniknie.

Zakaz użycia siły w stosunkach międzynarodowych (a co za tym idzie — delegalizacja wojny) wywodzony czy to z KNZ czy z prawa zwyczajowego, ma bardzo szeroki zakres, nie jest jednak absolutny. Są od niego dwa wyjątki, wprost określone w KNZ. Tymi wyjątkami są wynikające z art. 42 KNZ prawo Rady Bezpieczeństwa do podjęcia takiej akcji „przy pomocy sił powietrznych, morskich lub lądowych, jaka mogłaby okazać się konieczną do utrzymania albo przywrócenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”. KNZ przedkłada więc w tym miejscu zbiorowe bezpieczeństwo społeczności międzynarodowej, za które odpowiedzialną czyni Radę Bezpieczeństwa, nad zasadę nieużywania siły. Drugi wyjątek przewidziany w art. 51 KNZ to niezbywalne prawo każdego państwa do samoobrony w przypadku napaści zbrojnej na to państwo. Wyjątek ten jednak został wyraźnie ograniczony — podjęte przez napadnięte państwo działania podlegają zgłoszeniu Radzie Bezpieczeństwa a ta, działając w zwykłej procedurze dotyczącej sytuacji zagrażających pokojowi władna jest wydać zalecenia, jakie uzna za stosowne, włączając w to nakazanie powstrzymania działań zbrojnych, także przez państwo korzystające z prawa do samoobrony. Zakaz użycia siły w stosunku do innego państwa wynika nie tylko z treści KNZ, ale także z prawa zwyczajowego, w którym zakaz ten ma charakter normy ius cogens, co podkreślił Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w wyroku w sprawie Nikaragua vs. USA. R. Baxter zwrócił uwagę na cztery główne konsekwencje delegalizacji użycia siły w KNZ: (i) zniesienie pojęcia „stanu wojny” oraz związanych z nim, obecnych w tradycyjnym prawie narodów uprawnień beligerantów, takich jak prawo konfiskaty mienia należącego do obywateli wrogich państw; (ii) zmiany zasady neutralności — państwa nieuczestniczące w konflikcie zbrojnym nie mogą w sposób równy traktować wszystkich jego uczestników (tak agresora, jak i ofiarę agresji), ponieważ muszą, tak jak wszystkie inne państwa, podporządkować się Radzie Bezpieczeństwa ONZ; (iii) użycie siły przez państwo działające legalnie (w ramach samoobrony lub środków zaleconych przez Radę Bezpieczeństwa) musi być proporcjonalne i nacelowane wyłącznie na przywrócenie status quo ante; (iv) państwo, które używa siły w sposób nielegalny nie może legalnie nabyć terytorium, które zajęło podczas konfliktu zbrojnego, ale też państwo działające w samoobronie nie może zająć większego terytorium, niż to, którym władało przed rozpoczęciem konfliktu (zakaz zmiany granic na skutek konfliktu zbrojnego).

Od połowy XX wieku można także zauważyć ogólną tendencję odchodzenia od sprawiającego kłopoty definicyjne terminu „wojna” na rzecz szerszego terminu „konflikt zbrojny”. Jak zauważa K. Partsch, zastąpienie konceptu „wojny’” przez „konflikt zbrojny” to nie tylko zmiana terminologiczna, ale także zmiana materialnoprawna. Przez pojęcie konfliktu zbrojnego rozumieć należy działania podejmowane z użyciem siły przez dwa lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy same te podmioty uznają istnienie między nimi stanu wojny. W prawie międzynarodowym wyróżnia się często międzynarodowy konflikt zbrojny i konflikt zbrojny o charakterze niemiędzynarodowym, jednak, jak słusznie zauważa M. Shaw, różnica ta zaciera się w ostatnim czasie. Należy podkreślić, że dla potrzeb niniejszej pracy rozróżnienie między konfliktem zbrojnym międzynarodowym oraz niemiędzynarodowym nie jest niezbędne, ponieważ każdy z tych rodzajów konfliktów zbrojnych może zostać zakończony podpisaniem porozumienia pokojowego.

Wśród pojęć, które powinny zostać wyjaśnione w tym miejscu pracy znajduje się także pojęcie wojny domowej, pod którym tradycyjnie rozumie się walki zbrojne pomiędzy różnymi grupami zamieszkującymi jedno państwo. Pojęcie wojny domowej koresponduje w dużej mierze z pojęciem konfliktu zbrojnego o charakterze niemiędzynarodowym i znajduje się z nim w relacji analogicznej do relacji pojęć „wojna” i „konflikt zbrojny”. Co istotne, konflikt, który początkowo ma charakter niemiędzynarodowy przerodzić się może, na skutek interwencji państw trzecich w międzynarodowy konflikt zbrojny.

Tak jak wojna, także pokój sprawia trudności definicyjne. Podobnie jak wojna (czy też konflikt zbrojny) pokój może mieć charakter międzynarodowy (dotyczyć będzie więc relacji między dwoma lub więcej państwami) lub niemiędzynarodowy, wewnętrzny (dotyczyć będzie sytuacji w danym państwie). E. Lauterpacht zauważa, że pokój jest stanem naturalnym, zwyczajnym między państwami (w przeciwieństwie do wojny, która jest zaburzeniem stanu naturalnego), nie podaje jednak definicji pojęcia pokój. Podobnież stanem naturalnym (warunkami naturalnymi) nazywa pokój K. Skubiszewski, który definiuje ten stan jako sytuację, w której państwa utrzymują porządek i sprawiedliwość, rozwiązując swoje problemy przez współpracę i wykluczając przemoc. Powszechnie prezentowane dziś stanowisko, że pokój jest stanem naturalnym społeczności międzynarodowej jest całkowitym zaprzeczeniem argumentacji G. Wilsona, który w 1938 r. zwrócił uwagę na to, że przez trzy tysiące lat znanej nam historii ludzkości, lat pokoju było kilkanaście razy mniej, niż lat wojny.

Możliwe definicje pokoju można podzielić na dwie grupy: definicje negatywne, opierające się na prostej koncepcji pokoju jako braku wojny i definicje pozytywne, usiłujące znaleźć inne niż prosty brak wojny elementy konstrukcji zwanej pokojem.

Negatywna definicja pokoju zasadniczo nie sprawia większego problemu — wg tej koncepcji pokojem nazywać się będzie stan w stosunkach międzynarodowych (i — analogicznie — w sytuacji wewnętrznej państwa), kiedy nie toczy się konflikt zbrojny (stan wolny od przemocy). Tak zdefiniowany pokój nazwać też można pokojem sensu largo. Jednak ta definicja, choć łatwa do skonstruowania, pozostawia niedosyt poznawczy i nie daje odpowiedzi na pewne pytania, takie jak np. czy pokój równoznaczny jest z przyjaznymi stosunkami? Dlatego właśnie warto poszukiwać definicji pozytywnej pokoju, odpowiadającej na pytanie, co jeszcze, oprócz samego braku przemocy, składa się na pokój?

Definicja pozytywna pokoju do elementu braku wojny dodaje konieczność ustanowienia stabilnego i sprawiedliwego porządku międzynarodowego, w którym urzeczywistnione są prawa człowieka, a społeczność międzynarodowa podejmuje działania na rzecz rozwoju, ochrony środowiska, etc. Stan pokoju pozytywnego jest z założenia trwalszy od pokoju negatywnego ponieważ jego konstytutywnym elementem jest wyeliminowanie czynników stanowiących potencjalne zagrożenie pokoju (napięcia społeczne, niezaspokojone roszczenia państw, etc.). Jak pisał W. Phillimore „Pragniemy trwałego pokoju. Ale pragniemy też pokoju trwałego. Pragniemy go, bo pokój inny niż pokój sprawiedliwy nie może być pokojem trwałym”. Główną wadą tak skonstruowanych definicji pokoju pozytywnego jest jednak ilość składających się na nią niedookreślonych pojęć mogących wywoływać spory interpretacyjne. Zaletą idei pokoju „pozytywnego” jest to, że koncepcja ta, nawet jeśli ma określone wady, to jednak próbuje wnieść coś w rozwój prawa międzynarodowego

W dyskursie naukowym od kilkudziesięciu lat pojawia się także zagadnienie prawa do pokoju. Najważniejsze pytania związane z tym tematem można przedstawić w sposób następujący: czym jest prawo do pokoju? Czy prawo do pokoju jest prawem podmiotowym jednostek, czy też prawem przysługującym państwom? Czy prawo do pokoju faktycznie obowiązuje?

Punktem odniesienia w rozważaniach dotyczących prawa do pokoju jest niewątpliwie przyjęta 12 listopada 1984 r. przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Deklaracja o prawie narodów do pokoju. Oczywiście, jako akt niewiążący, rezolucja ta nie ma mocy prawnej, może być jednak przydatną wskazówką w poszukiwaniu odpowiedzi na wyżej postawione pytania. Deklaracja posługuje się pojęciem prawa do pokoju, lecz go nie wyjaśnia, z treści dokumenty można jednak wywnioskować, że prawo do pokoju to uprawnienie narodów do funkcjonowania w pokoju, czego gwarancją ma być istniejące równolegle zobowiązanie państw do prowadzenia polityki mającej na celu wyeliminowanie zagrożenia wojną, dzięki czemu możliwe będzie pełne zrealizowanie praw i wolności jednostek wynikających z prawa międzynarodowego (pełna implementacja praw człowieka).

Prawo do pokoju (jeżeli w ogóle założyć jego istnienie) jest prawem zbiorowym (prawem przynależnym narodom), nie zaś prawem indywidualnym (prawem człowieka). Za przyjęciem takiego stanowiska przemawia przede wszystkim to, że przedmiot tego prawa (pokój) jest pojęciem z zakresu stosunków międzynarodowych. Jednostka nie może być z nikim w stanie wojny, nie może także być z nikim w stanie pokoju. Nie zmienia to jednak faktu, że między prawem do pokoju a prawami człowieka zachodzą wzajemne związki. Prawami człowieka, które wiążą się z prawem narodów do pokoju są na pewno prawo do życia, prawo do wolności osobistej i wszystkie inne prawa, których realizacja jest niemożliwa lub utrudniona podczas konfliktu zbrojnego. Wyrazem związku między prawem do pokoju a prawami człowieka jest art. 28 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948 r., który brzmi: „Każdy człowiek ma prawo do takiego porządku społecznego i międzynarodowego, w którym prawa i wolności zawarte w niniejszej Deklaracji byłyby w pełni realizowane.” Porządkiem międzynarodowym, w którym zrealizowane mogą być w pełni prawa i wolności zawarte w Deklaracji Praw Człowieka jest niewątpliwie utrzymujący się w stosunkach międzynarodowych stan pokoju (rozumianego zgodnie z definicją pozytywną), utrzymanie zaś tego stanu jest naczelnym celem prawa do pokoju.

Prawo narodów do pokoju, jak wspomniano wyżej, łączy się ze zobowiązaniem państw powstrzymania się od użycia siły, co zresztą jest podstawą współczesnego porządku międzynarodowego. Podobnie jak w przypadku związków prawa do pokoju z prawami człowieka, także związek między prawem narodów do pokoju a zakazem użycia siły, a nawet stosowania groźby użycia siły w stosunkach międzynarodowych, jest oparty na zasadzie sprzężenia zwrotnego, to znaczy z jednej strony prawo do pokoju implikuje zakaz użycia siły, z drugiej zaś zakaz użycia siły pozwala urzeczywistnić prawo do pokoju. Zwolennikiem tego typu koncepcji prawa do pokoju zdaje się być T. Leśko, który prawo do pokoju wywodzi z Karty Narodów Zjednoczonych (z preambuły oraz przepisów dotyczących procedur w razie zagrożenia pokoju, naruszenia pokoju i aktów agresji).

Naczelną wadą koncepcji prawa do pokoju jest to, że jest ono wyłącznie konstruktem teoretycznym doktryny prawa międzynarodowego, nie ma zaś przełożenia na rzeczywiście obowiązujące prawo międzynarodowe. Nie ma bowiem żadnej normy prawa międzynarodowego, czy to traktatowego, czy zwyczajowego, która ustanawiałaby prawo do pokoju. Wszelkie teoretyczne próby rekonstrukcji takiej normy z innych, istniejących norm prawa międzynarodowego (prawa człowieka, zakaz użycia siły) opierają się jedynie na zbieżności celów tych norm z prawem do pokoju, nie są jednak wystarczające do tego, by stwierdzić obiektywne istnienie prawa do pokoju jako normy prawa międzynarodowego. Należy jednak zaznaczyć, że podejmowane są próby prawnego zagwarantowania pokoju poprzez tworzenie regionalnych systemów pokoju i bezpieczeństwa, czyli traktatowych i instytucjonalnych mechanizmów zobowiązujących uczestniczące w nich państwa do współdziałania na rzecz międzynarodowego pokoju. Przykładami takich prób są Organizacja Państw Amerykańskich i Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.

Grocjusz pisał, że „nie ma niczego pośredniego pomiędzy wojną i pokojem”. Jak jednak zauważył K. Skubiszewski, dychotomiczny podział na pokój i wojnę jest krytykowany we współczesnej doktrynie prawa międzynarodowego, ponieważ przesadnie upraszcza skomplikowane relacje między państwami. Z tego właśnie powodu rozważa się czasem słuszność wprowadzenia do prawa międzynarodowego pojęcia trzeciego, pośredniego (bądź przejściowego, tymczasowego) stanu. Stan przejściowy między pokojem a wojną miałby charakteryzować się, zdaniem P. Jessupa, współistnieniem trzech elementów: (i) poczucia wrogości między stronami, (ii) istnienia sporu o fundamentalnym charakterze i (iii) braku decyzji o wszczęciu wojny. Jednak, jak słusznie podkreślił K. Skubiszewski, wskazane przez P. Jessupa czynniki mają charakter bardziej polityczny, niż prawny i nie tworzą stanu odrębnego niż pokój, jakkolwiek kruchy by on nie był. O wiele bardziej interesujące, szczególnie w kontekście rozważań o porozumieniach pokojowych, jest istnienie „trzeciego stanu” jako stanu przejściowego między wojną a pokojem, np. w okresie pomiędzy faktycznym zakończeniem działań zbrojnych a podpisaniem porozumienia pokojowego przez strony konfliktu zbrojnego. Z jednej bowiem strony, stan taki może wydawać się już stanem pokoju (rozumianym w myśl definicji negatywnych, jako brak wojny) — nie są już bowiem prowadzone działania wojenne. Z drugiej jednak strony, nawet w myśl definicji negatywnych, pokój powinien być stanem trwałym (przynajmniej z założenia), zaś trwałość nie zawsze jest cechą stanu bezpośrednio po ustaniu walk (dopóki strony nie zawrą ostatecznego porozumienia pokojowego, ryzyko wznowienia walk jest często bardzo wysokie). Z powyższych względów słusznym wydaje się być wyróżnienie stanu rozejmu, jako stanu przejściowego między stanem wojny a stanem pokoju. W stanie rozejmu strony nie prowadzą działań zbrojnych, nie utrzymują jednak stosunków charakterystycznych dla stanu pokoju. W nawiązaniu do Grocjusza można rzec, że stan rozejmu, to nie pokój (pax), lecz spokój (otium). Stan rozejmu w odróżnieniu od stanu pokoju (rozumianego w sposób negatywny) nie ma cechy trwałości — albo zakończy się powrotem do stanu wojny (wznowienie walk), albo ulegnie przekształceniu w stan pokoju (na skutek zawarcia porozumienia pokojowego bądź w sposób dorozumiany, przez stopniowe wytworzenie się stosunków pokojowych między dawnymi stronami konfliktu). Co istotne, stan rozejmu, tak jak stan wojny i stan pokoju, to kwestia faktyczna, a nie instytucja prawa międzynarodowego.

Historyczny rozwój porozumień pokojowych

Porozumienia pokojowe od zarania prawa narodów do pierwszej połowy XX wieku

Starożytność

Historia porozumień pokojowych sięga drugiego tysiąclecia przed naszą erą. Za jeden z najwcześniejszych znanych badaczom traktatów pokoju uchodzi traktat zawarty między faraonem Ramzesem II a królem Hetytów Hattusilim z 1280 r. p.n.e. Jego znaczenie jest nie do przecenienia dla naukowców zajmujących się porozumieniami pokojowym, ponieważ — mimo że powstał on ponad 3 tysiące lat temu — znamy jego kompletną treść. Zachowany do czasów współczesnych w dwóch wersjach — egipskiej i hetyckiej, w pewnym zakresie różniących się lecz komplementarnych względem siebie. O jego wyjątkowym znaczeniu dla historii prawa międzynarodowego i stosunków międzynarodowych jako takich świadczy fakt, że jego kopia wyeksponowana została w siedzibie Organizacji Narodów Zjednoczonych w Nowym Jorku. Wśród kluczowych postanowień tego historycznego traktatu wymienić można: (i) zakończenie stanu wojny pomiędzy Egipcjanami a Hetytami; (ii) uznanie istniejącej granicy między królestwami i nakaz wzajemnego poszanowania integralności terytorialnej drugiej strony traktatu; (iii) zawarcie sojuszu na wypadek ataku państw trzecich na jedno z królestw; (iv) zakaz udzielania schronienia uciekinierom z drugiego państwa.

Warte wzmiankowania są również inne znane ze Starożytności traktaty pokoju — seria układów zawartych pomiędzy Rzymem a Kartaginą pomiędzy 509 r. p.n.e. i 202 r. p.n.e. jako konsekwencja toczonych przez te państwa wojen. Pierwszy traktat, z 509 r. p.n.e. ustanawiał pokój między stronami oraz określał szczegółowe zobowiązania, jakie strony na siebie przyjęły, m.in.: (i) ograniczał prawa handlowe Rzymian na terytorium kontrolowanym przez Kartaginę; (ii) zakazywał Rzymianom żeglugi na określonym obszarze Morza Śródziemnego; (iii) zakazywał Kartagińczykom budowy fortec na terytorium Lacjum; (iv) ustanawiał trybut, jaki Kartagina miała płacić Rzymowi. Drugi traktat, z 348 r. p.n.e. zawierał, m.in. postanowienia dotyczące (i) zakazu budowy miast przez Rzymian na określonym obszarze oraz (ii) kwestii związanych z jeńcami i niewolnikami pojmanymi podczas wojny przez obie strony. Zawarty po drugiej wojnie punickiej traktat z 202 r. p.n.e. określał dalsze ustępstwa, na jakie zgodziła się Kartagina.

Średniowiecze

Średniowiecze to okres dalszego rozwoju instytucji traktatów pokoju. Jednymi z pierwszych tego typu instrumentów w historii Polski były traktaty pokoju z Niemcami zawarte przez Bolesława Chrobrego w Merseburgu w roku 1013 i w Budziszynie w roku 1018. Niestety, nie zachowały się one do naszych czasów w całości, ani nawet fragmentach, jednak dzięki pracom historykom znamy, w przybliżeniu, ich treść. W traktacie z Merseburga zamieszczono, obok kwestii zakończenia walk, kilka kluczowych postanowień: (i) Łużyce i Milsko uznano za część Polski; (ii) Bolesław Chrobry zobowiązał się do złożenia hołdu królowi niemieckiemu Henrykowi II; (iii) Bolesław pozostawić miał do dyspozycji Henryka oddział 300 wojów na planowaną wyprawę do Rzymu (w zamian za co analogiczną pomoc zapewnić miał Henryk Bolesławowi w razie wyprawy na Ruś); (iv) syn Bolesława — Mieszko — poślubi Rychezę, córkę palatyna Nadrenii. Pokój w Budziszynie z 1018 r. przyniósł analogiczne rozstrzygnięcia co do kwestii terytorialnej (Łużyce i Milsko przynależne Polsce) oraz militarnej (wzajemne zobowiązania sojusznicze).

Także koniec polskiego średniowiecza, czyli wiek XV, przynosi znaczące traktaty pokoju. Chodzi o porozumienia zawarte przez Polskę i Litwę z Zakonem Krzyżackim w Toruniu w latach 1411 i 1466. Pierwszy pokój toruński, zawarty 1 lutego 1411 r. kończył tzw. Wielką Wojnę z Zakonem Krzyżackim z lat 1409—1411. Jako strony traktatu wymienieni są: po jednej stronie Władysław, król Polski, najwyższy książę Litwy i dziedzic Pomorza i Rusi oraz Witold, wielki książę Litwy, a także książęta mazowieccy i książę słupski; po drugiej zaś — brat Henryk von Plauen, wielki mistrz Zakonu Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Uzgodnienia traktatu obejmowały następujące postanowienia: (i) zakończenie wojny i nastanie pokoju; (ii) wzajemne wydanie jeńców; (iii) zwrot drugiej stronie zdobytych miast, zamków i ziem, oraz zwolnienie poddanych jednej strony z jakichkolwiek przysiąg złożonych stronie przeciwnej; (iv) zakaz niszczenia lub grabieży zwracanych dóbr przed ich przekazaniem drugiej stronie; (v) Żmudź pozostanie w posiadaniu Władysława i Witolda dożywotnio, jednak powróci do Zakonu o ich śmierci; (vi) zwrot ziemi Zawkrze księciu mazowieckiemu Ziemowitowi; (vii) podział pewnej części ziem pomorskich między Polskę i Zakon; (viii) spór o Drezdenko i Santok zostanie poddany arbitrażowi; (ix) spory graniczne między Zakonem, a książętami mazowieckimi i księciem słupskim, w kwestii rybołówstwa oraz żeglugi na Wiśle i Drwęcy zostaną poddane arbitrażowi; (x) dobra kościołów gnieźnieńskiego i włocławskiego znajdujące się na terenach Zakonu oraz dobra biskupów krzyżackich znajdujące się w Polsce pozostaną przy dawnych właścicielach; (xi) ustanowiono wolność handlu kupców obu stron na terytoriach stron przeciwnych; (xii) ustanowiony zostanie specjalny trybunał arbitrażowy do rozstrzygania przyszłych sporów; (xiii) obie strony zobowiązały się skłaniać niewiernych w swych krajach do przyjęcia wiary chrześcijańskiej; (xiv) do swoich dóbr mogą powrócić uciekinierzy, zostanie im zagwarantowane bezpieczeństwo; (xv) do traktatu pokojowego może przystąpić król węgierski Zygmunt; strona polsko-litewska zobowiązuje się tymczasowo powstrzymać od działań zbrojnych przeciw Węgrom (za wyjątkiem samoobrony); (xvi) obie strony zachowają swoje prawa; (xvii) obie strony zobowiązują się nie atakować się wzajemnie oraz nie przystępować do sojuszy z nieprzyjaciółmi drugiej strony.

II Pokój toruński z 19 października 1466 roku, kończący wojnę trzynastoletnią, przyniósł następujące postanowienia: (i) Zakon oddawał Polsce ziemię chełmińską i Pomorze Gdańskie, część Prus z Malborkiem i Żuławami, Elbląg z przyległościami oraz kilka pomniejszych okręgów; (ii) do polskiej administracji kościelnej (pod zwierzchnictwem archidiecezji gnieźnieńskiej) włączono biskupstwa chełmińskie oraz warmińskie; (iii) całość ziem krzyżackich została inkorporowana do Królestwa Polskiego, co oznaczało, mimo faktycznego władztwa Zakonu nad jego ziemiami, odebranie Zakonowi suwerenności; (iv) każdy nowo obrany wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego został zobowiązany składać królowi polskiemu przysięgę wierności; (v) wielki mistrz Zakonu Krzyżackiego oraz jego następcy mieli otrzymać godność senatora Królestwa Polskiego; (v) Zakon został zobowiązany do udzielania Polsce pomocy zbrojnej w razie takiej potrzeby; (vi) w skład Zakonu mieli zacząć być przyjmowani także poddani króla polskiego; (vii) poddanym obu stron zapewniono amnestię oraz prawo do powrotu uchodźców, którzy jednakże mogli wybrać prawo osiedlenia się na terytorium drugiej strony, jeśli taka była ich wola; (viii) zapewniono wolność handlu między stronami traktatu; (ix) dokonano pewnej wymiany przygranicznych miast i twierdz.

Pokój westfalski

Za jedno z najbardziej przełomowych wydarzeń w dziejach Europy uchodzi zawarcie w 1648 r. pokoju westfalskiego. W istocie chodzi o trzy traktaty pokoju kończące wojnę trzydziestoletnią: pierwszy z 30 stycznia 1648 r. zawarty w Münster pomiędzy Republiką Zjednoczonych Prowincji (Niderlandami) a Królestwem Hiszpanii oraz dwa zawarte 24 października 1648 roku odpowiednio w Münster — między Świętym Cesarstwem Rzymskim (Habsburgami) a Francją — oraz w Osnabrücku między Świętym Cesarstwem Rzymskim (Habsburgami) a Szwecją — przy udziale sojuszników wszystkich głównych stron. Do najważniejszych postanowień rozpatrywanych łącznie traktatów wchodzących w skład pokoju westfalskiego zaliczyć można: (i) uznanie przez mocarstwa europejskie niepodległości Konfederacji Helweckiej (Szwajcarii) oraz Republiki Zjednoczonych Prowincji (Niderlandów); (ii) zmiany terytorialne (m.in. nabycie określonych terytoriów przez Szwecję i Francję, przesunięcia własności pewnych terytoriów pomiędzy państwami wchodzącymi w skład Rzeszy Niemieckiej); (iii) ustanowienie wolności żeglugi na Renie; (iv) zniesienie bądź ograniczenie barier w handlu między stronami traktatów; (v) zmiany w ustroju Rzeszy Niemieckiej; (vi) modyfikację zasady cuius regio, eius religio, poprzez zaliczenie kalwinizmu do katalogu denominacji chrześcijańskich mogących uzyskać status religii panującej w wybranych państwach oraz zagwarantowanie możliwości praktykowania wiary przedstawicielom wyznań innych niż wyznanie panujące w danym kraju (z pewnymi ograniczeniami).

Porozumienia pokojowe po wojnach napoleońskich wraz z Aktem Końcowym Kongresu Wiedeńskiego

Półtora wieku po ustanowieniu ładu westfalskiego Europa doznała wstrząsu, jakim była Rewolucja Francuska i wojny napoleońskie, zaistniała potrzeba ustanowienia nowego porządku międzynarodowego. Efektem tego był Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego z 1815 roku (zawierający łącznie kilkanaście traktatów i innych aktów prawnych) oraz towarzyszące mu traktaty pokoju, jakie główne mocarstwa europejskie zawarły z Francją. Ze względu na ilość powiązanych ze sobą aktów prawnych oraz szerokość regulacji, stwierdzić można, że u podstaw porządku wiedeńskiego legł pierwszy system pokoju w rozumieniu, jaki przedstawiony zostanie w dalszych częściach niniejszej pracy. Na Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego składały się m.in. następujące dokumenty: (i) traktat ogólny, podsumowujący osiągnięte na przez mocarstwa porozumienie, w tym przypieczętowujący kwestie terytorialne; (ii) dwustronne traktaty: między Rosją i Austrią oraz między Rosją i Prusami (te dwa traktaty stały się podstawą nowego podziału dawnych ziem polskich pomiędzy zaborcami oraz utworzenia Królestwa Polskiego — tak zwanego Królestwa Kongresowego), a także traktat między Prusami i Saksonią; (iii) trójstronny traktat między Austrią, Prusami i Rosją dotyczący Krakowa, wraz z konstytucją Wolnego Miasta Krakowa; (iv) konstytucja Rzeszy Niemieckiej; (v) porozumienia o wolności żeglugi na niektórych rzekach europejskich, w tym na Renie; (vi) deklaracja mocarstw o zniesieniu handlu niewolnikami; (vii) porozumienie dotyczące precedencji przedstawicieli dyplomatycznych. Warto zwrócić uwagę w szczególności na dwa ostatnie z wymienionych wyżej aktów. Deklaracja o zniesieniu handlu niewolnikami była rozwinięciem idei zawartej wcześniej w I traktacie paryskim z 1814 r., znalazła też potwierdzenie w II traktacie paryskim z 1815 r. Porozumienie o precedencji przedstawicieli dyplomatycznych było zaś pierwszym aktem pisanego prawa międzynarodowego w zakresie prawa dyplomatycznego we współczesnym rozumieniu. Częścią II traktatu paryskiego z 1815 r. była też deklaracja i protokół dotyczący uznania i udzielenia przez strony gwarancji wieczystej neutralności Szwajcarii.

Porozumienia pokojowe po I wojnie światowej

Bez wątpienia najważniejszymi dwudziestowiecznymi traktatami pokoju w okresie przed ustanowieniem Karty Narodów Zjednoczonych były traktaty, które państwa sprzymierzone (Ententa) podpisały z pokonanymi w I wojnie światowej Państwami Centralnymi: Traktat Wersalski z Niemcami z 28 czerwca 1919 r., traktat z Saint-Germain z Austrią z 10 września 1919 r., Traktat z Neuilly z Bułgarią z 27 listopada 1919 r., oraz traktat z Trianon z Węgrami z 4 czerwca 1920 r. Na Konferencji Paryskiej wynegocjowano także traktat z Sevres z Imperium Osmańskim, jednakże nie wszedł on w życie ze względu na brak jego ratyfikacji przez stronę turecką (został on następnie zastąpiony traktatem z Lozanny z 24 lipca 1923 r.). Zostaną one omówione wspólnie z względu na wzajemne podobieństwa i systemowe powiązania:

— Część pierwszą w każdym z wymienionych powyżej traktatów pokoju stanowił Pakt Ligi Narodów;

— po Pakcie Ligi Narodów następowały postanowienia dotyczące granic państw pokonanych;

— następnie w traktatach zamieszczono część III o tytule „Przepisy polityczne europejskie”, który dotyczył stosunku państw pokonanych do niektórych państw europejskich. Przepisy te traktowały, m.in. o: zrzeczeniu się przez państwa pokonane roszczeń terytorialnych i innych wobec państw określonych w traktacie; prawie opcji dla w odniesieniu do obywatelstwa, archiwów i innych dokumentów itp.; demilitaryzacji określonych terytoriów; plebiscytów na określonych obszarach; rzek międzynarodowych (Ren); majątków prywatnych na terytoriach cedowanych; jurysdykcji cywilnoprawnej; zwolnień celnych;

— część czwarta dotyczyła relacji interesów państw pokonanych poza Europą (tej części nie umieszczono w traktacie z Bułgarią),

— część piąta to klauzule dotyczące wojska, marynarki i lotnictwa, w szczególności dotyczące ograniczeń w liczebności armii, ograniczeń w uzbrojeniu, regulacji poboru i ćwiczeń wojskowych, zburzenia fortyfikacji, przekazania mocarstwom sprzymierzonym części swoich okrętów i samolotów; ponadto ustanowione zostały komisje kontroli składające się z przedstawicieli mocarstw sprzymierzonych;

— część szósta dotyczyła jeńców wojennych i grobów żołnierzy;

— część siódma przynosiła nowoczesną na owe czasy koncepcję osądzenia zbrodniarzy wojennych przez międzynarodowy trybunał, specjalnie powołany do tego celu. W przypadku Traktatu Wersalskiego dodatkowo postanowiono o postawieniu w stan oskarżenia byłego przywódcę państwa pokonanego — byłego cesarza Niemiec Wilhelma II Hohenzollerna;

— część ósma dotyczyła reparacji (w polskim tłumaczeniu oficjalnym — odszkodowań) mających być wypłacone przez państwa pokonane mocarstwom sprzymierzonym oraz restytucji mienia; ponadto postanowienia części ósmej dotyczyły powstania Komisji Reparacyjnych (Odszkodowawczych) oraz ustalenia jej kompetencji, a także przyznania jej członkom przywilejów i immunitetów dyplomatycznych na terytorium Niemiec

— część dziewiąta zawierała inne postanowienia finansowe, niezależne od kwestii reparacyjnych (kwestie zadłużenia państw pokonanych i sposobu jego spłaty itp.),

— część dziesiąta dotyczyła kwestii gospodarczych — zasad handlu międzynarodowego, w tym zwalczania nieuczciwej konkurencji w handlu, ograniczeń ceł, rybołówstwa, majątków prywatnych i szeroko rozumianego prawa cywilnego; ubezpieczeń społecznych; ważne były także zawarte w części dziesiątej postanowienia dotyczące stosowania w stosunkach między mocarstwami sprzymierzonymi a państwami pokonanymi określonych konwencji międzynarodowych dotyczących spraw gospodarczych — co warte podkreślenia jest to mechanizm charakterystyczny także dla późniejszych traktatów pokoju; w tej części przewidziano także ustanowienie mieszanych trybunałów arbitrażowych (rozjemczych);

— część jedenasta dotyczyła regulacji żeglugi powietrznej;

— część dwunasta regulowała kwestie żeglugi, portów, dróg i kolejnictwa; w tej części znalazły się istotne z punktu widzenia prawa międzynarodowego postanowienia dotyczące umiędzynarodowienia rzek: Odry, Łaby, Wełtawy, Niemna i Dunaju; potwierdzono także międzynarodowy status Renu, ustalony w Konwencji Mannheimskiej z 17 października 1868 r.;

— trzynastą częścią traktatów była Konstytucja Międzynarodowej Organizacji Pracy;

— ostatnia część — „Przepisy różne” (piętnasta w przypadku Traktatu Wersalskiego, czternasta w traktatach z Węgrami i Austrią, trzynasta w traktacie z Bułgarią) — dotyczyły uznania przez państwa pokonane mocy wiążącej traktatów pokoju, jakie państwa sprzymierzone zawrą z innymi z państw pokonanych oraz uznać nowe granice tych państw;

— Traktat Wersalski zawierał także część czternastą zatytułowaną „Gwarancje wykonania”, określające zasady okupacji części terytorium Niemiec dla zagwarantowania wykonania traktatu.

Na mocy przepisów ostatniej części traktatów pokoju zawartych po I wojnie światowej zniesiono postanowienia końcowego Aktu Kongresu Wiedeńskiego z 1815 r. Oficjalnie w stosunkach międzynarodowych zakończyła się więc epoka porządku ustanowionego przez ten Kongres. Nastąpił nowy etap w historii — ład wersalski.

Traktat ryski

Traktat ryski z 1921 r. był ostatnim porozumieniem pokojowym, którego stroną Polska stała się przed 1945 r. Zawarty po wojnie polsko-rosyjskiej 1920 roku zawierał następujące postanowienia: (i) ustanie stanu wojny pomiędzy stronami, (ii) szczegółowe ustalenie przebiegu granicy między Polską a republikami sowieckimi oraz zasad jej wytyczania, (iii) prawo wolnej żeglugi i spławu na rzekach granicznych, (iv) obowiązek wycofania wojsk i administracji (w ciągu 14 dni) z miejscowości, które zgodnie z postanowieniami traktatu przynależeć miały do drugiej strony, (v) wzajemne zrzeczenie się przez strony wszelkich roszczeń do ziem położonych po drugiej stronie przyjętej w traktacie granicy, (vi) zobowiązanie poszanowania suwerenności drugiej strony oraz nieingerowania w jej sprawy wewnętrzne, w szczególności strony zobowiązały się nie tworzyć i nie popierać istnienia organizacji mających na celu obalenie ustroju drugiej strony, (vii) obwarowane pewnymi warunkami prawo opcji w odniesieniu do obywatelstwa dla osób znajdujących się na terytorium obu stron, (viii) zapewnienie praw mniejszości narodowych w obu państwach, oraz swoboda wyznania, (ix) wzajemne zrzeczenie się zwrotu kosztów wojennych oraz odszkodowań za straty wojenne, (x) potwierdzenie uprzednio zawartego Układu o repatriacji z 24 lutego 1921 r., (xi) wzajemne zobowiązanie poszanowania grobów wojennych, (xii) wzajemna amnestia dla obywateli drugiej strony za przestępstwa polityczne, (xiii) zwrot przez stronę sowiecką Polsce trofeów wojennych z lat 1772—1918, bibliotek, zbiorów archeologicznych i zabytków oraz archiwów, (xiv) zobowiązanie wzajemnego poszanowania własności państwowej jednej strony, znajdującej się na terytorium drugiej strony traktatu, (xv) strona sowiecka zobowiązała się do wypłacenia sumy 30 milionów złotych rubli, z tytułu udziału ziem polskich w życiu gospodarczym byłego Imperium Rosyjskiego, (xvi) wzajemny zwrot określonego rodzaju mienia transportowego, (xvii) zwrot przez stronę sowiecką kapitału zgromadzonego przez obywateli polskich w instytucjach finansowych pozostałych po stronie sowieckiej, (xviii) powołanie Mieszanej Komisji Reewakuacyjnej oraz Mieszanej Komisji Rozliczeniowej dla przeprowadzenia określonych traktatem zwrotów majątku i kapitału, (xix) przyznanie Polsce klauzuli najwyższego uprzywilejowania w dziedzinie restytucji mienia za okres rewolucji i wojny domowej w Rosji i na Ukrainie, (xx) postanowienia o charakterze gospodarczym, w tym dotyczące tranzytu dóbr oraz wymiany handlowej między stronami traktatu. Ponadto na mocy Umowy o przedwstępnych warunkach pokoju z 12 października 1920 r. strony powołały Mieszaną Komisję Graniczną, do której kompetencji należało szczegółowe wyznaczenie i demarkacja granicy.

Ewolucja porozumień pokojowych a rozwój prawa narodów

Przedstawiony w poprzednim punkcie rys historii porozumień pokojowych, wychodzi poza ścisły zakres przedmiotu niniejszej pracy, która skupia się na współczesnych porozumieniach pokojowych, to jest tych, które zawarto po roku 1945. Ma to na celu nie jedynie opisanie traktatów, które poprzedzały współczesne porozumienia pokojowe, lecz przede wszystkim — pokazanie dwóch zjawisk. Po pierwsze — ewolucji samych porozumień pokojowych. Po drugie zaś — rozwoju prawa międzynarodowego jako takiego, który dokonywał się dzięki traktatom pokoju i poprzez nie. W związku z tym świadomie pominięte zostały ważne z historycznego lub politycznego punktu widzenia traktaty pokoju, takie jak trzy traktaty pokoju (Wrocław 1742, Drezno 1745, Hubertusburg 1763) kończące wojny śląskie czy traktat paryski z 1763 roku kończący wojnę siedmioletnią, ponieważ nie przyczyniły się one znacząco do rozwoju prawa narodów, ograniczając się głównie do postanowień terytorialnych, dynastycznych i reparacyjnych.

Ewolucji porozumień pokojowych i rozwoju prawa międzynarodowego (czy też prawa narodów, jak zwane było ono historycznie) w okresie od czasów starożytnych do końca I wojny światowej nie sposób od siebie oddzielić. Przez większą część dziejów prawa międzynarodowego traktaty pokoju były jedynymi bądź niemal jedynymi (obok umów dynastycznych) traktatami istniejącymi w obrocie prawa narodów. Zgodnie z panującą tendencją, początkowo traktaty pokoju zawierane były jako umowy między władcami — potem dopiero (od czasów nowożytnych) między państwami. Dzięki traktatom pokoju następował skokowy rozwój instytucji prawa narodów — to w nich znajdowały po raz pierwszy zastosowanie rozwiązania, które w późniejszych czasach na stałe wpisały się w prawo międzynarodowe.

Jedną z dziedzin prawa międzynarodowego, do której rozwoju przyczyniły się traktaty pokoju jest np. arbitraż i sądownictwo międzynarodowe. Zdumiewa dojrzałość rozwiązań prawnych w tym zakresie zastosowanych w I pokoju toruńskim z 1411 r., a więc ponad 600 lat temu. Zgodnie z owym traktatem, ustanowiony mieć był specjalny trybunał arbitrażowy do rozstrzygania przyszłych sporów między stronami. Składać się on miał z 12 arbitrów, po 6 wyznaczonych przez każdą ze stron traktatu. W przypadku, gdyby arbitrzy nie byli w stanie wydać wyroku, sprawa oddana miała być do wyższej instancji — superarbitrażu papieskiego. Takie uregulowanie kwestii arbitrażu nie ustępuje rozwiązaniom stosowanym w XXI wieku, a w zakresie mechanizmu automatycznego przekazywania spraw nierozstrzygniętych przez arbitrów do drugiej instancji — można by rzec, że wręcz przewyższa rozwiązania nam współczesne, gdzie zazwyczaj odmowa lub niemożność rozstrzygnięcia sprawy przez wyznaczonych arbitrów zamyka drogę dochodzenia sprawy przed arbitrażem międzynarodowym i sprawia, że zapis na arbitraż wygasa.

Rozwiązanym pokrewnym w pewnym zakresie do arbitrażu jest instytucja wspólnych komisji, mających za zadanie dokonywać rozstrzygnięć w drobniejszych, wykonawczych sprawach, gdzie zachodzić może konflikt interesów między stronami lub jednostkami. Pierwsze rozwiązanie tego typu odnaleźć można w pokoju westfalskim — komisję ds. restytucji miały być powołane wspólnie przez strony, które miały zwracać i odbierać mienie. W przypadku braku zgody co do składu komisji, wyboru dokonywać miał cesarz. Późniejsze porozumienia pokojowe często korzystały z podobnych instytucji — przywołać tu można chociażby traktaty kończące wojny napoleońskie, na mocy których powołano kilkadziesiąt dwu- lub wielostronnych komisji (np. traktat paryski z 1815 r., część pierwsza — Traktat Ostateczny, art. I przewidywał utworzenie wspólnych komisji ds. wytyczenia szczegółowego przebiegu granic; Traktat Ogólny, czyli pierwsza część Aktu Końcowego Kongresu Wiedeńskiego przewidywał m.in. utworzenie różnych komisji w art. XXIV, XXVII, XXXI, XLI, XLV, LXII, XCVI. W ich kompetencji znajdować się miało m.in. wytyczanie dróg i granic, dokonywanie obrachunków i rozliczeń, rozstrzyganie kwestii spornych). Również współcześnie rozwiązanie to jest stosowane powszechnie w porozumieniach pokojowych (zob. rozdział IV).

Inną instytucją prawa międzynarodowego, do której rozwoju walnie przyczyniły się kolejne traktaty pokoju jest instytucja wolności żeglugi na rzekach międzynarodowych. Umiędzynarodowienie pierwszej rzeki — Renu — dokonało się w traktatach westfalskich, poprzez ustanowienie wolności żeglugi na tej rzece — zakazano stawiania jakichkolwiek przeszkód dla żeglugi na Renie oraz poboru opłat i ceł od statków płynących po nim. Rozwój koncepcji umiędzynarodowienia Renu nastąpił w traktatach kończących wojny napoleońskie. Oprócz zapewnienia wolności żeglugi na tej rzece, ustanowiono specjalną komisję (złożoną z przedstawicieli państw położonych nad Renem), której zadaniem było zapewnienie przestrzegania i wykonywania Porozumienia dotyczącego żeglugi na Renie. Ponadto Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego przewidywał ustanowienie wolności żeglugi na kilku innych rzekach — Neckarze, Mozeli, Menie, Mozie i Skaldzie. Późniejsze postanowienia części dwunastej Traktatu Wersalskiego dotyczące rzek międzynarodowych były już w zasadzie tylko potwierdzeniem zasad ukształtowanych przez wcześniejsze traktaty.

Kolejną dziedziną prawa międzynarodowego, której rozwój nastąpił za sprawą traktatów pokoju było prawo dyplomatyczne. Reguły protokołu dyplomatycznego, ustalone w siedemnastej części Aktu Końcowego Kongresu Wiedeńskiego, czyli porozumieniu dotyczącym reguł precedencji przedstawicieli dyplomatycznych, w niezmienionej w zasadzie formie obowiązują do dzisiaj, potwierdzone konwencją wiedeńską o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r.

Traktaty pokoju przyczyniły się również do wykształcenia tak istotnych instytucji prawa narodów jak uznanie państwa (pokój westfalski — uznanie niepodległości Szwajcarii oraz Republiki Zjednoczonych Prowincji, czyli Niderlandów — art. LXIII traktatu z Münster) oraz neutralność (uznanie wieczystej neutralności Szwajcarii w traktacie paryskim z 1815 r. — część szósta traktatu — Akt uznania i gwarancji neutralności Szwajcarii oraz nienaruszalności jej terytorium). Także powstanie pierwszej na świecie powszechnej organizacji międzynarodowej o celach ogólnych — Ligi Narodów — związane było z zawarciem traktatów pokoju (po I wojnie światowej). Wskazać również można, że traktaty pokoju nie tylko przyczyniły się do rozwoju ogólnych zasad i instytucji prawa narodów, ale były także zaczynem, na którym wyrastało prawo materialne, czego przykładem może być kwestia zakazu handlu niewolnikami, podjęta w traktatach pokojowych po wojnach napoleońskich (zob. wyżej), a funkcjonująca w prawie międzynarodowym do dziś — aktualnie w formie np. Konwencji Rady Europy w sprawie działań przeciwko handlowi ludźmi, sporządzonej w Warszawie 16 maja 2005 r.

W rozważaniach na temat roli porozumień pokojowych w rozwoju prawa międzynarodowego szczególne miejsce zająć muszą traktaty zawarte po zakończeniu I wojny światowej, w szczególności Traktat Wersalski — najbardziej rozbudowany spośród nich. Odnaleźć w nim można konstrukcje prawne odpowiadające już w zasadzie tym stosowanym we współczesnym prawie międzynarodowym. Wskazać tu można np. typowe dla współczesnych porozumień pokojowych postanowienia dotyczące stosowania w stosunkach między mocarstwami sprzymierzonymi a państwami pokonanymi określonych konwencji międzynarodowych (w części dziesiątej).

Porozumienia pokojowe po zakończeniu I wojny światowej niosły także swój wkład w potwierdzenie koncepcji przenikania się prawa wewnętrznego i międzynarodowego i potwierdzenie zasady prymatu prawa międzynarodowego nad prawem krajowym. Art. 241 Traktatu Wersalskiego stanowił: „Niemcy zobowiązują się ogłosić, utrzymać w mocy i opublikować wszystkie ustawy, regulaminy i dekrety, któreby się okazały niezbędnemi dla zapewnienia całkowitego wykonania niniejszych postanowień.” Obowiązkiem państwa, które przyjmuje na siebie zobowiązania wynikające z prawa międzynarodowego jest zapewnić takie ukształtowanie prawodawstwa krajowego, aby zrealizować postanowienia wynikające z umowy międzynarodowej

Traktaty po I wojnie światowej przyniosły też przełomową w prawie narodów koncepcję osobistej odpowiedzialności jednostek (władców, ale też innych osób) za zbrodnie wojenne i naruszenie traktatów. Tu także pojawiła się koncepcja powołania międzynarodowego trybunału dla osądzenia osób winnych takich naruszeń prawa narodów. Obie te (powiązane ze sobą) koncepcje są także współcześnie wykorzystywane w porozumieniach pokojowych (zob. rozdział IV niniejszej pracy).

Ewolucja porozumień pokojowych oznaczała nie tylko rozwój ich postanowień, lecz także zanikanie niektórych ich rodzajów. Niegdyś normą było regulowanie w traktatach pokoju kwestii dynastycznych (odpowiednie małżeństwo gwarantować miało trwałość zawartego traktatu) — co było odzwierciedleniem stanu ówczesnej polityki międzynarodowej i panującego obyczaju. Wraz z przekształcaniem się traktatów pokoju z umów między władcami w umowy między państwami, kwestie dynastyczne przestały odgrywać ważną rolę i zaniknęły. Do pewnego momentu porozumienia pokojowe były jednocześnie traktatami sojuszniczymi — dawni beligeranci stawali się sojusznikami — w szczególności zobowiązywali się udzielać sobie nawzajem pomocy militarnej na wypadek konfliktów zbrojnych z państwami trzecimi. Tego typu postanowienia pojawiały się w starożytnych (Egipt-Hetyci) i średniowiecznych (Merseburg, Budziszyn, Toruń) traktatach pokoju. W okresie późniejszym taka praktyka została zarzucona, a pokrewne do sojuszniczych obowiązki ograniczono do niewspierania sił wrogich drugiej stronie traktatu. Traktaty sojusznicze wyodrębniły się jako odrębna od traktatów pokoju kategoria umów międzynarodowych.

Porozumienie pokojowe jako umowa międzynarodowa

Uwagi wprowadzające

Prawo międzynarodowe jest najbardziej specyficznym spośród systemów prawa. Systemowi prawa międzynarodowego brak charakterystycznych dla innych porządków prawnych elementów, Mowa tu o skonkretyzowanym katalogu źródeł prawa, jasnych zasadach tworzenia prawa, hierarchicznym uporządkowaniu norm składających się na dany system oraz aparacie przymusu umożliwiającym skuteczną egzekucję ustanowionych praw. Z powodu braku wyżej wymienionych elementów definiujących system prawa, kluczową kwestią w rozważaniach dotyczących prawa międzynarodowego jest ustalenie, czy dana norma stanowi w istocie normę prawa międzynarodowego? Rzecz, która w większości systemów prawnych — przede wszystkim za sprawą istnienia określonego katalogu źródeł prawa i sposobu tworzenia norm — jest kwestią niezaprzątającą uwagi prawników, w przypadku prawa międzynarodowego staje się warunkiem sine qua non dalszych rozważań. Normą prawa międzynarodowego będzie zawsze tylko taka norma, którą za prawo uznają państwa — suwerenne podmioty tego systemu — i którą one same będą chciały się związać.

Jak pisze D. Kennedy, debata o źródłach prawa międzynarodowego zazwyczaj obraca się wokół czterech klasycznych źródeł zawartych w artykule 38 Statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości. Artykuł ten, traktowany jest jako umowny katalog źródeł prawa międzynarodowego i jako taki stanowi punkt wyjścia większości rozważań w tym temacie. Co ważne, art. 38 Statutu MTS nie jest katalogiem powszechnie wiążącym, w rozważaniach teoretycznych ma on charakter jedynie pomocniczy, skierowany jest bowiem do Trybunału, wskazując, jakie źródła prawa międzynarodowego powinien brać pod uwagę rozstrzygając sprawy przed nim zawisłe. Do źródeł tych artykuł 38 Statutu MTS zalicza: po pierwsze — umowy międzynarodowe; po drugie — zwyczaj międzynarodowy; po trzecie — zasady ogólne prawa, uznane przez narody cywilizowane; i wreszcie po czwarte — jako pomocniczy środek ustalania norm prawa — wyroki sądowe i opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego różnych narodów. Należy przy tym odnotować, że sam MTS w swoim orzecznictwie podkreślał wagę art. 38 Statutu jako punktu wyjścia do rozważań o źródłach prawa międzynarodowego. Jednocześnie zauważyć należy, że wśród źródeł prawa wskazanych w art. 38 Statutu MTS brak jest takich źródeł, jak akty jednostronne państw i organizacji międzynarodowych. Choć w prawie międzynarodowym źródła prawa nie są zhierarchizowane, to jednak doktryna wskazuje na umowę międzynarodową i zwyczaj międzynarodowy jako na główne i najważniejsze źródła prawa. Jak piszą W. Czapliński i A. Wyrozumska, „źródła formalne mają w prawie międzynarodowym znaczenie równorzędne. Konieczne jest jednak uwzględnienie specyfiki źródeł. Ta właśnie specyfika sugeruje potrzebę innego potraktowania ogólnych zasad prawa, ponieważ główną ich funkcją jest wypełnienie luki w prawie zwyczajowym lub w umowie międzynarodowej, zatem mają one charakter podrzędny (subsydiarny) w stosunku do umowy i zwyczaju. Oznacza to, że w razie konfliktu między umową a ogólną zasadą prawa przeważać będzie (wyraźna) norma umowna”.

Współcześnie umowa międzynarodowa jest instrumentem najczęściej używanym do kreowania norm prawa międzynarodowego. Wzrost znaczenia umów międzynarodowych w ostatnich stu latach wiązany jest najczęściej z intensywnym rozwojem stosunków międzynarodowych i wymogiem konkretności i szczegółowości uregulowań coraz to nowych problemów, do których często nie ma zastosowania prawo zwyczajowe.

Umowa międzynarodowa, podobnie jak inne pojęcia w dziedzinie prawa międzynarodowego, nie ma jednej, precyzyjnej i niezmiennej definicji. W doktrynie najczęściej przyjmuje się, że umową międzynarodową nazwać można zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego, które wywołuje skutki prawne (tworzy prawa i obowiązki) w obszarze prawa międzynarodowego. Określenie „umowa międzynarodowa” jest pojęciem najszerszym, obejmującym swym zakresem używane w praktyce i teorii prawa międzynarodowego pojęcia takie jak traktat, porozumienie, protokół, pakt, konwencja, statut. Użycie w praktyce jednego z powyższych terminów zależy najczęściej od tego, jakiego rodzaju umowa międzynarodowa jest zawierana, lecz rozróżnienie to nie ma w zasadzie znaczenia prawnego. Pojęcia „traktatu”, „porozumienia”, „paktu” lub „konwencji” stosowane są powszechnie dla umów międzynarodowych o dowolnej treści i celu. „Protokół” to nazwa stosowana najczęściej do umów międzynarodowych mających na celu zmianę lub uzupełnienie wcześniejszych umów. „Statutem” nazywa się zazwyczaj umowy międzynarodowe na podstawie których tworzone są organizacje lub instytucje międzynarodowe. Jak słusznie zauważa G. Schwarzenberg traktaty, konwencje, porozumienia, protokoły i inne określenia umów międzynarodowych powinny być traktowane jako synonimy, ponieważ wszystkie te terminy oznaczają to samo — zgodne porozumienie pod rządami prawa międzynarodowego. Należy jednak odnotować, że w doktrynie podejmowano próby różnicowania, a nawet wartościowania umów międzynarodowych w zależności od nadanej im nazwy, jednak nie znalazły one większego odzewu.

Gwałtowny rozwój umów międzynarodowych w XX wieku ujawnił konieczność kodyfikacji prawa traktatów. W rezultacie powstały dwie konwencje wiedeńskie, z 1969 r. o prawie traktatów (odnosząca się wyłącznie do traktatów międzypaństwowych) — dalej KPT — oraz z 1986 r. o prawie traktatów między państwami a organizacjami międzynarodowymi lub między organizacjami międzynarodowymi. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że Konwencja z 1986 roku pozbawiona jest znaczenia praktycznego, bowiem do dziś nie weszła w życie ze względu na brak wymaganej liczby ratyfikacji.

Na potrzeby KPT przyjęto następującą definicję umowy międzynarodowej (traktatu): jest to międzynarodowe porozumienie między państwami, zawarte w formie pisemnej i regulowane przez prawo międzynarodowe, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym dokumencie, czy w dwóch lub więcej dokumentach, i bez względu na jego szczególną nazwę (art. 2 KPT). Jak widać, definicja z KPT porusza trzy aspekty porozumień, które można nazwać umową międzynarodową — aspekt podmiotowy (określenie stron umowy), aspekt formalny (pisemność) i aspekt przedmiotowy (treść umowy podlegajaca prawu międzynarodowemu). Co charakterystyczne, definicja ta zawęża pojęcie umowy międzynarodowej do porozumień pisemnych i zawartych jedynie między państwami, wykluczając stosowanie KPT do innego rodzaju umów międzynarodowych. Oczywiście, definicja zawarta w KPT ma w pracach teoretycznych jedynie pomocnicze zastosowanie, bowiem jej moc wiążąca ogranicza się jedynie do państw-stron KPT. niż państwa. Podsumowując, na potrzeby dalszych rozważań w tej pracy przyjęto następującą definicję umowy międzynarodowej — jest to zgodne oświadczenie woli dwu lub więcej podmiotów prawa międzynarodowego kształtujące prawa i obowiązki stron w obszarze prawa międzynarodowego, wyrażone w formie pisemnej.

Warto przy tym odnotować, że zagadnienie mocy wiążącej norm zawartych w KPT jest problemem złożonym. O ile bez wątpienia tylko strony związane są normami, które KPT tworzy, o tyle w zakresie, w jakim KPT dokonuje kodyfikacji istniejącego uprzednio prawa zwyczajowego normami tymi związane są także inne podmioty prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy są stronami KPT. Związanie to wynika jednak nie z mocy Konwencji, a z mocy prawa zwyczajowego. Do takiego równoległego obowiązywania norm o identycznej treści wprost odnosi się KPT w swym artykule 4.

Istotą umowy międzynarodowej jest bez wątpienia jej treść normatywna. Akt, który nie zawiera treści normatywnych, to znaczy nie określa praw i obowiązków stron, jest z prawnego punktu widzenia bez znaczenia i nie może być nazwany umową międzynarodową. Jak podkreśla się w doktrynie, ustanowienie w umowie międzynarodowej praw i obowiązków stron wiąże się jednocześnie z powstaniem między nimi określonego stosunku prawnego.

Rzecz jasna, nie ma jednego obowiązującego modelu umowy międzynarodowej, można jednak wyróżnić pewne typowe elementy w konstrukcji umów. Takimi elementami są, w przypadku umów pisemnych, tytuł umowy (najczęściej zawierający określenie stron umowy, miejsce i datę jej zawarcia oraz jej przedmiot), wstęp (zwany preambułą, opisujący okoliczności zawarcia umowy i określający motywy przyświecające umawiającym się stronom), dyspozycja umowy, czyli jej część merytoryczna (zawierająca określenie praw i obowiązków stron wynikających z danej umowy), postanowienia końcowe (dotyczące np. trybu wejścia w życie umowy, czasu jej obowiązywania, sposobu rozwiązania lub wypowiedzenia, języków autentycznych itp.). Spośród wyżej wymienionych elementów niezbędna jest tylko dyspozycja, zgodnie z zasadą, że istotą umowy międzynarodowej jest jej treść normatywna, pozostałe elementy, choć zazwyczaj występują, nie są elementami konstytutywnymi umowy międzynarodowej.

Kwestie definicyjne

Sformułowaniea „porozumienie pokojowe” i „traktat pokoju” sprawiają kłopoty definicyjne. Odnotować przy tym należy, że wskazane wyżej polskie pojęcia nie mają też pojedynczych odpowiedników w zagranicznej literaturze i praktyce międzynarodowej, w której obok pojęć peace treaty i treaty of peace pojawiają się takie jak peace accords czy peace agreement. Ponadto często spotkać się można z umowami międzynarodowymi, które można ze względu na ich cel i przedmiot zakwalifikować, jako porozumienia pokojowe, mimo że posiadają inne nazwy — przykładem może być Traktat państwowy z Austrią z 15 maja 1955 roku. Wprowadzenie sztywnego rozróżnienia między pojęciami „porozumienie pokojowe” i „traktat pokoju” jest niemożliwe, a nawet niecelowe. W związku z powyższym, w niniejszej pracy pojęcia te stosowane będą naprzemiennie i z zasady synonimicznie.

W doktrynie spotkać można różne definicje porozumień pokojowych i traktatów pokoju. Ch. Bell definiuje porozumienia pokojowe bardzo szeroko, jako „dokumenty powstałe jako efekt rozmów ze wszystkimi, bądź niektórymi stronami konfliktu, których przedmiotem jest konflikt militarny, a celem — jego zakończenie”. Definicja ta, jak przyznaje sama autorka, obejmuje nie tylko rzeczywiste porozumienia, czyli akty będące efektem uzgodnienia stron, lecz także np. rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ, mające na celu zakończenie konfliktu zbrojnego. J. Kreutz definiuje porozumienie pokojowe w sposób następujący: „Jest to porozumienie dotyczące rozstrzygnięcia spraw spornych, podpisane oraz publicznie zaakceptowane przez wszystkich lub przez większość głównych stron konfliktu. Porozumienie powinno dotyczyć wszystkich lub głównych punktów spornych.” W tej definicji brakuje, niestety, aspektu prawnego porozumienia pokojowego, jest więc ona zdecydowanie niewystarczająca. Bardziej precyzyjna jest definicja przedstawiona przez L. Vinjamuri i A. Boeseneckera, zgodnie z którą porozumienie pokojowe to „sformalizowane porozumienie pomiędzy dwiema lub więcej wrogimi stronami — państwami lub zbrojnymi grupami — które formalnie kończy wojnę lub konflikt zbrojny i ustanawia warunki, których dotrzymania zobowiązują się wszystkie strony”. Także ta definicja me pewne wady (tautologiczne sformułowanie „wojna lub konflikt zbrojny”), jednak co ważne definicja przedstawiona przez Vinjamuriego i Boeseneckera zawiera istotne elementy niezbędne do wyjaśnienia pojęcia porozumienia pokojowego. Mankamentem, jednakże, powyższej definicji jest wciąż niedostateczne określenie prawnego statusu porozumień pokojowych (traktatów pokoju). Z punktu widzenia prawa międzynarodowego jest to kwestia kluczowa. Porozumienie pokojowe z zasady powinno być umową międzynarodową. Skoro bowiem zawierane jest przez podmioty prawa międzynarodowego (niezależnie od tego, czy będą to państwa, czy inne podmioty mające zdolność traktatową) i ma za zadanie regulować ich prawa i obowiązki, to spełnione są przesłanki niezbędne do uznania porozumień pokojowych za umowy międzynarodowe. J. Kleffner proponuje definicję następującą: „traktaty pokoju to porozumienia między stronami konfliktu zbrojnego, które kończą stan wojny lub konflikt zbrojny między nimi” i dodaje, że „traktaty pokoju sensu stricto są porozumieniami zawieranymi pomiędzy walczącymi państwami w formie pisemnej i podlegają prawu międzynarodowemu”. Wadą tej definicji, z kolei, jest ograniczenie funkcjonalne porozumień pokojowych do zakończenia stanu wojny pomiędzy jego stronami. Jednak pokój, to — zgodnie z przywołany we wstępie mottem — coś więcej niż tylko brak wojny. Konsekwencją zawarcia przez strony porozumienia pokojowego powinno być nie tylko samo zakończenie stanu wojny, lecz także ustanowienie między dawnymi beligerantami co najmniej normalnych, a w idealnym stanie rzeczy — przyjaznych, stosunków.

Powyższe rozważania wiodą do skonstruowania nowej, pełnej definicji porozumienia pokojowego (traktatu pokoju):

— Porozumienie pokojowe (traktat pokoju) to umowa międzynarodowa, zawierana przez walczące ze sobą dotychczas strony, której celem jest ostateczne i trwałe zakończenie konfliktu zbrojnego, ustanowienie pokoju i przywrócenie normalnych relacji między zwaśnionymi stronami.

W takim ujęciu porozumieniem pokojowym nazywana być może każda spełniająca sformułowane wyżej kryteria umowa międzynarodowa niezależnie od tego, czy jej stronami są wyłącznie państwa, czy również inne podmioty prawa międzynarodowego, nawet takie o ograniczonej podmiotowości. Nieco inaczej ujmuje ten problem J. Kleffner, który sugeruje zastrzeżenie nazwy „traktaty pokoju” (peace treaties) dla umów zawieranych między państwami, a dla umów zawieranych między państwami a innymi podmiotami lub umów, które podmioty niebędące państwami zawierają między sobą proponuje nazwę „porozumienia pokojowe” (peace agreements). Wydaje się jednak, że takie rozróżnienie jest niezbyt trafne. Po pierwsze — w praktyce umowy zawierane między państwami często w nazwie zawierają sformułowanie „porozumienie pokojowe”, a nie „traktat pokoju”. Po drugie — o charakterze danego aktu nie decyduje jego nazwa, lecz treść. Po trzecie — umowy zawierane przez podmioty inne niż państwa lub przez te podmioty i państwa mogą być w świetle prawa międzynarodowego pełnoprawnymi umowami międzynarodowymi, a co za tym idzie, z punktu widzenia prawa mieścić się będą w tej samej kategorii, co umowy zawierane między państwami, nawet jeżeli nie będą (ze względu na swoją stronę podmiotową) podlegały uregulowaniom KPT. Pogląd taki znajduje potwierdzenie w doktrynie. Co ważne — takie uregulowanie zawarte jest wprost w art. 3 KPT, zgodnie z którym fakt, że konwencji tej nie stosuje się do porozumień zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego nie wpływa na moc prawną takich porozumień oraz stosowanie do nich norm prawa międzynarodowego wynikających z innych źródeł (np. zwyczaju). K. Gałka z kolei postuluje użycie kategorii porozumień pokojowych jako pojęcia szerszego, w ramach którego mieszczą się zarówno traktaty w rozumieniu KPT, „instrumenty międzynarodowe” niebędące traktatami w rozumieniu KPT oraz dokumenty w ogóle nie będące aktami prawa międzynarodowego.

Niezależnie od powyższego przyznać należy, że często określenie statusu prawnego poszczególnych porozumień pokojowych może być kłopotliwe. Szczególną przyczyną tego ostatniego problemu jest fakt, że współczesne wojny prowadzone są często nie przez państwa między sobą, lecz przez państwa z podmiotami (strukturami) o niejasnym statusie prawnomiędzynarodowym (partyzantki, quasi-państwowe organizmy separatystyczne, kraje związkowe państw federalnych itp.). Choć więc współczesne prawo międzynarodowe dopuszcza częściową przynajmniej podmiotowość międzynarodową takich struktur jak partyzanci czy strona wojująca, a co za tym idzie przyznaje im możliwość związania się prawem międzynarodowym (przede wszystkim obejmuje to normy z zakresu prawa humanitarnego, ale obejmuje także prawo bycia właśnie stroną porozumienia pokojowego), to jednak każdy tego typu przypadek musi być oceniany z osobna.

Jeżeli przyjąć celowościowo-funkcjonalną definicję porzumienia pokojowego, jako umowy zawieranej przez strony konfliktu zbrojnego, która niezależnie od swej nazwy ma na celu zakończenie konfliktu i ukształtowanie pokojowych relacji między dotychczasowymi wrogami, to z łatwością można zauważyć, że do pojęcia porozumienia pokojowego zakwalifikować można dwie główne grupy dokumentów: po pierwsze akty, które bez wątpliwości są umowami międzynarodowymi (zawierane wyłącznie przez państwa) oraz akty, których kwalifikacja prawna jako umowy międzynarodowej może budzić wątpliwości, ze względu na podmioty występujące jako strony. W przeważającej większości przypadków jednak, wątpliwość ta może zostać z powodzeniem rozwiana. Zgodnie z art. 3 KPT, fakt, że KPT znajduje zastosowanie jedynie do traktatów zawieranych przez państwa z innymi państwami nie wpływa na istnienie ani ważność innych umów międzynarodowych — tych zawieranych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego tudzież umów, które inne podmioty prawa międzynarodowego zawierają między sobą. Do takich umów jak najbardziej będą miały zastosowanie normy zwyczajowego prawa traktatów, które notabene są w większości tożsame z normami zawartymi w KPT. Ciekawym aspektem poruszanego tu zagadnienia jest sytuacja, w której na początku konfliktu jedna (lub więcej) ze stron nie ma statusu państwa, zaś w czasie konfliktu (i wskutek jego przebiegu) jej status prawnomiędzynarodowy ewoluuje w stronę pełnej państwowości, co zostaje przypieczętowane właśnie porozumieniem pokojowym, na mocy którego podmiotowość prawnomiędzynarodowa nowopowstałego państwa zostaje potwierdzona i uznana przez pozostałe uczestniczące w konflikcie państwa. Za przykład takiej sytuacji Ch. Bell uznała powstanie Bośni i Hercegowiny po Układzie z Dayton z 1995 r. Jednak należy pamiętać o tym, że Bośnia i Hercegowina ogłosiła niepodległość 3 marca 1992 r., do kwietnia została ona uznana przez kilkadziesiąt państwa, zaś już w maju tego roku, na mocy rezolucji nr 755 Rady Bezpieczeństwa Bośnia i Hercegowina stała się członkiem ONZ — w tej sytuacji stanowisko Ch. Bell jest dyskusyjne.

Niezależnie od powyższego, w praktyce występują także dokumenty, które — choć mają na celu zakończenie jakiegoś konfliktu — porozumieniami pokojowymi nie są. Będą to najczęściej porozumienia sił politycznych danego państwa lub regionu, pozbawione cech umowy międzynarodowej. Nie będąc porozumieniami pokojowymi, dokumenty takie mogą być elementami składowymi procesu pokojowego.

Całą kategorię, na którą składać się będą międzypaństwowe traktaty pokoju (umowy, których status prawny jako traktatu nie budzi wątpliwości), inne porozumienia pokojowe (np. porozumienia pokojowe, których stronami są aktorzy niepaństwowi — strona wojująca lub partyzanci), ale też dokumenty o niedookreślonym statusie prawnym (jak wspomniane wyżej akty o charakterze wewnętrznym) zbiorczo określić można jako ius post bellum. Pojęcie to stosowane jest w doktrynie prawa międzynarodowego, zarówno polskiej, jak i anglosaskiej, niestety brak jest konsensusu co do jego treści. C. Mik zwraca uwagę na problemy w określeniu zakresu materialnego ius post bellum i podkreśla warstwę aksjologiczną tego pojęcia, poprzez stwierdzenie, że „w doktrynie prawa międzynarodowego powszechnie uznaje się, że naczelną zasadą okresu po zakończeniu konfliktu jest sprawiedliwość.” Ten sam autor zauważa, że szczególne znaczenie dla kategorii ius post bellum mają wszechstronne porozumienia pokojowe, zawierające postanowienia zarówno związane z wygaszeniem konfliktu, jak i odbudową państwa i stworzenia warunków dla pokoju. C. Stahn podkreśla konieczność odejścia od koncepcji, w myśl której zawarcie pokoju ma służyć przywróceniu status quo antem, na rzecz rozumienia paradygmatu ius post bellum jako konieczności takiego ukształtowania porozumienia pokojowego, które umożliwi wyeliminowanie przyczyn konfliktu, a nie tylko zaleczenia jego skutków. Biorąc pod uwagę powyższe opinie doktryny, opowiedzieć się należy za koncepcją, w myśl której ius post bellum to po prostu kategoria obejmująca całość norm dotyczących przejścia od stanu wojny (konfliktu zbrojnego) do stanu pokoju. W takim bowiem znaczeniu pojęcie to ma bowiem wyraźny walor poznawczy (systematyzujący), stanowi wyraźną kategorię, w ramach której można grupować pewnego rodzaju normy.

Klasyfikacja porozumień pokojowych

Tak jak nie ma jednorodnej definicji, tak też nie można w jednoznaczny sposób sklasyfikować porozumień pokojowych, można jednak spróbować dokonać pewnych kategoryzacji. Jednym ze sposobów klasyfikacji porozumień pokojowych jest podział ze względu na etapy zawierania na porozumienia wstępne, porozumienia właściwe (ramowe) i porozumienia wykonawcze. Inna możliwa klasyfikacja to podział ze względu na zawartość na porozumienia kompletne i częściowe. Kolejna możliwa klasyfikacja porozumień pokojowych to podział ze względu na strony porozumienia na umowy zawierane wyłącznie przez państwa, przez państwa i inne podmioty oraz przez wyłącznie podmioty nie będące państwami. Porozumienia pokojowe można też podzielić na umowy zawierane dobrowolnie i traktaty narzucone.

Z punktu widzenia prawa międzynarodowego najistotniejsze wydają się dwa podziały. Po pierwsze wymienić tu należy podział porozumień pokojowych na traktaty kończące konflikty międzynarodowe (gdzie stronami są wyłącznie państwa lub organizacje międzynarodowe — czyli bezsporne podmioty prawa międzynarodowego), oraz na umowy kończące konflikty o charakterze niemiędzynarodowym (wojny domowe), gdzie przynajmniej po jednej ze stron występuje podmiot o nie do końca sprecyzowanym statusie prawnomiędzynarodowym (partyzanci, strona wojująca itp.). Podział ten jest istotny, ponieważ o ile w pierwszym wypadku bez większych wątpliwości można stwierdzić, że mamy do czynienia z porozumieniami pokojowymi, to w drugim przypadku wymagana będzie każdorazowa pogłębiona analiza kwestii podmiotowości przynajmniej jednej ze stron, która to analiza dopiero pozwoli stwierdzić, czy w danym wypadku mamy rzeczywiście do czynienia z porozumieniem pokojowym.

Drugim istotnym podziałem porozumień pokojowych będzie podział na takie, w których pozycja stron jest równorzędna i takie, które zwycięzca zawiera z pokonanym, co w większości przypadków oznacza całościowe lub przynajmniej częściowe narzucenie traktatu. W tym przypadku kluczowa, z punktu widzenia prawa międzynarodowego, jest kwestia woli stron jako konstytutywnego elementu zawarcia umowy międzynarodowej i dopuszczalności wyjątków od tej zasady.

Cel porozumienia pokojowego

Cel umowy międzynarodowej — pojęcie i znaczenie, sposoby jego określania

Pojęcie celu traktatu, choć nie zostało nigdy zdefiniowane w wiążący sposób, jest jednym z najważniejszych pojęć prawa traktatów. W samej KPT pojęcie to występuje wielokrotnie. Określenie celu traktatu może być konieczne z wielu względów, np. w związku z potrzebą ustalenia zakresu obowiązków umawiających się stron wynikających z zakazu podejmowania działań mogących udaremnić przedmiot i cel traktatu lub w związku z potrzebą ustalenia dopuszczalności zastrzeżeń do traktatu. Określenie celu umowy międzynarodowej jest także niezbędne w procesie jej interpretacji, ze względu na to, że obowiązek interpretacji traktatu w zgodzie z jego celem jest jedną z części składowych ogólnej zasady interpretacji traktatów, skonkretyzowanej w art. 31 KPT. Ustalenie celu umowy może być także przydatne dla potrzeb kategoryzacji danej umowy międzynarodowej, np. dla ustalenia, czy dana umowa międzynarodowa jest porozumieniem pokojowym.

Pojęcie celu traktatu było rozważane wielokrotnie przez Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (m.in. w sprawie zastrzeżeń do konwencji o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa, w sprawie łowisk islandzkich, w sprawie personelu dyplomatycznego i konsularnego USA w Iranie, w sprawie działań militarnych i paramilitarnych w Nikaragui), a także przez Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (np. w sprawie szkół mniejszości w Albanii), jednak Trybunały te także nie zdefiniowały w sposób jednoznaczny tego pojęcia.

Podejmując próbę wyjaśnienia pojęcia celu traktatu można wskazać, że jest to stan rzeczy, jaki strony chciały osiągnąć przez zawarcie umowy międzynarodowej, przy czym należy mieć na względzie, że celu traktatu nie można dekodować bez uwzględnienia przyczyn jego zawarcia, to znaczy ratio legis traktatu. Sprawę dodatkowo komplikuje to, że cel traktatu z jednej strony powinien być możliwy do obiektywnego określenia przez postronnego obserwatora, z drugiej zaś nie może być oderwany od czynnika subiektywnego w postaci woli stron — twórców traktatu.

Źródłami poznania celu traktatu mogą być tytuł traktatu lub treść jego preambuły, cel traktatu może być wprost określony w jego postanowieniach, np. w pierwszych artykułach, czasem jednak określenie celu traktatu wymaga pewnych zabiegów interpretacyjnych, włączając w to sięganie do prac przygotowawczych.

Preambuła porozumienia pokojowego i jej znaczenie normatywne

Preambuła, czyli uroczysty wstęp do traktatu, bywa często lekceważona w procesie analizy umowy międzynarodowej, w doktrynie częsty jest pogląd, jakoby preambuła pozbawiona była znaczenia normatywnego, jednak pogląd ten powinien zostać poddany krytycznej weryfikacji. Preambuła ma często znaczenie dla ustalenia samej istoty zobowiązania prawnomiędzynarodowego, jaką jest zgoda strony umowy międzynarodowej na przyjęcie obowiązków wynikających z umowy (sformułowania zawarte w preambule pozwalają odróżnić umowę międzynarodową od innych aktów międzynarodowych pozbawionych charakteru prawa, np. wspólnych stanowisk czy oświadczeń o naturze politycznej). Pogląd, że preambuła traktatu może mieć charakter normatywny zajął Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w sprawie Obywateli Amerykańskich w Maroku (wyrok z 1952 r.).

Preambuła traktatu zajmuje szczególne miejsce w procesie ustalania celu traktatu. Wstęp do umowy międzynarodowej jest tą częścią traktatu, która najczęściej zawiera wskazówki przydatne w dekodowaniu celu umowy. Jak pisze M. Frankowska, preambuła zawiera motywy, którymi kierują się strony zawierające umowę, a także wyjaśnia cel, do którego strony zmierzają oraz okoliczności towarzyszące zawarciu umowy, co może mieć istotne znaczenie przy interpretacji postanowień części głównej umowy.

W sporze pomiędzy zwolennikami tezy o normatywnym charakterze wstępu do umowy międzynarodowej i jej przeciwnikami najwłaściwszym wydaje się być stanowisko umiarkowane, zgodnie z którym preambuła może, lecz nie musi zawierać treści o charakterze normatywnym. Nie jest w związku z tym możliwe abstrakcyjne rozstrzygnięcie powyższego problemu, niezbędna bowiem jest każdorazowa analiza treści preambuły badanej umowy międzynarodowej.

Preambuła ma szczególne znaczenie dla porozumień pokojowych. Jest ona najczęściej nośnikiem treści politycznych, wyjaśnia motywy, jakimi kierowały się strony zawierając umowę, wskazuje cele, jakie przyświecają stronom. Preambuła porozumienia pokojowego może, ale nie musi wskazywać na stronę, która ponosi odpowiedzialność za wywołanie wojny, którą dany traktat pokoju kończy. Należy przy tym zaznaczyć, że w zdecydowanej większości porozumień pokojowych zawartych w okresie objętym zakresem czasowym niniejszej pracy nie została wskazana strona odpowiedzialna za wywołanie wojny. Za powód takiego stanu rzeczy należy z największym prawdopodobieństwem przyjąć założenie, jakie przyświeca stronom porozumień pokojowych, że traktat pokoju ma stanowić „nowe otwarcie” w stosunkach między dotychczas skonfliktowanymi stronami, czemu nie sprzyjałoby wskazywanie w sposób otwarty jednej ze stron, jako odpowiedzialnej za rozpoczęcie wojny. Nie zmienia to jednak faktu, że analiza treści wielu z tych traktatów pozwala z łatwością wskazać stronę, która zostaje obarczona odpowiedzialnością za wojnę — wskazywać może na to przede wszystkim nierównomierny rozkład praw i obowiązków wynikających z porozumienia. Przykładem tego typu traktatu może być Traktat pokoju między Japonią i Indonezja z 1958 r., w którym Japonia, choć niewskazana wprost jako strona odpowiedzialna za wojnę, zobowiązuje się do wypłaty reparacji na rzecz Indonezji. Przykładami porozumień pokojowych, w których preambułach wskazane zostały państwa odpowiedzialne za rozpoczęcie wojny są zawarte po II wojnie światowej (1947 r.) traktaty pokoju z europejskimi państwami sojuszniczymi III Rzeszy (Włochy, Bułgaria, Rumunia, Węgry, Finlandia — określone w tych traktatach jako współodpowiedzialne za wojnę).

Podstawowe cele porozumień pokojowych

Jak wyjaśniono powyżej, cele porozumień pokojowych mogą być dekodowane zarówno z preambuły, jak też z treści poszczególnych postanowień porozumienia. Do podstawowych celów porozumienia pokojowego zaliczyć można zakończenie wojny, ustanowienie trwałego pokoju i przywrócenie normalnych stosunków między stronami konfliktu.

Cel porozumienia pokojowego, jakim jest zakończenie wojny między stronami umowy, w przeważającej większości przypadków jest osiągnięty już w momencie podpisywania porozumienia, jest więc to przedmiot swoistej kurtuazji stron zawierających umowę. Można też przyjąć, że określenie celu porozumienia pokojowego w postaci zakończenia stanu wojny między układającymi się stronami ma mieć charakter uroczystego potwierdzenia tego faktu przez strony i jest jednocześnie wyrazem woli stron umowy, by utrzymać taki stan rzeczy. W takiej sytuacji cel porozumienia pokojowego, jakim jest zakończenie wojny należy odczytywać raczej jako chęć ostatecznego i permanentnego powstrzymania się od dalszych działań zbrojnych. Przykłady sformułowań traktatowych wskazujących na zakończenie wojny, jako cel traktatu znaleźć można, m.in. w jednobrzmiących akapitach preambuł traktatów pokoju z Włochami, Węgrami, Rumunią, Finlandią i Bułgarią z 1947 r., w preambule Traktatu Pokoju między Japonią i Indonezja z 1958 r., w preambule izraelsko-egipskiego traktatu pokoju z 26 marca 1979 r., czy w preambule porozumienia o pokoju w Wietnamie z 1973 r.

Kolejnym celem porozumień pokojowych jest ustanowienie trwałego pokoju między sygnatariuszami umowy. Jest to bez wątpienia esencjonalny i najważniejszy cel każdego porozumienia pokojowego, jednak najbardziej logicznym zdaje się być umiejscowienie go na drugim miejscu w niniejszym opracowaniu, bowiem nie sposób ustanowić trwałego pokoju nie zakończywszy uprzednio w sposób ostateczny działań wojennych. Pokój, jako podstawowy cel zawarcia porozumienia pokojowego powinien być ujmowany zgodnie z pozytywną definicją tego pojęcia, a więc nie tylko jako brak wojny, ale jako stan wzajemnego szacunku i pogłębionej współpracy stron mającej na celu wyeliminowanie wszelkich potencjalnych zarzewi konfliktu. Pokój, do którego dążą strony porozumienia pokojowego bywa dookreślany jako „wytrzymały”, „trwały i ostateczny”, „sprawiedliwy”, „wszechstronny”. Przymiotniki te występują często w przeróżnych kombinacjach, co podkreślić ma zamiar stron porozumienia nadania umowie charakteru bardzo uroczystego oraz uwypuklić wagę, jaką strony przywiązują do zachowania pokoju, który ustanawiają danym traktatem, niemniej jednak określenia te pozostają prawnie irrelewantne. Pokój ze swej definicji musi być stanem trwałym, inaczej bowiem będzie jedynie chwilową przerwą w walkach — stanem rozejmu. Ustanowienie pokoju, którego podstawą jest zgoda co do rozstrzygnięcia kwestii spornych, musi zostać uznane za naczelny cel porozumień pokojowych pozwalający na wyodrębnienie tego rodzaju umów, w tym na rozróżnienie porozumień pokojowych od rozejmów, których celem jest zakończenie walk, ale bez ostatecznego rozstrzygnięcia kwestii spornych.

Kolejnym z podstawowych celów porozumień pokojowych jest ustanowienie (przywrócenie) normalnych stosunków między stronami konfliktu. Ustanowienie normalnych stosunków między stronami oznacza stworzenie warunków współistnienia stron porozumienia we wspólnocie międzynarodowej analogicznych do panujących między stronami konfliktu a państwami trzecimi, niezaangażowanymi po żadnej ze stron.

Podstawą ustanowienia normalnych stosunków między stronami porozumienia pokojowego jest wzajemne uznanie stron. Przez uznanie prawo międzynarodowe rozumie z zasady jednostronny akt, na mocy którego podmiot uznający (może, lecz nie musi nim być państwo) stwierdza istnienie jakiegoś faktu i przyznaje mu określone skutki prawne. Uznanie może dotyczyć państwa, rządu, strony wojującej. Uznanie wzajemne oznacza, że każda ze stron porozumienia uznaje drugą stronę. Przykładami porozumień pokojowych, w których występuje wzajemne uznanie stron są Układ z Dayton, izraelsko-egipski traktat pokoju z 1979 r., izraelsko-jordański traktat pokoju z 1994 r. Przykładem jednostronnego uznania zawartego w porozumieniu pokojowym może być uznanie Korei przez Japonię w Traktacie Pokoju z San Francisco z 1951 r.

Konsekwencją uznania jest ustanowienie przez strony wzajemnych stosunków dyplomatycznych i konsularnych (lub ich odnowienie, jeżeli takie stosunki funkcjonowały przed wojną i zostały zerwane bądź zawieszone po rozpoczęciu konfliktu zbrojnego). Z ustanowieniem stosunków dyplomatycznych i konsularnych wiąże się także ustanowienie szeroko pojętych stosunków politycznych, na co składa się, m.in. utworzenie mechanizmów konsultacji politycznych w sprawach będących przedmiotem zainteresowania stron traktatu oraz uczestnictwo w tych samych organizacjach międzynarodowych.

Obok utrzymywania stosunków politycznych na pojęcie normalnych stosunków między stronami porozumienia pokojowego bez wątpienia składać się będzie utrzymywanie kontaktów ekonomicznych (przez co rozumieć należy przede wszystkim regularną wymianę handlową oraz realizację wspólnych przedsięwzięć gospodarczych) oraz istnienie wszelkich innych objawów normalnego współistnienia państw na arenie międzynarodowej (kontakty kulturalne, turystyka etc.).

Cel porozumienia pokojowego w postaci przebudowy stosunków panujących między dotychczas skonfliktowanymi stronami nie musi ograniczać się do ustanowienia stosunków normalnych (poprawnych), lecz może przyjąć postać bardziej zaawansowaną, to znaczy, traktat pokoju może ustanawiać między stronami stosunki przyjazne, pod którym to pojęciem rozumieć należy ustanowienie politycznego lub militarnego sojuszu między stronami.

Reintegracja państwa jako główny cel porozumień pokojowych kończących konflikty niemiędzynarodowe

W przypadku dużej części porozumień pokojowych — umów kończących konflikty zbrojne o charakterze niemiędzynarodowym — obok naczelnego celu umowy, jakim jest ustanowienie pokoju, kluczowe znaczenie ma drugi cel, czyli reintegracja państwa. Pod pojęciem reintegracji państwa rozumieć należy proces przejścia od stanu, w którym na obszarze państwa działają dwa (czasem nawet więcej niż dwa) konkurencyjne ośrodki władzy, dysponujące walczącymi ze sobą siłami zbrojnymi, prowadzące niezależną politykę i sprawujące rządy na określonych obszarach do stanu, w którym funkcjonuje jeden rząd, wykonujący realną władzę nad całym obszarem państwa i zamieszkującą go ludnością, a składający się z przedstawicieli wszystkich walczących ze sobą uprzednio stron. W procesie reintegracji państwa następuje włączenie do centralnego ośrodka władzy wszystkich dotychczas walczących stron, a co za tym idzie dokonuje się likwidacja podmiotowości prawnomiędzynarodowej strony wojującej, który to podmiot był jedną ze stron porozumienia pokojowego będącego podstawą procesu reintegracji. Narzędziami do osiągnięcia celu porozumienia pokojowego, jakim jest reintegracja państwa po wojnie domowej będą np. reformy konstytucyjne lub przeprowadzenie nowych wyborów.

Wśród porozumień pokojowych, których głównym celem jest reintegracja państwa po zakończeniu konfliktu zbrojnego o charakterze niemiędzynarodowym wymienić można np. zawarte 29 grudnia 1996 r. w mieście Gwatemali Porozumienie o trwałym i ostatecznym pokoju, którego stronami są Rząd Republiki Gwatemali i Narodowe Zjednoczenie Rewolucyjne Gwatemali (dalej — Porozumienie Gwatemalskie) czy też Porozumienie o wszechstronnym politycznym rozstrzygnięciu konfliktu w Kambodży podpisane w Paryżu 23 października 1991 r.

Wnioski

Pojęciami kluczowymi dla rozważań o porozumieniach pokojowych są terminy „wojna” i „pokój”. Oba te terminy sprawiają problemy definicyjne, jednak można i należy podjąć próbę ich dookreślenia. Wojna, czyli sytuacja, w której co najmniej dwa podmioty prawa międzynarodowego używają siły, by podporządkować sobie przeciwnika i narzucić mu wolę zwycięzcy. Historycznie wojna była jednym z najważniejszych pojęć prawa międzynarodowego. Aktualnie prawo międzynarodowe odeszło od formalizowania stanu wojny, uznając go za stan faktyczny, z którym wiążą się określone skutki prawne (aktualizacja określonych norm, np. prawa humanitarnego), nie zaś za stan prawny. Wiąże się to przed wszystkim z delegalizacją wojny (jak również wszelkiego innego użycia siły, a nawet groźby jej użycia) w prawie międzynarodowym. Zakaz ten wywodzi się z Karty Narodów Zjednoczonych, a także jest powszechnie uznawany za element zwyczajowego prawa międzynarodowego. Z ewolucją postawy prawa międzynarodowego wobec zjawiska wojny związana jest też zmiana terminologiczna — obecnie pojęcie „wojna” jest używane rzadziej i ustąpiło miejsca sformułowaniu „konflikt zbrojny”.

Trudności definicyjne sprawia także pojęcie „pokoju”. Aktualnie dominuje w doktrynie prawa międzynarodowego pogląd, że pokój jest stanem naturalnym w stosunkach międzynarodowych. Pokój zdefiniować można w sposób negatywny bądź pozytywny. Pokój w sensie negatywnym (pokój sensu largo) to stan w stosunkach międzynarodowych (ale także w sytuacji wewnętrznej państwa), w którym nie toczy się konflikt zbrojny. Pokój w sensie pozytywnym (pokój sensu stricto) to stan, w którym nie tylko nie toczy się konflikt zbrojny, ale ponadto istnieje stabilny i sprawiedliwy porządek międzynarodowy, w którym urzeczywistnione są prawa człowieka, a społeczność międzynarodowa podejmuje wspólne działania na rzecz rozwoju. Z pojęciem pokoju koresponduje także zagadnienie prawa do pokoju, czyli uprawnienia narodów do funkcjonowania w pokoju. Z ewentualnym istnieniem prawa narodów do pokoju łączy się zobowiązanie państw do powstrzymania się od użycia siły, co zresztą i tak stanowi podstawę współczesnego prawa międzynarodowego. Wadą koncepcji prawa do pokoju jest to, że istnieje jedynie jako koncept teoretyczny, bowiem brak jest jakiejkolwiek normy prawa międzynarodowego, która w rzeczywisty sposób ustanawiałaby takie prawo.

Dychotomiczne rozróżnienie wojny i pokoju skłania niekiedy do poszukiwania stanu trzeciego, pośredniego pomiędzy nimi. Taki stan przejściowy może mieć miejsce przed wybuchem wojny lub — co wydaje się być o wiele sensowniejsze — po jej zakończeniu (po ustaniu działań zbrojnych, a przed ustanowieniem pokoju). Stan rozejmu charakteryzuje się tym, że nie są już prowadzone działania zbrojne, co zbliża go do pojęcia pokoju w ujęciu negatywnym, nie jest to jednak stan trwały.

Analiza ewolucji, jaką przeszły porozumienia pokojowe pokazuje, jak bardzo ich rozwój powodował rozwój całości prawa narodów. Niezmiennie od początku swego istnienia traktaty pokoju regulowały kwestie terytorialne oraz gospodarcze — wydaje się to być oczywistym, ponieważ właśnie spory terytorialne oraz sprawy związane ze sprzecznością interesów ekonomicznych od zawsze stanowiły przyczyny wojen. Nie dziwi więc chęć regulowania tych właśnie kategorii spraw w porozumieniach pokojowych. Dodatkowo jednak historyczne porozumienia pokojowe wpływały na powstawanie i doskonalenie wielu instytucji prawa międzynarodowego. Należą do nich chociażby: arbitraż i inne sposoby polubownego rozstrzygania sporów (komisje wspólne dwu- i wielostronne); wolność żeglugi i koncepcja rzek międzynarodowych; uznanie państw. Traktaty pokoju przyczyniły się do rozwoju myśli prawnomiędzynarodowej w zakresie wpływu wojny na obowiązywanie umów międzynarodowych czy kwestii związanych z prymatem prawa międzynarodowego nad prawem krajowym. Traktaty zawarte po wojnach napoleońskich na kolejne dwa wieki, aż do dziś, ustaliły wiele kwestii z zakresu prawa dyplomatycznego (rangi dyplomatyczne, precedencja).

Spośród historycznych traktatów pokoju szczególne jest znaczenie tych zawartych w związku z zakończeniem I wojny światowej, ponieważ w pewnym zakresie do dziś regulują one rzeczywistość międzynarodową. Dotyczy to przede wszystkim wielu europejskich granic, ale także pewnych zastosowanych tam nowoczesnych rozwiązań — takich chociażby jak koncepcja odpowiedzialności jednostek w prawie międzynarodowym, co znalazło swoje potwierdzenie po II wojnie światowej. Do kluczowych osiągnięć prawa międzynarodowego związanych z traktatami pokoju po I wojnie światowej należy również bez wątpienia powołanie Ligi Narodów.

Jednym z najważniejszych pojęć z dziedziny prawa traktatów jest pojęcie celu traktatu, którego ustalenie jest bardzo pomocne (a czasem wręcz niezbędne) w procesie interpretacji umowy międzynarodowej. Zgodnie z doktryną prawa międzynarodowego, celem traktatu nazywa się stan rzeczy, jaki strony chciały osiągnąć przez zawarcie umowy międzynarodowej. Dla ustalenia celu porozumienia pokojowego szczególne znaczenia ma preambuła. Do podstawowych celów porozumień pokojowych zaliczyć można ostateczne zakończenie działań wojennych oraz ustanowienie trwałego pokoju między stronami porozumienia oraz ustanowienie normalnych stosunków między stronami konfliktu. Pod tym ostatnim pojęciem rozumieć należy ustanowienie między stronami stosunków dyplomatycznych i konsularnych, a także rozwinięcie wymiany handlowej, kontaktów turystycznych, kulturalnych etc. W przypadku porozumień kończących konflikty zbrojne o charakterze niemiędzynarodowym obok naczelnego celu umowy, jakim jest ustanowienie pokoju, kluczowe znaczenie ma drugi cel, czyli reintegracja państwa. Porozumieniami pokojowymi nazywać można zarówno umowy zawierane wyłącznie przez państwa, jak też umowy, których stronami są inne podmioty prawa międzynarodowego. W obrocie międzynarodowym występują, jednakże, również akty, które — mimo celu właściwego porozumieniom pokojowym, jakim jest zakończenie konfliktu zbrojnego — nie są porozumieniami pokojowymi w rozumieniu prawa międzynarodowego (np. niewiążące porozumienia polityczne). Możliwe są różne klasyfikacje porozumień pokojowych, w zależności od trybu ich zawierania, ich zawartości, rodzaju stron, czy sposobu wyrażenia woli przez strony.

Podsumowując rozważania zawarte w niniejszym rozdziale należy stwierdzić, że porozumienie pokojowe to umowa międzynarodowa, której stronami mogą być zarówno państwa, jak i inne podmioty prawa międzynarodowego. Czynnikiem pozwalającym na zakwalifikowanie umowy międzynarodowej jako porozumienia pokojowego jest szczególny cel w postaci nie tylko ostatecznego zakończenia konfliktu zbrojnego, lecz również ustanowienia trwałego pokoju między stronami, na co składa się także takie uregulowanie na nowo stosunków między stronami, aby możliwe były w przyszłości normalne (nie wrogie) relacje między nimi, obejmujące obrót gospodarczy, turystyczny, kulturalny etc. Wyznacznikiem może być tutaj także nawiązanie bądź przywrócenie przez strony stosunków dyplomatycznych i konsularnych.

II. Systemowe ujęcie porozumień pokojowych

Uwagi wprowadzające

Porozumienia pokojowe, jak pokazuje praktyka międzynarodowa, niemal nigdy nie występują jako pojedyncze akty prawne. Inaczej niż w przypadku większości umów międzynarodowych, wokół porozumień pokojowych wytwarzają się specyficzne „ekosystemy prawne”, na które składają się towarzyszące porozumieniom pokojowym inne akty prawne. Dotyczy to zarówno aktów, które mogą poprzedzać zawarcie porozumienia pokojowego (zawieszenia broni, rozejmy), jak i aktów, które mają względem porozumienia pokojowego charakter wtórny (dodatkowe i uszczegóławiające porozumienia zawierane równolegle z podpisaniem porozumienia pokojowego lub w jego następstwie).

Można wręcz zaryzykować twierdzenie, że porozumienia pokojowe nie mogą istnieć w próżni i nie mogłyby prawidłowo funkcjonować bez otoczenia prawnego, które się wokół nich wytwarza. Główną zaś przyczyną takiego stanu rzeczy jest szczególny rodzaj materii regulowanej porozumieniami pokojowymi i niezwykłe okoliczności polityczne, jakie towarzyszą zazwyczaj ich zawieraniu. Konieczność zawierania dodatkowych porozumień uszczegóławiających postanowienia porozumień pokojowych wynika również z kompleksowości zagadnień włączanych do porozumień pokojowych. Ogólne normy ustanawiane w porozumieniach pokojowych dla swojej pełnej skuteczności wymagają bowiem często zawarcia swoistych aktów wykonawczych, które je skonkretyzują.

Traktat pokoju to „klasyczna i idealna metoda zakończenia stanu wojny”. Zawarcie porozumienia pokojowego jest sposobem na najbardziej kompleksowe, a zarazem sformalizowane zakończenie konfliktu zbrojnego i przejście ze stanu wojny do stanu pokoju, nie jest jednak jedynym możliwym sposobem. Jak pisał A. Klafkowski „praktyka międzynarodowa wypracowała różne sposoby ostatecznego ustalenia pokoju i przejścia ze stanu wojennego do stanu reorganizacji pokojowej. Traktat pokoju jest tylko jedną z form zakończenia stanu wojny, nie jest jedyna taką formą.” Podstawowym, to jest najczęściej w praktyce spotykanym, obok zawarcia porozumienia pokojowego, sposobem przejścia od stanu wojny do stanu pokoju jest ustanowienie pokoju via facti, czyli poprzez faktyczne (rzeczywiste) zaprzestanie działań wojennych i nawiązanie pokojowych relacji między walczącymi wcześniej stronami. Zaprzestanie działań zbrojnych może przy tym (lecz nie musi) zostać poprzedzone podpisaniem innej niż porozumienie pokojowe umowy (np. rozejmu, o czym w dalszej części rozprawy), bądź nawet szeregu porozumień (składających się na system pokoju, zob. niżej).

Porozumienia pokojowe a system pokoju

Obok pojęcia „porozumienie pokojowe” autor niniejszej pracy proponuje włączyć do rozważań jeszcze jedno pojęcie — „system pokoju”. Choć pojęcia te mają wiele wspólnego ze sobą nawzajem, nie należy mylić ich znaczeń. Prawidłowe rozumienie powyższych terminów jest przy tym bardzo istotne dla rozważań przedstawionych w niniejszej pracy.

Jak zauważa A. Kozłowski, systemem prawa nazywać można uporządkowany zbiór norm pozostających ze sobą w określonych związkach i zależnościach. Aby można było mówić o zbiorze aktów prawnych jako o systemie prawa, konieczne jest, by zbiór ów spełniał kryteria formalne, na które składają się wymogi jednolitości i niesprzeczności (spójności). Zgodne zaś z definicją H. Rota, system prawa jest pewną całością (jednością) norm prawnych, między którymi zachodzą określone wzajemne związki. System prawa może, lecz nie musi wykazywać się zamkniętością lub hierarchicznością. Wprowadzenie nowej kategorii — systemu pokoju (jako szczególnego rodzaju systemu prawa) uzasadnione jest szczególną poznawczą rolą kategorii systemu prawa. Jak słusznie zauważa R. Kwiecień, posługiwanie się kategorią systemu prawa jest niezbędne w procesie wyjaśniania i wskazywania cech konstytutywnych danego porządku prawnego.

Systemem pokoju należy więc nazywać kompleks uregulowań prawnych i instytucji mających na celu ustanowienie i utrzymanie pokoju na jakimś obszarze. Na system pokoju składać się więc będą porozumienia pokojowe (jeden lub kilka w zależności od przyjętej dla zakończenia danego konfliktu koncepcji), inne umowy międzynarodowe (umowy towarzyszące porozumieniom pokojowym, subsydiarne względem nich lub wykonujące bądź doprecyzowujące niektóre ich postanowienia, także umowy zmieniające postanowienia wcześniejszych umów), akty organizacji międzynarodowych i organy międzynarodowe lub umiędzynarodowione (specjalne rady lub komisje nadzorujące przebieg procesu pokojowego i wykonanie postanowień porozumień pokojowych, trybunały do osądzenia zbrodniarzy wojennych, w tym trybunały mieszane krajowo-międzynarodowe), a także często akty wewnętrzne oraz akty o niejasnym statusie prawnomiędzynarodowym.

Aby zespół aktów prawnych i instytucji uznać za system pokoju, powinien on spełniać następujące kryteria: po pierwsze — kryterium przedmiotowe — składające się na system pokoju akty i instytucje powinny za swój przedmiot mieć sprawy związane z zakończeniem wojny (wojen) i ustanowieniem trwałego pokoju na określonym obszarze; po drugie — kryterium podmiotowe — podmioty zaangażowane w tworzenie aktów i instytucji składających się na system pokoju powinny być tożsame z podmiotami zaangażowanymi uprzednio w konflikt (strony) lub w próby jego zażegnania (mediatorzy, świadkowie); wreszcie po trzecie — kryterium wewnętrznej spójności — akty składające się na system pokoju powinny układać się w sensowną, wewnętrznie niesprzeczną całość, nawet, jeśli nie są wprost swoim uzupełnieniem, to powinno być możliwe ustalenie wzajemnych relacji między nimi. Za przykłady systemów pokoju mogą posłużyć system pokoju w krajach byłej Jugosławii po wojnach z lat 1991—1999, system pokoju na Dalekim Wschodzie po II Wojnie Światowej lub system pokoju w Europie po II Wojnie Światowej (w tym ostatnim, ze względu na jego rozbudowanie, wyróżnić można także poszczególne podsystemy pokoju z poszczególnymi państwami Osi).

Na system pokoju w krajach byłej Jugosławii składa się szereg aktów prawnych oraz innych dokumentów ustanowionych w celu zakończenia wojen i ustanowienia trwałego pokoju na terenie byłej Jugosławii, takich jak: Porozumienie Waszyngtońskie z 1 marca 1994 r. dotyczące utworzenia Federacji Bośni i Hercegowiny; Porozumienie Erdutskie z 12 listopada 1995 r. dotyczące statusu regionu Wschodniej Slawonii, Baranji i Sremu; Układ z Dayton wraz z szeregiem załączników, spośród których warto wymienić: Załącznik 1-A — Porozumienie o militarnych aspektach ustanowienia pokoju, Załącznik 1-B — Porozumienie o stabilizacji regionu, Załącznik 4 — Konstytucja Republiki Bośni i Hercegowiny, Załącznik 6 — Porozumienie o prawach człowieka, Załącznik nr 11 — Porozumienie o międzynarodowych siłach policyjnych; Porozumienie z Wright Patterson między Bośnią i Hercegowiną a Jugosławią; Porozumienie o normalizacji stosunków między Jugosławią a Chorwacją zawarte w Belgradzie 23 sierpnia 1996 r.; Układ z Rambouillet z 23 lutego 1999 r. — Tymczasowe Porozumienie o Pokoju i Samorządności w Kosowie; Wojskowo-techniczne porozumienie pomiędzy międzynarodowymi siłami bezpieczeństwa (KFOR), Rządem Federalnej Republiki Jugosławii i Republiką Serbii z 9 czerwca 1999 r.; Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 1244 z 10 czerwca 1999 r. Elementami systemu pokoju w byłej Jugosławii są też instytucje: Międzynarodowy Trybunał Karny dla byłej Jugosławii, ustanowiony na mocy Rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 827 z 25 maja 1993 r. oraz Urząd Wysokiego Przedstawiciela, ustanowiony na mocy Załącznika 10 do Porozumienia z Dayton.

Systemem pokoju na Dalekim Wschodzie po II wojnie światowej nazwać można zespół aktów prawnych i instytucji służących ustanowieniu i utrzymanie pokoju między Japonią i Aliantami, na który składają się, m.in.: Traktat Pokoju z Japonią z 1951 r.; osiem not, na mocy których rząd Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, zgodnie z art. 7 Traktatu Pokoju z Japonią, notyfikował rządowi Japonii chęć reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 27 marca 1953 r., na mocy której rząd Unii Południowej Afryki, zgodnie z art. 7 Traktatu Pokoju z Japonią, notyfikował rządowi Japonii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 22 kwietnia 1953 r., na mocy której rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki, zgodnie z art. 7 Traktatu Pokoju z Japonią, notyfikował rządowi Japonii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 24 kwietnia 1953 r., na mocy której rząd Pakistanu, zgodnie z art. 7 Traktatu Pokoju z Japonią, notyfikował rządowi Japonii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 25 kwietnia 1953 r., na mocy której rząd Francji, zgodnie z art. 7 Traktatu Pokoju z Japonią, notyfikował rządowi Japonii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 27 kwietnia 1953 r., na mocy której rząd Australii, zgodnie z art. 7 Traktatu Pokoju z Japonią, notyfikował rządowi Japonii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; Porozumienie Waszyngtońskie z 12 czerwca 1952 dotyczące rozstrzygnięcia sporów narosłych wokół art. 15(a) Traktatu Pokoju z Japonią; Traktat Pokoju między Republiką Chińską i Japonią, podpisany w Tajpej 28 kwietnia 1952 r.; Traktat Pokoju między Unią Birmy i Japonią, podpisany w Rangunie 5 listopada 1954 r.; Porozumienie między Unią Birmy i Japonią dotyczące reparacji i współpracy gospodarczej, podpisane w Rangunie 5 listopada 1954 r.; Porozumienie między Republiką Filipin i Japonią dotyczące reparacji, podpisane w Manili 9 maja 1956 r.; Traktat Pokoju między Japonią i Republiką Indonezji z 1958 r., Porozumienie między Japonią i Republiką Indonezji dotyczące reperacji, podpisane w Dżakarcie 20 stycznia 1958 r.; Porozumienie między Japonią i Republiką Wietnamu dotyczące reparacji, podpisane w Sajgonie 13 maja 1959 r.; Traktat o Pokoju i Przyjaźni między Japonią i Chińską Republiką Ludową, podpisany w Pekinie 12 sierpnia 1978 r.; Komisja Dalekowschodnia oraz Aliancka Rada ds. Japonii, ustanowione na mocy Porozumienia Moskiewskiego z 27 grudnia 1945 r.; Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego Wschodu ustanowiony na mocy Karty Międzynarodowego Trybunału Wojskowego dla Dalekiego Wschodu z 19 stycznia 1946 r.

Jeszcze bardziej rozbudowany był system pokoju w Europie po II wojnie światowej, składał się bowiem na niego szereg podsystemów pokoju z państwami Osi i ich sojusznikami, a więc podsystem pokoju z Włochami, podsystem pokoju z Węgrami, podsystem pokoju z Bułgarią, podsystem pokoju z Rumunią, podsystem pokoju z Finlandią i wreszcie rzecz najbardziej kontrowersyjna — podsystem pokoju z Niemcami.

Na podsystem pokoju z Włochami po II wojnie światowej składają się następujące akty prawne i instytucje: Traktat Pokoju z Włochami; wymiana not między Chinami i Włochami dotycząca roszczeń wynikłych ze zniszczeń wojennych z 30 czerwca 1947 r.; Porozumienie między rządem Stanów Zjednoczonych i rządem Włoch dotyczące rozliczenia niektórych roszczeń z czasów wojny i spraw powiązanych, podpisane w Waszyngtonie 14 sierpnia 1947 r.; nota z 25 lutego 1948 r., na mocy której rząd Czechosłowacji, zgodnie z art. 44 Traktatu Pokoju z Włochami, notyfikował rządowi Włoch chęć utrzymania w mocy pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 1 maja 1948 r., na mocy której rząd Unii Południowej Afryki, zgodnie z art. 44 Traktatu Pokoju z Włochami, notyfikował rządowi Włoch chęć utrzymania w mocy lub reaktywacji pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 16 sierpnia 1949 r., na mocy której rząd Holandii, zgodnie z art. 44 Traktatu Pokoju z Włochami, notyfikował rządowi Włoch chęć utrzymania w mocy pewnych przedwojennych umów dwustronnych; Porozumienie między Włochami i Grecją dotyczące współpracy gospodarczej i rozwiązania kwestii spornych wynikających z Traktatu Pokoju z Włochami, podpisane w Rzymie 31 sierpnia 1949 r.; Traktat Pokoju, Przyjaźni i Współpracy między Gwatemalą i Włochami, podpisane w Gwatemali 10 września 1949 r.; Porozumienie między Jugosławią i Włochami dotyczące podziału archiwów i dokumentów o charakterze administracyjnym lub historycznym, odnoszące się do terytoriów scedowanych na mocy Traktatu Pokoju, podpisane w Rzymie 23 grudnia 1950 r.; Porozumienie między Holandią i Włochami dotyczące rozstrzygnięcia pewnych kwestii spornych wynikających z postanowień gospodarczych Traktatu Pokoju z Włochami, podpisane w Rzymie 15 czerwca 1951 r.; Porozumienie zawarte w formie wymiany not między Kanadą i Włochami, dotyczące rozstrzygnięcia niektórych kanadyjskich roszczeń wojennych i uwolnienia zasobów włoskich w Kanadzie z 20 września 1951 r.; Porozumienie między Holandią i Włochami dotyczące rozstrzygnięcia pewnych kwestii spornych związanych z własnością przemysłową, a wynikających z zastosowania środków będących rezultatem zaistnienia stanu wojny, podpisane w Rzymie 22 września 1952 r.; porozumienie zawarte w formie wymiany not z 8 i 21 grudnia 1951 r. między Stanami Zjednoczonymi Ameryki i Włochami, dotyczące zwolnienia Włoch z pewnych zobowiązań wynikających z Traktatu Pokoju z Włochami; porozumienie zawarte w formie wymiany not z 8 i 21 grudnia 1951 r. między Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej i Włochami, dotyczące rewizji pewnych postanowień Traktatu Pokoju z Włochami; porozumienie zawarte w formie wymiany not z 8 i 20 grudnia 1951 r. między Australią i Włochami, dotyczące rewizji niektórych artykułów Traktatu Pokoju z Włochami; Porozumienie między Republiką Włoch i Federalną Republiką Ludową Jugosławii dotyczące ostatecznego rozstrzygnięcia wszystkich wzajemnych zobowiązań gospodarczych i finansowych wynikających z Traktatu Pokoju z Włochami i powiązanych z nim porozumień, podpisane w Belgradzie 18 grudnia 1954 r.; Porozumienie między rządem Stanów Zjednoczonych Ameryki i rządem Włoch dotyczące roszczeń związanych ze zniszczeniami wojennymi, podpisane w Rzymie 29 marca 1957 r.; Traktat między Włochami i Jugosławią dotyczący delimitacji granicy w części nie wskazanej w Traktacie Pokoju, podpisany w Osimo 10 listopada 1975 r. (dotyczył podziału między Włochy i Jugosławię dawnego Wolnego terytorium Triestu).

Na podsystem pokoju z Węgrami po II wojnie światowej składają się, co najmniej, następujące akty prawne: Traktat Pokoju z Węgrami; Porozumienie między rządem Federalnej Republiki Ludowej Jugosławii i rządem republiki Węgier w sprawie dostaw dóbr i materiałów, które mają zostać przekazane przez Węgry jako reparacje za zniszczenia spowodowane w Jugosławii przez węgierskie operacje wojskowe i okupację terytoriów jugosłowiańskich, podpisane w Budapeszcie 11 maja 1946 r.; nota z 9 marca 1948 r., na mocy której rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki, zgodnie z art. 10 Traktatu Pokoju z Węgrami, notyfikował rządowi Węgier chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 27 lutego 1948 r., na mocy której rząd Czechosłowacji, zgodnie z art. 10 Traktatu Pokoju z Węgrami, notyfikował rządowi Węgier chęć utrzymania w mocy pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 16 listopada 1948 r., na mocy której rząd Unii Południowej Afryki, zgodnie z art. 10 Traktatu Pokoju z Węgrami, notyfikował rządowi Węgier chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; węgiersko-bułgarski Traktat o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podpisany w Sofii 16 lipca 1948 r..

Na podsystem pokoju z Rumunią składają się m.in. następujące akty prawne: Traktat Pokoju z Rumunią; Porozumienie między rządem Królestwa Grecji i rządem Rumuńskiej Republiki Ludowej dotyczące rozstrzygnięcia spraw gospodarczych spornych między tymi krajami od 1939 r., podpisane w Atenach 25 sierpnia 1956; nota z 26 lutego 1948 r., na mocy której rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki, zgodnie z art. 10 Traktatu Pokoju z Rumunią, notyfikował rządowi Rumunii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 1 marca 1948 r., na mocy której rząd Czechosłowacji, zgodnie z art. 10 Traktatu Pokoju z Rumunią, notyfikował rządowi Rumunii chęć utrzymania w mocy pewnych przedwojennych umów dwustronnych; nota z 16 listopada 1948 r., na mocy której rząd Unii Południowej Afryki, zgodnie z art. 10 Traktatu Pokoju z Rumunią, notyfikował rządowi Rumunii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych.

Na podsystem pokoju z Bułgarią składają się m.in. następujące akty prawne: Traktat Pokoju z Bułgarią, Porozumienie między Królestwem Niderlandów i Bułgarską Republiką Ludową dotyczące rozstrzygnięcia spornych kwestii finansowych, podpisane w Sofii 7 lipca 1961 r.; Porozumienie rządu Stanów Zjednoczonych Ameryki oraz rządu Bułgarskiej Republiki Ludowej dotyczące roszczeń obywateli amerykańskich i powiązanych spraw finansowych, podpisane w Sofii 2 lipca 1963 r.; nota z 13 marca 1948 r., na mocy której rząd Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, zgodnie z art. 8 Traktatu Pokoju z Bułgarią, notyfikował rządowi Bułgarii chęć reaktywowania angielsko-bułgarskiego Porozumienia o przekazach pieniężnych z 7 czerwca 1925 r.; nota z 8 marca 1948 r., na mocy której rząd Stanów Zjednoczonych Ameryki, zgodnie z art. 8 Traktatu Pokoju z Bułgarią, notyfikował rządowi Bułgarii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych; węgiersko-bułgarski Traktat o przyjaźni, współpracy i wzajemnej pomocy, podpisany w Sofii 16 lipca 1948 r.

Na podsystem pokoju z Finlandią po II wojnie światowej składają się, m.in. następujące akty prawne: Traktat Pokoju z Finlandią; nota z 7 stycznia 1949 r., na mocy której Rząd Australii, zgodnie z Traktatem Pokoju z Finlandią, notyfikował rządowi Finlandii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych traktatów; nota z 15 listopada 1948 r., na mocy której Rząd Unii Południowoafrykańskiej, zgodnie z art. 12 Traktatu Pokoju z Finlandią, notyfikował rządowi Finlandii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych traktatów; nota z 12 marca 1948 r., na mocy której Rząd Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, zgodnie z art. 12 Traktatu Pokoju z Finlandią, notyfikował rządowi Finlandii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych traktatów; porozumienie zawarte dnia 4 stycznia 1951 r. w formie wymiany not między Australią i Finlandią dotyczące uwolnienia środków należących do rezydentów Fińskich, które zostały zatrzymane w Australii oraz rozstrzygnięcia roszczeń australijskich przeciwko Finlandii związanych z drugą wojną światową; Porozumienie między Finlandią i Związkiem Sowieckim z dnia 9 grudnia 1948 r. dotyczące przebiegu fińsko-sowieckiej granicy państwowej; Porozumienie między Finlandią i Związkiem Sowieckim z dnia 23 czerwca 1960 r. dotyczące przebiegu fińsko-sowieckiej granicy państwowej i procedur rozwiązywania incydentów granicznych.

Istnienie podsystemu pokoju z Niemcami pozornie może wydawać się wątpliwe, ze względu na brak jednego aktu prawnego mogącego zostać uznanym za traktat pokoju z Niemcami po II wojnie światowej. Wątpliwość ta jest jednak pozorna, ponieważ istnienie lub brak „centralnego” czy też „głównego” porozumienia pokojowego nie jest kryterium determinującym istnienie systemu pokoju. System pokoju bez wątpienia może składać się z wielu partykularnych aktów prawnych, które rozpatrywane łącznie tworzą ramy pokojowego współistnienia stron, niegdyś walczących ze sobą. Co więcej, w przypadku, kiedy po zakończeniu wojny (konfliktu zbrojnego) nie powstał jeden traktat pokoju, to właśnie koncepcja systemu pokoju z powodzeniem wypełnić może zaistniałą lukę, wskazując na mechanizmy przejścia od stanu wojny do stanu pokoju między uprzednio walczącymi ze sobą podmiotami. Bez wątpienia więc zespół aktów prawnych i instytucji powstałych po II wojnie światowej, a odnoszących się do Niemiec, ich ustroju, pozycji prawnomiędzynarodowej i relacji z państwami dawnej koalicji Aliantów, można nazwać systemem pokoju z Niemcami po II wojnie światowej, zaś uwzględniając jego pozycję w szerszym kontekście uregulowań pokojowych w Europie po II wojnie światowej, można go uznać za podsystem systemu pokoju w Europie po II wojnie światowej. Wśród najważniejszych aktów i instytucji składających się na system pokoju z Niemcami po II wojnie światowej wymienić można następujące: Deklaracja Berlińska z 5 czerwca 1945 r. dotycząca pokonania Niemiec i przejęcia wykonywania najwyższej władzy na terytorium Niemiec przez Rządy Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich i Tymczasowego Rządu Republiki Francuskiej; Układ Poczdamski z 2 sierpnia 1945 r.; Porozumienie rządów Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich oraz tymczasowego rządu Republiki Francuskiej dotyczące oskarżenia i ukarania głównych zbrodniarzy wojennych Osi Europejskiej, podpisane w Londynie 8 sierpnia 1945 r.; Porozumienie zawarte w Waszyngtonie, dnia 8 kwietnia 1949 r. dotyczące zasad wykonywania władzy i odpowiedzialności rządów Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej oraz Francji po powstaniu Republiki Federalnej Niemiec; Statut Okupacyjny z dnia 8 kwietnia 1949 r.; konwencja między Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej, Francją i Republiką Federalną Niemiec dotycząca stosunków między Trzema Mocarstwami i Republiką Federalną Niemiec, podpisana w Bonn 26 maja 1952 r.; Konwencja Finansowa między Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej, Francją i Republiką Federalną Niemiec, podpisana w Bonn 26 maja 1952 r.; Konwencja między Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej, Francją i Republiką Federalną Niemiec dotycząca rozstrzygnięcia spraw wynikających z wojny i okupacji, podpisana w Bonn 26 maja 1952 r.; Protokół między Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej, Francją i Republiką Federalną Niemiec dotyczący zakończenia okupacji Republiki Federalnej Niemiec, podpisany w Paryżu 23 października 1954 r.; Protokół między Związkiem Socjalistycznych Republik Sowieckich i Niemiecką Republiką Demokratyczną dotyczący zaprzestania płatności reparacji przez Niemcy i innych środków służących pomniejszeniu finansowych i gospodarczych zobowiązań Niemieckiej Republiki Demokratycznej powstałych jako konsekwencja wojny, podpisany w Moskwie 22 sierpnia 1953 r.; Układ między Polską Rzecząpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków, podpisany w Warszawie 7 grudnia 1970 r.; Traktat dotyczący ostatecznej regulacji w stosunku do Niemiec podpisany 12 września 1990 r.; Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy, podpisany w Warszawie 14 listopada 1990 r.

Każdy ze wskazanych powyżej systemów i podsystemów spełnia wymagania przyjętej definicji: składające się na dany system normy służą zakończeniu wojny oraz ustanowieniu i utrzymaniu pokoju na danym terytorium (kryterium przedmiotowe); normy wchodzące w skład poszczególnych systemów wiążą podmioty zaangażowane uprzednio w konflikt (kryterium podmiotowe) i są ze sobą powiązane i niesprzeczne (kryterium wewnętrznej spójności). Co więcej, w pewnym (choć ograniczonym zakresie) można mówić o wytwarzaniu się wewnątrz tych systemów pewnej hierarchii norm (która nie jest niezbędna dla uznania istnienia systemu, lecz wzmacnia jego strukturę i pozwala na jego ustrukturyzowanie). Można bowiem niejednokrotnie w ramach systemów pokoju wyróżnić akty nadrzędne (traktat pokoju, np. Traktat Pokoju z Japonią) i wykonawcze, wydane na podstawie swoistej delegacji zawartej w akcie nadrzędnym (jak noty, na mocy których państwa alianckie notyfikowały rządowi Japonii chęć utrzymania w mocy lub reaktywowania pewnych przedwojennych umów dwustronnych).