Bezpłatny fragment - Ludzie starsi w oczach studentów

Wstęp

Napisanie tej książki miało na celu poznanie oraz w miarę możliwości obalenie teorii istniejących w środowisku.

Osoby starsze są nieodłącznym „elementem” życia społecznego. Każdy z nas chciałby dożyć pięknej starości oraz nie być postrzeganym przez pryzmat stereotypów. Zjawisko, które przedstawiono jest kwestia nacechowaną wysokim zainteresowaniem wśród wielu naukowców.

Choć zainteresowanie osobami starszymi ciągle wzrasta nie jest to wystarczające, aby obalić wszelkie mity i stereotypy, które występują w społeczeństwie. Mając na celu obalenie tej teorii postanowiono zgłębić wiedzę na ten temat oraz zbadać jakie stanowisko przyjmują osoby biorące udział w badaniu.

Książka ta składa się z 3 zasadniczych rozdziałów. Pierwszy ukazuje to, co jest dostępne w literaturze przedmiotu. Zaznaczyć należy, iż temat starości oraz osób starszych cieszy się dużym zainteresowaniem naukowców. Począwszy od teorii starzenia się przez stereotypy, funkcje osób starszych po ich aktywność na przykładzie Uniwersytetu Trzeciego Wieku. Rozdział drugi poświęcony jest metodologicznym podstawom badań. Zawarte w nim treści pokazują, co stanowi cel i przedmiot moich badań. Postawione są w nim również problemy oraz zakładane hipotezy. Ostatnim rozdziałem jest rozdział, w którym istotę stanowią uzyskane wyniki badań.

W książce tej szczególną uwagę zwrócono na relacje oraz sposoby widzenia osób starszych. Dodatkowo istotnym aspektem są funkcje pełnione prze seniorów, wartości, które przekazują. Do weryfikacji hipotez, które postawiono, posłużono się metodą sondażu diagnostycznego, w którym za pomocą kwestionariusza ankiety przeprowadzono badania na przełomie maja 2014 r. w Państwowej Wyższej Szkole Zawodowej w Głogowie w grupie studentów pedagogiki i kulturoznawstwa oraz na przełomie listopada 2015 r. w Wyższej Szkole Humanistycznej w Lesznie w grupie studentów pedagogiki. Badania te mają zatem charakter porównawczy.

Ważnym aspektem, który przemawiał za tym, aby napisać książkę na ten temat, jest możliwość wykorzystania pozyskanej wiedzy w przyszłości. Poza możliwością przygotowania się do tego okresu życia jest jeszcze jedna ważna kwestia. Mianowicie chwila refleksji dotycząca naszego myślenia i postrzegania osób starszych. Wciąż zapominamy, kierując się stereotypami o tym, że w przyszłości również czeka nas przyjemność bycia seniorem.

Patrycja Delikat

Osoby starsze w literaturze przedmiotu

Starość jako faza w życiu człowieka

Starość jest to równie istotny etap naszego życia jak i inne. Jest to faza uznawana za najbardziej zróżnicowaną ze względu na to, iż zależy od poprzednich faz.

„Starzenie się, to proces obniżania poziomu witalności życiowej, który obejmuje wszelkie zmiany fizyczne, jakie następują w ciągu życia jednostki. Zmiany te zachodzą na każdej płaszczyźnie: fizycznej (wygląd zewnętrzny, funkcjonowanie organizmu), psychologicznej, funkcjonalnej i biochemicznej” (Encyklopedia zdrowia. Dojrzałość., 2007, s. 8).

Z definicji tej wynika, że wszelkie narządy i układy ludzkiego organizmu mają ograniczoną zdolność adaptacji, a zasoby których zadaniem jest ochrona naszego organizmu powoli się wyczerpują, co naraża nas na rozmaite schorzenia. Podkreślić należy, że jest to proces bardzo zróżnicowany. Wynika to m.in. z tego, iż każdy z nas starzeje się w innym tempie.

„Starość jest ostatnim etapem rozwoju ontogenetycznego człowieka, który poprzedzają takie okresy, jak: dzieciństwo, młodość i wiek dojrzały.” (A. Nowicka, 2006, s.17). Autorka tej definicji dokonała prostego podziału etapów rozwoju człowieka. Podstawowym podziałem, do którego się odwołujemy jest podział na osiem faz rozwoju człowieka wg Eriksona.

Obecnie za osobę starszą wg kryteriów Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) możemy uznać osobę, która ukończyła 60 lat. Dodatkowo grupę tą można podzielić na następujące kategorie:

— wiek trzeci (60—74 lat),

— wiek czwarty (75—89 lat),

— wiek starszy (90—99 lat),

— wiek sędziwy (powyżej 100 lat) (Encyklopedia zdrowia. Dojrzałość., 2007, s. 7).

Inny podział, którego dokonał A. Zych, również dzieli się na 4 etapy:

— wiek przedstarczy (45—59 lat),

— wiek starzenia się, określany jako wczesna starość (60—74 lat) w tym wieku znajdują się tzw. „młodzi-starzy”,

— wiek starczy, nazywany również późną starością (75—89 lat) w tym wieku znajdują się tzw. „starzy-starzy”,

— długowieczność (90 lat i powyżej) (A.A. Zych, 2001, s.202).

Zdaniem jeszcze innych naukowców starość można podzielić na 2 okresy:

— wczesną starość (do 75 roku życia),

— późną starość (powyżej 75 roku życia).

Natomiast geriatrzy kijowscy wyodrębnili 3 okresy:

— wiek podeszły (między 60 a 74 rokiem życia),

— wiek starczy (między 75 a 90 rokiem życia),

— wiek sędziwy, zwany także długowiecznością (powyżej 90. roku życia) (A. Nowicka, 2006, s.18).

A. Kamiński starość podzielił na następujące etapy:

— „początek starości w przedziale (60—65 rok życia), jest to okres zachowania sprawności fizycznej i umysłowej,

— wczesna starość (od 75 do 80 lat życia); charakteryzuje się pojawieniem różnic indywidualnych w aktywności i funkcjonowaniu w życiu codziennym,

— starość sędziwa (od 80 do 85 lat życia); jest opisywana przez autora jako okres w życiu seniora wymagający opieki i pomocy osób drugich.” (B. Zboina, 2008, s.45).

Jak widać grupę seniorów jest bardzo trudno określić, autorzy uciekają się do wielu podziałów jednak współcześnie umowna granica znajduje się na poziomie 60 lub 65 roku życia.

„W opinii A. A. Zycha, w zależności od przyjętego kryterium społeczna kategoria ludzi starych obejmuje:

— osoby, które osiągnęły wiek emerytalny, nieaktywne zawodowo (kryterium ekonomiczne i socjalne, najbardziej jednoznaczne, wymierne i operatywne, funkcjonujące powszechnie w praktyce społecznej),

— osoby powyżej określonego wieku (kryterium demograficzne),

— osoby o obniżonej kondycji fizycznej i psychicznej (kryteria biologiczne i psychologiczne)” (A. Nowicka, 2006, s.19).

Starzenie się, jako dynamiczny proces progresywny przebiega jednokierunkowo, nie ma w nim możliwości cofnięcia czasu, który upłynął ani nie ma możliwości trwałego i istotnego odwracania zmian zachodzących w naszym organizmie.

Normalne starzenie u człowieka jest procesem powolnym i długotrwałym, który zachodzi w określonym czasie, a jago zakończeniem jest śmierć (T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska, 2007, s.6).

Ten zindywidualizowany i jednocześnie złożony proces przebiega w co najmniej trzech płaszczyznach: biologicznej, psychologicznej i społecznej. Teorie te zostaną omówione w dalszym podrozdziale.

Cechami procesu starzenia się człowieka, które wymienia Józef Kocemba jest:

— powszechność,

— progresywność,

— długotrwałość,

— trójwymiarowość (obejmuje starzenie się gatunku, starzenie osobnicze oraz starzenie populacyjne całej społeczności),

— trójpłaszczyznowość (biologiczna, psychologiczna, społeczna),

— mierzalność (wynika ze zróżnicowania osobniczego; za pomocą różnych sposobów określa się stopień zaawansowania procesu starzenia się, np. określając wiek biologiczny, wiek sprawnościowy, wiek kalendarzowy),

— inwolucyjność (zmiany destrukcyjne, wsteczne),

— złożoność etiologii,

— zwartość ontogenetyczna,

— prewencyjność.

Jak już wcześniej wspomniano starzenie się, to proces zróżnicowany. Wynika to głównie z tego, że poszczególne układy w obrębie jednego organizmu starzeją się w różnym tempie oraz w różnym zakresie. Występują również różnice wynikające z uwarunkowań genetycznych, jak i środowiskowych polegające na odmienności między osobami będącymi w tym samym wieku. Ostatecznie nie jesteśmy w stanie dokładnie stwierdzić, w którym momencie rozwoju organizmu człowieka zaczyna się proces starzenia (B. Zboina, 2008, s.43).

Naukowcy w zależności od potrzeb posługują się poszczególnymi miernikami: biologiczny, demograficzny, psychiczny, społeczny, ekonomiczny, socjalny (prawny).

a) wiek biologiczny — „określany jest stopniem ogólnej sprawności i żywotności organizmu. Tempo starzenia się jest zindywidualizowane i nie przebiega jednakowo u wszystkich osób” (B. Zboina, 2008, s.44). Z powodu wielowymiarowości oraz złożoności procesu biologicznego starzenia się nie ma możliwości dokładnego określenia momentu, w którym człowiek przekracza „próg starości” (B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, 2006, s.45).

Jeszcze inni autorzy twierdzą, że wiek biologiczny, to wiek odpowiadający kondycji naszych narządów w porównaniu z normami, które są określone dla poszczególnych grup wiekowych (Encyklopedia zdrowia. Dojrzałość., 2007, s.9).

b) wiek demograficzny — to liczba przeżytych lat, które są dla wszystkich jednolicie ustalone, po to by mieć orientację w jakiej fazie znajduje się dana osoba. Tutaj pojawia się pewna nieścisłość wynikająca z istnienia wielu podziałów. Jeden z podstawowych określa iż progiem starości jest osiągnięcie 60 — 65 roku życia dla obu płci (B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, 2006, s. 46). We wcześniejszym podrozdziale przedstawione są inne podziały, którymi posługują się naukowcy.

c) wiek psychiczny — „jest pojęciem, któremu przydawać można różne znaczenia. Ocenia się go, na przykład, za pomocą obiektywnych badań funkcji intelektualnych, sprawności zmysłów czy zdolności przystosowawczych jednostki. Obniżenie tych zdolności psychicznych — stwierdzone przy zastosowaniu odpowiednich testów — jest symptomem starzenia się (B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, 2006, s. 46). Innym sposobem określenia wieku psychicznego jest odwołanie się do samooceny, osoba ma tyle lat na ile się czuje. Wynika z tego, że za człowieka starego uznaję się tego, który sam o sobie tak mówi (B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, 2006, s. 47).

d) wiek społeczny — określany jest na podstawie analizy ról społecznych jednostek. Opiera się na założeniu, iż z wiekiem nasze role społeczne ulegają zmianie. „Typowe dla starości role społeczne — to babcia lub dziadek oraz emeryt. Warto jednak zauważyć, że taki sposób określania początku starości jest bardzo nieprecyzyjny. Wnuki bowiem można mieć w wieku lat 40 (…) Wyznaczenie progów starości na podstawie pełnionych ról społecznych jest zatem bardzo zawodne” (B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska 2006, s. 47).

e) wiek ekonomiczny — w ujęciu tym okres starości to ten etap, w którym zanika aktywność ekonomiczna poza własnym gospodarstwem domowym. Próg ten wyznacza granica wieku poprodukcyjnego (B. Szatur-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska, 2006, s. 47).

f) wiek socjalny (prawny) — „ustalany na podstawie aktów prawnych, dotyczy różnego rodzaju świadczeń socjalnych (zasiłek pielęgnacyjny, renta rodzinna oraz świadczenia przedemerytalne dla bezrobotnych). Osiągnięcie wieku socjalnego gwarantuje wyjście w tzw. okres chroniony ze względu na ograniczenia wynikające z braku możliwości samodzielnego zapewnienia środków utrzymania” (B. Zboina, 2008, s.45).

Dodatkowo wyróżniane są jeszcze: wiek sprawnościowy oraz wiek kalendarzowy.

a) wiek sprawnościowy — skalą tą posługiwać się można porównując ze sobą poszczególne jednostki lub w momencie oceniania różnych parametrów wydolnościowych z opracowanymi normami fizjologicznymi (T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska, 2007, s.7).

b) wiek kalendarzowy (astronomiczny) — za pomocą tej skali mierzy się wystarczająco dokładnie upływ czasu. Jest to wiek jednostki wyliczony jako ilość czasu jaka upłynęła od chwili jej narodzin. Wiek ten nie dostarcza nam precyzyjnych informacji dotyczących postępu i zaawansowaniu starzenia się.

Jak widać autorzy tworzą wiele definicji starości, bądź procesu starzenia się. Jednak wszyscy zauważają pewne prawidłowości. Jest to bardzo zróżnicowana faza życia, która umownie zaczyna się w okolicy wieku 60—65 lat. Tak wielka ilość podziałów i sposobów definiowania świadczy tylko o tym, że jest to temat zainteresowań wielu naukowców, a różnice wynikające z ich teorii pokazują, iż jest to temat trudny i zróżnicowany tak samo jak zróżnicowana jest ta faza życia.

Teorie starzenia się

Biologiczne aspekty starzenia się

Jak zostało przedstawione w „Słowniku gerontologii społecznej” biologiczne starzenie się to: „obok starzenia się psychicznego i społecznego, jeden z głównych procesów starzenia się człowieka, odnosi się do funkcjonowania ciała jednostki na przestrzeni czasu i pojawiających się zmian w funkcjonowaniu fizjologicznym; proces ten cechuje stopniowe wygasanie funkcji poszczególnych narządów i układów, przy jednoczesnym wykorzystaniu mechanizmów kompensacyjnych, które umożliwiają zachowanie stałości środowiska wewnętrznego (homeostazy), a tym samym zachowania życia, jednakże wraz z zaawansowaniem starzenia się możliwości kompensacyjne maleją, zmniejsza się prawdopodobieństwo zachowania życia, a wzrasta prawdopodobieństwo śmierci.”(A. Zych, 2001, s.30).

Z definicji tej wynika, iż starość biologiczna oznacza postępującą degradację funkcji organizmu, która jest efektem zmian zachodzących we wszystkich narządach i układach.

„Starzenie biologiczne może następować w wyniku starzenia fizjologicznego i patologicznego.” (B. Zboina, 2008, s. 47).

a) starzenie fizjologiczne jest to takie starzenie, które zachodzi we właściwym czasie oraz stosownie do wieku;

b) starzenie patologiczne występuje przedwcześnie w wyniku chorób lub szkodliwych czynników, które oddziaływały na człowieka przez całe życie (B. Zboina, 2008, s. 47).

Koncepcje biologicznego starzenia się skoncentrowane są na wytłumaczeniu przyczyn, które powodują degradację funkcji organizmu. „Biologiczny mechanizm starzenia się ustroju wypływa z dwóch podstawowych praw:

1. żadna komórka nie jest nieśmiertelna — musi ona się podzielić bądź po pewnym czasie funkcjonowania zwyrodnieć lub obumrzeć,

2. w miarę różnicowania się i przystosowania do coraz bardziej złożonych funkcji komórki stopniowo tracą zdolność podziału. Ich żywotność zależy od rodzaju, funkcji oraz warunków wewnętrznego i zewnętrznego środowiska ustroju.” (B. Zboina, 2008, s. 47).

Istnieje wiele różnych teorii starzenia się jednak M. Susowska za podstawę wszelkich teorii biologicznego starzenia się uznaje zmiany, które zachodzą w cyklu życia, a dokonują się przez informacje zawarte w DNA. Dzieli je na dwie grupy:

— „Pierwsza obejmuje informacje, zgodnie z którymi starzenie sprowadza się do stopniowo rozwijającego się procesu zmian ilościowych w aparacie genetycznym.

— Drugą grupę stanowią koncepcje, które uruchomienie procesu starzenia się upatrują w zaburzeniach lub uszkodzeniach aparatu genetycznego, w wyniku czego zwiększa się liczba „błędów” programu DNA, zdeterminowanych wpływem różnych czynników, między innymi substancjami metabolicznymi.” (B. Zboina, 2008, s. 48).

Poza genetycznymi teoriami biologicznego starzenia się wymienia się również niegenetyczne teorie, z których najpopularniejsze to :

— wolnorodnikowa (starzenie jest genetycznie zaprogramowane);

— glikolyzacji nieenzymatycznej (blisko związana z teorią wolnych rodników) (B. Zboina, 2008, s. 48).

Inne teorie wymieniane w literaturze to m.in.:

— teoria mutacji somatycznych — „zakłada, że problem starzenia się komórek jest złożony, ponieważ zastępujące komórki nie stanowią wiernych replik komórek macierzystych, gdyż zawierają błędy.”

— teoria katastroficznego błędu — jest ona rozwinięciem tezy zakładanej w teorii mutacji somatycznych, która przyczyn doszukuje się w wadliwej replice białek;

— teoria systemu autoimmunologicznego — „dowodzi, że starzenie może być przypisana wadom systemu immunologicznego organizmu. Po pierwsze, ponieważ dlatego, że zmniejsza się możliwość zwalczania infekcji, a po drugie, ponieważ w konsekwencji nieprawidłowej identyfikacji własne komórki organizmu są postrzegane jako czynniki infekcyjne i zostają zaatakowane” (I. Stuart-Hamilton, 2000, s.22).

— teoria odpadów komórkowych — „głosi, że starzenie się jest wywołane toksynami pojawiającym się jako produkty uboczne w normalnej aktywności komórkowej.” (I. Stuart-Hamilton, 2000, s.22).

— teoria zaprogramowanego starzenia się — „zakłada, że starzenie się spowodowane jest siłami ewolucji i w swej istocie zaprogramowane” (I. Stuart-Hamilton, 2000, s.23).

Mimo istnienia wielu teorii biologicznych nie ma jednak ostatecznej i jednoznacznej interpretacji wyjaśniającej źródła starzenia się organizmu.

Układy oraz funkcje dotknięte procesem starzenia się:

a) Układ sercowo- naczyniowy

— pojawiają się starcze zmiany naczyniowe oraz patologiczne odkładanie się cholesterolu;

— występuje pogorszenie ukrwienia ustroju;

— występuje niedokrwienie narządów, szczególnie tych bogato unaczynionych (serce, mózg, nerki);

— pojawia się ograniczona zdolność do wykonywania wysiłków z powodu zmian niedokrwiennych w mięśniu sercowym;

— upośledzona jest zdolność adaptacji do zmieniających się warunków, co ułatwia rozwój zmian chorobowych.

b) Układ oddechowy:

— zmniejszenie maksymalnej wentylacji płuc;

— obniżenie pojemności dyfuzyjnej płuc;

— pogorszenie wysiłkowej adaptacji czynności układu oddechowego;

— powierzchnia oddechowa ulega zmniejszeniu (rozedma starcza), co pogarsza dotlenienie całego organizmu.

c) Masa kostna i mięśniowa oraz tkanka tłuszczowa:

— spadek masy kostnej i mięśniowej oraz wzrost tkanki tłuszczowej;

— mięśnie stopniowo zanikają, zmniejsza się ich napięcie oraz siła;

— zmiany zwyrodnieniowe (chrząstki stawowe i międzykręgowe);

— zmiana sylwetki oraz zmniejszona równowaga seniora w pozycji stojącej;

— odwapnienie i kruchość kości, co prowadzi do częstych złamań.

d) Proces trawienia:

— pojawiają się dolegliwość przewodu pokarmowego;

— zmniejszenie sprawność żołądka i jelit;

— wolniejsza przemiana materii.

e) Narządy zmysłów:

— zmniejszenie wydolność wzroku (ok. 60 roku życia spada bardzo wyraźnie);

— spadek wrażliwości słuchowej;

— utrata zdolności rozdzielczej zmysłu dotyku, smaku i powonienia.

W późnej starości już niewielki bodźce zewnętrzne mogą wywołać nieodwracalne zaburzenia homeostazy, a w ostateczności nawet doprowadzić do śmierci. W miarę postępowania fazy starzenia się ciało człowieka doświadcza zmian w podstawowych układach (np. oddechowym, krążenia, kostno — szkieletowym) oraz zmniejsza się możliwość percepcji zmysłowej (A. A. Zych, 2000, s. 30). Zmiany te jednak odczuwane są stopniowo, ale zauważalny jest ogólny spadek wydolności organizmu, co z pewnością wpływa na samoocenę organizmu, która często jest niska (B. Zboina, 2008, s. 52). Jednak uwagę zwrócić należy na fakt, iż jest to proces zróżnicowany i każdy przechodzi go indywidualnie.

Psychologiczne aspekty starzenia się

Poza teoriami biologicznego oraz społecznego starzenia się istnieje pojęcie teoria psychologicznego starzenia się. „Starość jako zjawisko psychologiczne jest świadomym przeżywaniem swoistego stanu życiowego. Jest również stanem odmiennego reagowania na zewnętrzne środowisko, jak również na zmiany wewnętrzne zachodzące w organizmie. Charakteryzuje ją odmienność przebiegu procesów psychicznych w odczuwaniu odrębności i odmienności życiowej.” (B. Zboina, 2008, s.53—54). Mimo iż jest procesem, który zachodzi na płaszczyźnie świadomości znaczną rolę odgrywają tu procesy organiczne i społeczne (B. Zboina, 2008, s.54).

„Psychologiczna teoria starzenia się ma spełnić następujące cele:

1. opis procesu starzenia się,

2. wyjaśnienie tego procesu,

3. modyfikacja i optymalizacja zachowania w okresie starości.

Celom tym służą badania prowadzone przez psychologów, socjologów i psychiatrów, zarówno w obrębie poszczególnych dyscyplin, jak i interdyscyplinarne.” (M. Susłowska, 1989, s.36).

Niektóre kategorie badań prowadzonych przez wyżej wymienionych specjalistów to:

— badania dotyczące postaw osób starszych wobec różnych spraw,

— badania dotyczące stereotypów starość panujących w różnych społeczeństwach,

— badania nad wypływami kultury na obraz starość (M. Susłowska, 1989, s.36).

Trudno jest mówić o istnieniu jednej podstawowej teorii psychologicznego starzenia się. Nie należy również oczekiwać, że jedna teoria mogłaby wytłumaczyć wszystkie zmiany, które zachodzą w jednostce. Po to by wyjaśnić proces starzenia powstało wiele koncepcji psychospołecznych.

Powstały teorie: „deficytu, aktywności, odpowiedników, przypadków, wycofania się, (…) i <<szkoły bolońskiej>>” (B. Zboina, 2008, s. 54).

a) deficytu — „(…) wyjaśnia zachowania i reakcje ludzi starszych w oparciu o ich samoocenę i świadomość społecznej akceptacji.” (B. Zboina, 2008, s. 54). Teoria ta oparta na hipotezie dojrzałości zakłada, że wraz ze wzrostem wieku ustępują umiejętności intelektualne (B. Zboina, 2008, s. 54). Współcześnie jednak założenia tej teorii uznaje się za przestarzałe i nieprawdziwe.

b) aktywności — zakłada się, iż czynny tryb życia może wpłynąć na lepszą kondycje psychofizyczną człowieka oraz że wpływa na jego wydłużenie (B. Zboina, 2008, s. 54).

c) odpowiedników — teoria ta jest „próbą wyjaśnienia cech osobowości człowieka w późnym okresie życia.” (B. Zboina, 2008, s. 54). Zakłada się, że człowiek w podeszłym wieku nie nabywa już nowych cech ani nie jest w stanie zmienić swojej osobowości. Uważa się że, pewne jego skłonności są rezultatem jego rozwoju i mogą ulec nasileniu (B. Zboina, 2008, s. 54—55).

d) wyłączenia lub wycofania się — w teorii tej charakterystyczną cechą osoby starszej jest stopniowe wycofanie się z czynnego życia (wycofanie z życia społecznego, pozbywanie się ról społecznych, izolacja od otoczenia); konsekwencją tego procesu jest narastanie poczucia niższości (B. Zboina, 2008, s. 55).

e) teoria „szkoły bolońskiej” — głównym czynnikiem jest tu obraz samego siebie. Obraz ten może mieć postać pozytywną lub negatywną zdeterminowany jest przez takie cechy jak, m.in.: stan zdrowia, cechy osobowości, sytuację życiową, a także aktywność. „Teoria ta podkreśla specyfikę sprawności fizycznej i psychicznej człowieka starszego jako potencjału możliwego do wykorzystania w procesie integracji społecznej seniorów. W teorii tej podkreśla się możliwość zmian w zachowaniu osób starszych na drodze uczenia się.” (B. Zboina, 2008, s. 55).

Powstaje wiele teorii, których zadaniem jest wytłumaczenie zmian, które zachodzą na płaszczyźnie już nie tylko pod względem psychologicznym ale również wcześniej omawianym — biologicznym. Jednak próby te w żaden sposób nie mogą wytłumaczyć całej specyfiki tego procesu. W dalszym ciągu wytłumaczalne są tylko poszczególne elementy.

Społeczne aspekty starzenia się

Jak przedstawiono w „Słowniku gerontologii społecznej” społeczne starzenie się odnosi się do tego, jak jednostka spostrzega proces starzenia się i jak odnosi się do niej dane społeczeństwo. „Ten rodzaj starzenia się określa związki między jednostkowym doświadczeniem starzenia się a społeczeństwem, w którym dany człowiek funkcjonuje.” (A. A. Zych, 2001, s. 197).

Konsekwencje społeczne są uzależnione od różnych podokresów wieku podeszłego, m.in. od płci i innych uwarunkowań. Pozycja społeczna osób starszych może wynikać z różnych założeń:

— teoria „wyłączenia” z pełnienia ról społecznych, znaczenia ma tutaj fakt, kto decyduje o zaprzestaniu aktywności (czy jest to decyzja narzucona, czy podjęta przez samą osobę starsza), przykładem może być przejście na emeryturę w przypadku osiągnięcia wieku emerytalnego mimo wyrażanej gotowości do kontynuacji aktywności zawodowej;

— teoria strukturalnej zależności, „według której pozycja osoby starszej zależy od decyzji podejmowanych na poziomie makrostruktury społecznej przez instytucje polityczne i ekonomiczne” (T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska, 2007, s.37).

— teoria pełnego sukcesu wieku podeszłego; wysoko rozwinięte społeczeństwa stwarzają warunki, w których poza względnie dobrym zdrowiem mogą w dalszym ciągu dalej się rozwijać. Poprzez takie podejście niwelowane są granice między poszczególnymi fazami życia (T. Grodzicki, J. Kocemba, A. Skalska, 2007, s.37).

Na proces społecznego starzenia się wpływają również następujące sytuację (okoliczności):

— zmiany w statusie zawodowym — w następstwie naturalnego procesu starzenia się, a także stanów chorobowych;

— wycofanie się z aktywności zawodowej i przejście na pozycję osoby pobierającej tylko świadczenia emerytalne;

— obniżenie statusu ekonomicznego — wynikać to może ze stosunku wysokości emerytury do wydatków zaspokajających potrzeby;

— stresujące wydarzenia życiowe — np. śmierć osób bliskich, choroby;

— zawężanie się stosunków międzyludzkich — w wyniku wycofania lub strat naturalnych;

— utrata ogólnej pozycji społecznej — m.in. poczucie braku wpływu na decyzje dotyczące własnego życia osób starszych.

Różne aspekty starzenia się pozwalają stwierdzić, iż proces ten jest niezwykle zróżnicowany. Zarówno na polu biologicznym, psychologicznym oraz społecznym widoczne są zmiany.

Biologiczne starzenie się odnosi się do funkcjonowania ciała, które cechuje się stopniowym wygasaniem pewnych funkcji. Zachodzi tzw. degradacja organizmu, której wynikiem są zmiany we wszystkich układach i narządach.

Psychologiczne starzenie się związane jest w dużej mierze z biologicznym starzeniem się. Psychologiczne aspekty starzenia zachodzą na płaszczyźnie świadomości i są świadomym przeżywaniem swojego stanu życiowego.

Trzeci aspekt dotyczący społecznego starzenia odnosi się do tego w jaki sposób jednostka spostrzega proces starzenia. Na ten proces wpływa wiele sytuacji, co prowadzi do wniosku, iż społeczne starzenie się uwarunkowane jest wieloma czynnikami, jednak każda z osób przeżywa to indywidualnie.

Każdy z aspektów występuje jednocześnie w różnym nasileniu. Procesy, zamiany biologiczne zachodzą indywidualnie, nie ma przepisu czy schematu na kolejność zmian oraz ich nasilenia. Tak samo jest z podejściem jednostki. Uwarunkowane jest to chociażby charakterem i sposobem bycia osoby starszej. Jedni radzą sobie z tym etapem życia lepiej inni natomiast gorzej. Ma to jednocześnie wpływ na społeczne aspekty, czyli na to jak senior postrzega siebie samego oraz jak jest postrzegany przez innych.

Wnioskiem, który nasuwa się na język jest stwierdzenie, iż proces ten niezależnie od płaszczyzny jest zróżnicowany oraz odbywa się indywidualnie i każdy z nas przeżywa ten proces inaczej.

Osoby starsze we współczesnej rodzinie i społeczeństwie

W dzisiejszych czasach osoby starsze odgrywają wiele ról. Zależy to w dużej mierze od stylów życia seniorów zarówno w rodzinie jak i w społeczeństwie. Ogólnie style życia można podzielić na:

— Styl ekspansywny — osoby te są nastawione na zmiany, rozwój. Styl ten daje im możliwość wykonywania nowych zadań i pozwala na nowe doświadczenia, co jednocześnie oznacza, że mają więcej okazji do rozwoju (B. Szatr-Jaworska,

P. Błędowski, M. Dzięgielewska; 2006, s.61).

— Styl zachowawczy — osoby takie za wartości nadrzędne uważają tradycje i stabilizacje. Ważne dla nich są więzi rodzinne (B. Szatr-Jaworska, P. Błędowski,

M. Dzięgielewska; 2006, s.61).

Dokładniejszym podziałem jest ten, który wskazała O. Czerniawska :

— Styl całkowicie bierny — osoby takie pozostają w domu; często styl ten jest wynikiem choroby. A czasem problemem jest bariera psychiczna.

— Styl rodzinny — osoby takie często pomagają dzieciom w opiece nad wnukami w czasie ich pracy. Często w takich sytuacjach dochodzi do wyparcia innych form aktywności wynikających z braku czasu i poświęcenia się rodzinie.

— Styl wynikający z posiadania ogródka działkowego — osoby takie poświęcają się uprawie owoców i warzyw. Wypełnia to ich czas i daje satysfakcje. Pozwala również na utrzymywanie i nawiązywanie nowych kontaktów.

— Styl oparty na aktywności w stowarzyszeniu społecznym — osoby takie cieszą się dobrym zdrowiem i przede wszystkim są aktywne społecznie np. udzielają się jako wolontariusze.

— Styl homocentryczny — jest to styl na pograniczu stylu biernego i rodzinnego.

Do takich osób należą osoby, które niechętnie opuszczają dom, ale nie są bierni. Wszelka aktywność opiera się na tej, którą można realizować w domu np. rozwiązywanie krzyżówek, pomoc rodzinie.

— Styl pobożny — do takich osób należą głównie kobiety, swój czas poświęcają na uczestnictwo we mszach i nabożeństwach. Osoby te zazwyczaj już wcześniej były religijne (B. Szatr-Jaworska, P. Błędowski, M. Dzięgielewska; 2006, s.62—63).

Podział ten przedstawia wiele ról, które odgrywają starsi. Są to m.in.: pomoc w wychowywaniu wnuków, czasem w miarę możliwości pomoc materialna, odgrywają dużą rolę w przekazywaniu wartości, tradycji i historii rodziny. Osoby takie w czasie starości mają więcej czasu na realizację swoich marzeń, pogłębiania zainteresowań, a także aktywność społeczną.

Przyglądając się roli, którą pełnią osoby starsze w rodzinie należy przytoczyć znaczenie „rodziny”.

„Rodzina jest podstawową grupą społeczną i naturalnym środowiskiem życia dla wszystkich osób bez względu na wiek” (A. Leszczyńska-Rejchert, 2010, s. 89). Rodzina „powinna sobie służyć pomocą i opieką. Pełni w życiu człowieka starszego ważną rolę, a w hierarchii wartości Polaków zajmuje wysoką pozycję, jest postrzegana jako niezastąpiona grupa wsparcia” (Z. Szarota, 2010, s.107).

To właśnie w rodzinie jedną z najważniejszych ról jest rola babci lub dziadka. Dziadkowie przekazują swoje doświadczenia, tradycje, wartości, wzory postępowania swoim dzieciom i wnukom (Z. Szarota, 2010, s. 109).

Istnieje wiele stylów bycia dziadkami jednym z nich jest podział, który przedstawił Naum Chmielnicki:

1. „styl formalny — dziadkowie i babcie ograniczają się w kontaktach z wnukami do tego co „należy” (…);

2. styl „zastępczych rodziców” — dziadkowie wypełniają wobec swoich wnuków role rodzicielskie (…);

3. rola „krynicy mądrości rodzinnej” — dziadkowie przekazują wspomnienia o tradycjach rodzinnych, zachowują w rodzinie najwyższy autorytet (…);

4. postawa rozrywkowa — dziadkowie utrzymują z wnukami stosunki oparte na wspólnej zabawie i wzajemnej satysfakcji (…);

5. rola „życzliwych św. Mikołajów” — dziadkowie rzadko kontaktują się z wnukami, natomiast od czasu do czasu obdarowują prezentami, pieniędzmi (…)” (E. Kościańska, Bydgoszcz 2010, s. 95—96).

Mimo, iż role dziadków i babć przedstawiają się różnie to w dalszym ciągu niezastąpiona jest ich rola w życiu rodzinnym.

Należy również pamiętać o sytuacjach, gdy osoby starsze są samotne lub często w wyniku ciężkiej choroby wymagają specjalistycznej opieki, z którą nie radzą sobie ich dzieci (finansowo, fizycznie lub psychicznie). W takich sytuacjach ludzie starsi oddawani są do domów pomocy społecznych dla ludzi starszych czy też hospicjów.

Instytucjonalne formy opieki pojawiają się jako naturalna konsekwencja rozwoju cywilizacji i kultury. Pomoc i opieka istniały od wieków. Rozwój pomocy instytucjonalnej trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego.

„DOMY POMOCY SPOŁECZNEJ DLA LUDZI STARSZYCH — placówka opiekuńcza przyjmująca na stały pobyt te osoby, które ze względu na zaawansowany wiek, niepełnosprawność, sytuację życiową, warunki rodzinne, materialne i mieszkaniowe nie mogą pozostawać w dotychczasowym środowisku” (A. A. Zych, 2007 s. 45).

Koncentrując się na domu pomocy społeczne zwrócić uwagę należy, że prawo do umieszczania w takiej placówce w systemie publicznym przysługuje takiej osobie, która wymaga całodobowej opieki, może być to spowodowane chorobą, wiekiem lub niepełnosprawnością.

Obecnie wymienia się 6 rodzajów domów pomocy społecznej:

1. dla osób w podeszłym wieku;

2. dla osób przewlekle somatycznie chorych;

3. dla osób przewlekle umysłowo chorych;

4. dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie;

5. dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie;

6. dla osób niepełnoprawnych fizycznie (J. Brągiel, S. Badora, 2005, s. 565).

Pobyt w takim domu jest odpłatny. Zobowiązani do uiszczania takiej wpłaty są:

— mieszkaniec domu;

— małżonek;

— gmina.

Jeżeli chodzi o wnoszenie opłat przez mieszkańca domu to istnieje granica takiej opłaty. Wynoszą one 70% jego dochodu.

Dom pomocy społecznej zobowiązany jest zapewnić miejsce zamieszkania, wyżywienie, odzież, obuwie oraz utrzymanie czystości. Nie powinny również występować bariery architektoniczne, a w budynkach wielokondygnacyjnych powinna znajdować się winda. Liczba miejsc nowo projektowanych domów nie może przekroczyć 100. Pomieszczeniami znajdującymi się w domu pomocy społecznej powinny być: pokoje mieszkalne, pokoje dziennego pobytu, jadalnia, gabinet zabiegowy oraz rehabilitacyjny, kuchenka pomocna, pralnia, suszarnia, pokój gościnny oraz kaplica. Pokój jednoosobowy nie może być mniejszy niż 9 m 2.

Osobom znajdującym się w takim domu zapewniane są trzy posiłki dziennie.

Usługi jakie są realizowane w domu pomocy społecznej polegają na udzielaniu pomocy w podstawowych funkcjach życiowych, pielęgnacji, a także w pomocy w załatwieniu spraw osobistych.

Domy takie zapewniają:

— organizację terapii;

— możliwość korzystania z biblioteki;

— organizację świąt oraz uroczystości okolicznościowych;

— umożliwiają kontakt z kapłanem (zgodnie z wyznaniem);

— regularny kontakt z dyrektorem domu;

— sprawienie pogrzebu (zgodnie z wyznaniem).

Metody oraz formy pracy w domu pomocy społecznej opierają się głównie na intensywnie rozwijających się dwóch podstawowych dziedzinach rehabilitacji:

1. rehabilitacja lecznicza;

2. rehabilitacja społeczna.

W rehabilitacji leczniczej chodzi głównie o przywracanie sprawności fizycznej i psychicznej. Takiej formy pomocy potrzebują niemal wszyscy podopieczni domu pomocy społecznej.

Rehabilitacja społeczne i zawodowa skupia się głównie na przygotowaniu osób niepełnosprawnych do życia społecznego oraz pracy zarobkowej. Ma również na celu integrację mieszkańca domu do życia w środowisku. Prowadzone są również różnorodne oddziaływania terapeutyczne (J. Brągiel, S. Badora, 2005, s 564—575).

Propozycje jakie są przedstawiane przez domy pomocy społecznej stają się coraz ciekawsze dzięki czemu stają się coraz bardziej atrakcyjne i są bardziej przyjaznym środowiskiem życia. Opinia na temat domów pomocy społecznej również się zmienia — dzięki temu, że są one wciąż udoskonalane oraz rozwijane, a oceny na ich temat stają się coraz częściej pozytywne.

Innym miejscem, które zapewnia opiekę osobom starszym jest hospicjum.

„HOSPICJUM — program lub wyspecjalizowany dom opieki dla pacjentów w stanie terminalnym, placówka opieki nad nieuleczalnie chorymi w ostatnich stadiach choroby terminalnej, zaspokajająca potrzeby psychiczne, społeczne i fizyczne pacjentów umierających i ich rodzin, lub też miejsce, a zarazem filozofia opieki nad człowiekiem cierpiącym i/lub umierającym. Zwykle jest to połączenie opieki domowej i kompleksowej opieki szpitalnej, przeznaczonej do pomocy osobom śmiertelnie chorym i ich rodzinom, by mogły żyć tak wygodnie, jak to możliwe” (A.A. Zych, 2007 s. 73).

Celem takiej placówki jest przede wszystkim zapewnienie chorym jak najlepszej opieki medycznej i pielęgniarskiej, duchowej, psychologicznej oraz wspierania.

Wyróżniane są trzy typy opieki hospicyjnej:

1. Zespół opieki hospicyjnej — złożony jest z wykwalifikowanych pielęgniarek, pracowników socjalnych, rehabilitantów i wolontariuszy, kapłana, psychologa, a także lekarzy konsultujących. Opieka sprawowana jest w domach chorych.

2. Hospicjum stacjonarne — sprawowana jest całodobowa, specjalistyczna opieka medyczna, pielęgniarska, duchowa, psychologiczna nad chorymi, których uleczenie jest niemożliwe.

3. Ośrodki opieki dziennej — zaspokajane są potrzeby socjalne osób ciężko chorych

i umierających. W ośrodku takim wykonywane są zabiegi pielęgnacyjne oraz udzielane są porady medyczne (J. Brągiel, S. Badora, 2007, s. 579—580).

Mimo istnienia wielu alternatyw umieszczenie osoby starszej w hospicjum nie jest łatwa decyzją. Jednakże opieka hospicyjna ma na celu poprawę jakości życia osobom, które zbliżają się do końca życia. Ma na celu przygotowanie do tego trudnego momentu. Jest czymś więcej niż udzielanie pomocy w opanowaniu dolegliwości oraz bólu, niesie szeroko rozumianą pomoc oraz wsparcie.

Placówki takie stworzone są po to, by nieść pomoc osobom starszym, które tej pomocy potrzebują. Zapewniają profesjonalną opiekę, której nie zawsze mogą udzielić im ich dzieci. Mają one duże znaczenie w instytucjonalnych formach opieki i pomocy.

Zarówno w rodzinie jak i w społeczeństwie ludzie starsi pełnią wiele ważnych ról. Dzięki temu osoby starsze mają większe poczucie własnej wartości, znają wiele dróg samorealizacji i czują wewnętrzną motywację i siłę do działania i realizowania swoich marzeń. Mają więcej możliwości realizacji w różnych dziedzinach życia. Nawet w ostatnim etapie swojego życia realizowane są takie cele jak rozwój oraz zachowanie godności. Mimo trudności napotykanych pod względem zdrowia i niepełnosprawności wciąż najważniejsza jest osoba, a nie jej dolegliwości czy choroba. Dzięki takim placówkom jak hospicjum, czy dom pomocy społecznej trudności te są niwelowane.

Stereotypy i uprzedzenia wobec osób starszych

Jak zostało przedstawione w Encyklopedii Socjologii stereotyp w rozumieniu nauk społecznych jest to system uproszczonych przekonań, wyobrażeń, czy oczekiwań o charakterze emocjonalnym a nawet oceniającym. Jest on oparty bardziej na tym, co twierdzi społeczeństwo niż na doświadczeniu własnym. Jest to rodzaj twierdzeń ujmowany w sposób globalny, na szerszą skalę, jest odporny na zmianę, nawet w sytuacji, kiedy posiadamy odmienne informacje na dany temat. Pojęcie to do nauk społecznych wprowadził Walter Lippmann. Nie sformułował on jednak systematycznej definicji terminu stereotyp (Encyklopedia socjologii, 2002).

Stereotyp zdaniem B. S. Aaronsona oznacza „nadmierne uogólnienie, przypisywanie takich samych cech każdej jednostce, będącej członkiem danej grupy, bez brania pod uwagę istniejących w rzeczywistości różnic występujących pomiędzy jej członkami (…) ma zazwyczaj negatywne konotacje.” (P. Czekanowski, 2012, s.148).

Definicję tego pojęcia można znaleźć również w książce Stanisława Steudena i Mieczysława Marczaka, którzy uważają, iż „stereotyp definiuję się jako funkcjonujące w świadomości społecznej uproszczone, skrótowe i zabarwione wartościująco przekonania na temat atrybutów pewnej grupy.” (S. Steuden, M. Marczak, 2006,s.95).

Jeszcze inną definicją stereotypu jest ujmowanie tego terminu jako wzajemne spostrzeżenia, przekonania oraz postawy, czynniki, które przyczyniają się do powstawania, zmieniania oraz wzmacniania lub wygaszania uprzedzeń. (A. Nowicka, 2006, s. 63).

Większość ze stereotypów opiera się tylko na zasłyszanych opiniach, a nie na doświadczeniach własnych.

Pojęcie stereotypu jest zainteresowaniem wielu nauk, m.in. psychologii społecznej, pedagogiki, socjologii, filozofii.

Wyróżniane są dwa rodzaje stereotypów:

a) Indywidualne, które dotyczą przekonań jednostki, osoby na temat danej grupy,

b) Kulturowe — to przekonania o danej grupie, które są uniwersalne i rozpowszechniane (S. Steuden, M. Marczak, 2006, s. 95).

Dodatkowo R. Butler wyróżnił dwa rodzaje stereotypów odnoszących się do okresu starości:

a) Łagodne, które są subtelne i powstają na podstawie naszych świadomych oraz nieświadomych obaw i leków przed tym okresem życia.

b) Złośliwe, które powstają w wyniku stereotypizacji i prowadzą do przekonania, że seniorzy są nieatrakcyjni społecznie oraz nie mają wartości.

P.W. Perry przedstawia listę potocznych stereotypów o osobach starszych:

1. „wszyscy ludzie starzy są chorzy,

2. niedołężność automatycznie towarzyszy starości,

3. umiejętności osób starszych są bezużyteczne,

4. ludzie starzy zbytnio stawiają na własne sposoby rozwiązywania spraw i nie lubią zmian,

5. seks nie jest dla ludzi starych.” (P. Czekanowski, 2012, s.149).

Innymi stereotypami, z którymi można się spotkać są te, które sugerują, iż ludzie starsi są: „zmęczeni, powolni, schorowani, zapominalscy, niedoinformowani, osamotnieni, mało wydajni (…) samotni, bierni, aspołeczni, kłótliwi, ubodzy” (A. Nowicka, 2006, s. 64).

Dodatkowo uważa się, że osoby starsze wymagają stałej opieki i pomocy, co prowadzi do tego, że stają się ciężarem dla rodziny i otoczenia.

Osoby starsze również dość często wzbudzają swym wyglądem uczucie wstrętu, odrazy, itp. (S. Steuden, M. Marczuk, 2006, s.96).

Jeszcze innym spotykanym stereotypem jest założenie, iż ludzie starsi wymagają specyficznego traktowania, troski a także pomocy ekonomicznej (S. Steuden, M. Marczuk, 2006, s. 98).

Istnieje również stereotyp infantylizacji, który polega na przekonaniu, że osoby starsze są jak dzieci, przejawia się to tym, że m.in. zwracamy się do nich powoli, używamy prostych i mało skomplikowanych zdań, pomagamy we wszystkich sytuacjach (S. Steuden, M. Marczuk, 2006, s. 99).

Jednym z czynników, który przyczynia się do powstania stereotypów dotyczących seniorów jest zjawisko gerontofiobii (A. Nowicka, 2006, s. 65).

Gerontofobia definiowana jest „jako irracjonalny strach przed starymi ludźmi, wrogość lub nienawiść do nich. W rzeczywistości jest spowodowana lękiem przed własną starością i śmiercią” (A. Nowicka, 2006, s.65).

Na szczęście poza negatywnymi stereotypami można odnaleźć kilka pozytywów związanych z tym okresem życia. „E. Palmore wymienił (…) osiem uznawanych społecznie pozytywnych stereotypów (…): pogodność, uprzejmość, mądrość, zaufanie, wpływowość, władza polityczna, większa swoboda niż u ludzi młodych, starają się zachowywać młodość” (A. Nowicka, 2006, s. 65).