Bezpłatny fragment - Kultura literacka w wychowaniu

Wprowadzenie

Życie w okresie bardzo szybko postępujących zmian w sferze społecznej, ekonomicznej, gospodarczej i politycznej wymaga od człowieka nowych kompetencji umiejętności i wiedzy. Każdy z nas jest dzisiaj członkiem globalnej wspólnoty, jednym ze składników, elementów rozszerzonej globalnej wioski. Ale globalizacja to coś więcej niż powiązanie rynków finansowych i światowy handel towarami i usługami. To miejsce likwidacji granic oraz barier fizycznych, prawnych i kulturowych oraz wymiany towarów, ludzi, wiedzy i idei. Jej założeniem jest również wzbogacanie świata pod względem naukowym i kulturowym.

Nowa era to przede wszystkim okres coraz to nowszych rozwiązań technologicznych, poszukiwań jak najszybszych dróg przesyłu informacji. Chcemy zbliżać się do ideałów i norm europejskich, czy światowych. Gdzie w tym wszystkim są nasze dzieci? Być może rodzice nie znają tych wszystkich nowoczesnych gadżetów. Być może dzieci są lepiej wykształcone od swoich rodziców, może lepiej wiedzą jak obsłużyć komputer, czy smartfona, ale nie ulega wątpliwości, że cały proces edukacji rozpoczyna się w domu rodzinnym. Kolejnym ogniwem w edukacji jest przedszkole i szkoła, które kształtują i pomaga zdobyć wiedzę, umiejętności i wykształcenie. W tym ogniwie wychowawczym niebagatelną rolę odgrywa nauczyciel — wychowawca.

Tak więc współczesny mały Polak funkcjonuje nie tylko w kulturze globalnej, europejskiej, chrześcijańskiej, lokalnej ale też kulturze informacyjnej, ikonicznej, konsumpcyjnej, masowej itd. Gdzieś pośród tych wszystkich obszarów funkcjonuje też kultura literacka, o której traktuje niniejsza praca.

W pierwszej części zarysowałam miejsce literatury w kulturze, ukazałam, w jaki sposób transformowało pojęcie kultura literacka, a także przybliżyłam niektóre terminy i pojęcia charakterystyczne dla życia literackiego. W dalszej części rozdziału nieco miejsca poświęciłam na rozwój kultury czytelniczej dzieci i młodzieży szkolnej oraz przegląd repertuaru utworów literackich proponowanych w tej grupie wiekowej.

Następnie przypomniałam rolę literatury w edukacji, omówiłam jej wpływ na rozwój człowieka oraz dydaktyczne wartości utworów literackich uwzględniając zmieniające się warunki społeczne. Skupiłam się szczególnie na dwóch środowiskach, w których kontakty dziecka z literaturą są najczęstsze. Ponadto nakreśliłam w skrócie kształtowanie się wychowania literackiego w XIX — XXI wieku.

Przygotowanie do uczestnictwa w kulturze poprzez edukację literacką to część analityczna, w której dokonałam analizy wyników przeprowadzonych badań. Zilustrowałam uwarunkowania stosunku dziecka do literatury, pokazałam w jaki sposób przebiega inicjacja literacka w środowisku rodzinnym. Następnie wskazałam na rolę szkoły i nauczyciela w inicjacji literackiej oraz podjęłam próbę określenia obszarów w których odbywa się przygotowanie dzieci i młodzieży do uczestnictwa w kulturze.

Końcowa część obejmuje uogólnienia i wnioski oraz kierunek ewentualnych dalszych poszukiwań w temacie kultury literackiej.

Kulturowe aspekty wychowania literackiego

Miejsce literatury w kulturze

Minęło już kilkanaście lat odkąd przeciętny obywatel naszego kraju rozpoczął nowy rozdział i znalazł nowe miejsce na swojej własnej mapie kulturowej. Rozpoczął funkcjonowanie już nie tylko w kulturze lokalnej, narodowej, europejskiej, ale stał się członkiem kultury globalnej. W ujęciu antropologii kulturowej do kręgów, w których wzrastamy (technologia, kultura informacyjna, ikoniczna, masowa, konsumpcja, macdonaldyzacja itd.) dołączył jeszcze jeden obszar kultury światowej. W prawdzie zawsze w tym obszarze funkcjonowaliśmy, ale nie jako pełnoprawni mieszkańcy globalnej wioski.

Globalizacja to najważniejsze zjawisko ekonomiczne naszej ery. Przed miliardami ludzi na całym świecie otwiera niespotykane wcześniej możliwości. Termin ‘globalizacja’ bywa używany w wielu dziedzinach wiedzy, jednak najczęściej mówi się o niej w odniesieniu do polityki, ekonomii i biznesu. Wokół tego pojęcia skupiają się opinie negatywne, jak również pozytywne. Nowa epoka niesie nam nowe wyzwania i nowe ogólnoświatowe problemy, ale też wzbogaca świat pod względem naukowym i kulturowym. Jesteśmy świadkami likwidacji granic oraz barier fizycznych, prawnych i kulturowych, a także tworzenia ram dla wymiany towarów, ludzi, wiedzy i idei.

Nowa era

Nowa era to nowe zadania, nowe potrzeby i wyzwania. W odniesieniu do edukacji, poszukuje się takich jej form, które przygotowałyby do integracji państw Europy, które sprostałyby normom i standardom oświaty i szkolnictwa funkcjonującym w Unii Europejskiej. UNESCO Międzynarodowa Komisja ds. Edukacji dla XXI wieku uznała, że to takie wartości jak między innymi: aktywność, współdziałanie, wrażliwość humanistyczna, szacunek do wartości, umiejętność empatii oraz nawiązywania dialogu są centralną kwestią edukacji. Szkoła jako instytucja powinna wprowadzać młodzież w świat tych wartości, w tradycję, kulturę narodową a ponadto wyposażać w umiejętności i wiedzę. To bardzo ważne zadanie, gdyż to jak wykształcona jest nasza młodzież wpływa na rozwój umysłowy, społeczny i ekonomiczny całego kraju. Niestety dzisiaj uczeń częściej jest traktowany jako element grupy, społeczności klasowej lub szkolnej, rzadziej natomiast jako indywidualność. To oznacza upodmiotowienie, a co za tym idzie, zamiast umiejętności uczeń wynosi ze szkoły encyklopedyczne informacje, często niewykorzystywane w późniejszym życiu. Zatem konieczna jest zmiana w strukturze edukacji, która pozwoliłaby zbliżyć edukację do potrzeb i rzeczywistości życia. Oznacza to zmiany funkcji systemu oświaty: zamiast przekazu informacji powinna ona przygotować młodzież do korzystania z różnych źródeł wiedzy, wypracować umiejętność jej systematyzowania, wartościowania i selekcjonowania. Zmiany te mieszczą się w obszarze kultury szeroko pojmowanej, jak również zawężonej do kultury literackiej.

Rozpatrując zagadnienie kultury literackiej konieczne jest wyjście od pojęcia literatury, by określić miejsce tejże literatury w szeroko rozumianej kulturze. I w tym miejscu pojawia się trudność wynikająca z tego, że samo pojęcie literatury jest nieostre, szczególnie w kontekście przeszłości. Wówczas rozróżniano dość wyraźnie literaturę od reszty piśmiennictwa. „Każda prawdziwa kultura jest niebezpieczna, bo jest prowokacją. Ale sztuka prowokacyjna jest czymś w rodzaju szczepionki. Kiedy czytamy Kafkę i Czechowa, to tak, jakbyśmy brali zastrzyk przeciwko ospie lub zapaleniu opon mózgowych. Bez szczepionki prawdziwej kultury jesteśmy znacznie bardziej podatni na bakterie i choroby. Nie można zbudować zasieków kolczastych i wsadzić literatury do obozu koncentracyjnego. Literatura jest wyspą wolności i na takiej wyspie nie można niczego zakazać. Dobrze, że dzieci znają literaturę, która odróżnia dobre uczynki od złych, budzi wiarę w ideały wyższe. Ale pamiętajmy, że te same dzieci pilnie obserwują, jak ojciec traktuje matkę, oglądają mordobicia w telewizji i brutalność na ulicach. Wychowywanie do ideału nie ma sensu, trzeba wychowywać do życia” [W. Jerofiejew, 2003]

Najczęściej literatura kojarzy się z wierszem, dramatem lub powieścią. W kulturze Zachodu pojmowana jest jako fikcja pisarska. W związku z tym określenie literatura staje się specyficzną etykietką, która pozwala nam oczekiwać, że gdy sięgamy po lekturę, będzie ona warta naszego wysiłku. Zatem potocznie literaturą określić można jako to, co społeczeństwo uznaje za normę i umieszcza w kanonie dzieł literackich.

Literatura jako narzędzie

Jednakże literaturę rozumieć można także jako szczególny rodzaj komunikacji, wypowiedzi, której narzędziem jest język. Za jego pomocą możliwe jest tworzenie tekstu. Literatura tak rozumiana jest formą wypowiedzi, w której elementy i składniki tekstu wchodzą między sobą w złożone relacje.

Dawniej traktowano literaturę jako swego rodzaju sacrum, natomiast codzienne piśmiennictwo np. prasowe jako ‘profanum’. Współczesna wiedza o literaturze włącza w jej obręb utwory niefabularyzowane, dokumentujące życie zbiorowe i przeżycia osobiste np. pamiętniki oraz literaturę użytkową, popularną i folklor. [Tabela, Źródło: własne opracowanie tabelaryczne (zob. D. Żebrowska, Edukacyjny wymiar współczesnej kultury literackiej w Polsce [w:] Człowiek, kultura, edukacja (red.) J. Papież, Gdańsk 2006, s. 230)]

Współczesna kultura masowa wykorzystująca multimedialne techniki przekazu wiedzy w dużej mierze wpływa na kształt edukacji literackiej. Dysponujemy współcześnie wiedzą o nowoczesnych metodach kształtowania czytelniczych kompetencji, ale strona praktyczna wykorzystania jej pozostaje nieco w tyle. Powodem jest silna konkurencja innych form przekazu, zwłaszcza nowych elektronicznych mediów.

Podsumowując współczesne postrzeganie literatury, encyklopedycznie zdefiniować można ją jako wszystkie dzieła artystyczne zachowane w formie pisanej lub w przekazie ustnym. Literaturę dzieli się zwykle na trzy rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat Do utworów epickich zaliczamy: opowiadanie, nowelę, bajkę, balladę, powieść, legendy, baśnie. Do utworów lirycznych zaliczamy: satyrę, hymn, odę, pieśni, sonet, fraszki, elegie, treny. Do utworów dramatycznych zaliczamy: tragedie, komedie, dramat właściwy. Podział ten nie jest na świecie powszechny i zupełnie nieznany w większości krajów zachodnich. Stosuje się też podział na epoki i style literackie, co również nie zawsze się sprawdza w przypadku literatury światowej.

Terminy i pojęcia życia literackiego

Miejsce literatury w szeroko rozumianej kulturze jest znaczące, zwłaszcza w kontekście kultury literackiej i komunikacji językowej w świecie zdominowanym przez audiowizualne środki przekazu. Celem swobodnego i zrozumiałego poruszania się w podjętej w pracy tematyce należy zapoznać się przynajmniej z niektórymi, ważniejszymi terminami i pojęciami charakterystycznymi dla życia literackiego.

Inicjacja literacka

Pojęciem inicjacja literacka określa się proces kształtowania potrzeb czytelniczych. „Zespół działań wychowawczych uświadomionych i spontanicznych, które prowadzą do wytworzenia w dziecku samodzielnej potrzeby korzystania z dóbr kultury”. [J. Papuzińska, 1981]

Czytelnictwo

Pojęcie to nie jest jednoznaczne. Określa się nim proces społeczny, który polega na zaspokojeniu estetycznych, intelektualnych, naukowych, informacyjnych i rozrywkowych potrzeb ludzi, poprzez przyswajanie przekazywanego pisemnie dorobku ludzkich myśli, uczuć czy wiedzy. Może też opisywać zjawisko społeczne, polegające na czytaniu książek i czasopism. Ponadto pojęcie to obejmuje uwarunkowane czynnikami społecznymi i psychofizycznymi zjawiska i procesy związane ze stosunkiem czytelników książki i prasy, korzystaniem z nich i oddziaływaniem lektury na odbiorców oraz samą sumę indywidualnych czytań.

Kultura czytelnicza

Termin bardzo bliski czytelnictwu, lecz określający przede wszystkim społeczne funkcjonowanie dwóch środków przekazu: książki i czasopisma oraz tekstów przez nie przenoszonych, a także składnik osobowości ukształtowany pod wpływem różnych czynników w toku obcowania czytelnika z przekazami piśmienniczymi.

Publiczność czytelnicza i literacka

Czytelnikiem może być tylko ten, kto rzeczywiście realizuje procesy lekturowe. Część populacji, która czyta teksty drukowane stanowi publiczność czytelniczą. Natomiast zbiorowość odbiorców, którzy w obszarze swoich zainteresowań pozostawiają jedynie literaturę piękną, stanowi publiczność literacką.

Rozpatrując terminologię związaną z literaturą, kulturą literacką i czytelnictwem, nie sposób pominąć aspektu estetycznego, którego podstawową kategorią jest kategoria piękna. Obszar w jakim można mówić w kontekście edukacyjnym o wychowaniu estetycznym to sztuka i przyroda. Wyróżnia się dwa poziomy (zakresy): wychowanie przez sztukę, w którym wykorzystuje się kontakty ze sztuką w różnych oddziaływaniach wychowawczych oraz wspomaganie rozwoju człowieka, jak również wychowanie do sztuki, pod pojęciem którego mieści się przekazywanie wiedzy, rozwijanie umiejętności artystycznych oraz wdrażanie do twórczej aktywności. Podstawowe dziedziny wychowania estetycznego to: wychowanie muzyczne, taneczne, plastyczne, teatralne, filmowe, ale przede wszystkim wychowanie literackie.

Transformacje pojęcia kultura literacka

Kultura współczesna jest niemal bez reszty definiowana poprzez fakt istnienia audiowizualnych środków masowego przekazu. Tenże odbiór audiowizualny określa sposób widzenia świata oraz determinuje sposoby odbioru przekazów innych niż audiowizualne. Niezwykle ostro przeciw elektronicznej kulturze obrazkowej wystąpił Neil Postman. Jego zdaniem telewizyjny wzorzec komunikacji stanowi zagrożenie dla kultury. Powodów takiego stanowiska wymienić należy kilka. Autor wymienia przede wszystkim wypieranie słowa oraz trywializację prezentowanych treści. Współcześnie świat słowa, porządku, ładu i obiektywizmu — zdaniem autora — przegrywa ze światem obrazów chaosu, chwilowości, zatartych granic między prawdą i fikcją, a ofiarami takiego stanu rzeczy według Postmana są najmłodsi uczestnicy kultury. [A. Krzemiński, 1993] Świat słowa, porządku, ładu i obiektywizmu, o którym pisał autor zawiera się w pojęciu kultury literackiej.

Kultura literacka wchodzi w zakres wielu dyscyplin na przykład pedagogiki, psychologii, socjologii, filozofii, etyki, estetyki, historii literatury, krytyki literackiej oraz współczesnego życia literackiego. Można więc mówić o interdyscyplinarnym charakterze kultury literackiej. [D. Żebrowska, 2006] Pojęciem kultury literackiej opisuje się wszystko to, co jest związane z literaturą. Obejmuje etap jej powstawania, upowszechniania oraz wszelkie uwarunkowania towarzyszące tym procesom. W potocznym rozumieniu wyznacznikiem kultury literackiej jest stopień jej poznania, osobiste z nią obcowanie oraz własna sprawność twórcza. Terminem kultura literacka definiuje się w sensie społecznym: całość historycznego dorobku literackiego (narodu, środowiska) oraz wszelkie istniejące w danym czasie instytucje służące życiu literackiemu, poziom ich działalności, stan czytelnictwa, natomiast w odniesieniu do osoby: znajomość literatury i wyrobienie smaku, znawstwo. [M. Sinica, 2003] Kultura literacka obejmuje zatem gusta i opinie danego środowiska w kwestii wartości literackich, zainteresowanie estetyką, stosunek do norm językowych, tradycji i autorytetu przeszłości, a także rozumienie roli twórcy w procesie literackim i samych zadań, jakie literatura pełni. Oznacza to, że składają się na nią zarówno zachowanie czytelnicze odbiorców literatury będące odpowiedzią na określone zachowania jej twórców.

Przedstawione dotychczas definicje akcentują kontekst społeczno — historyczny, są też takie, które nastawione są na człowieka jako indywidualną jednostkę obcującą z aktem literackim. Określają rolę, jaką kultura literacka odgrywa w życiu człowieka, funkcjonującego w określonym środowisku i określonej sytuacji społeczno — historycznej.

Kontekst (nie tylko) społeczny

Na poziom i typ kultury literackiej składa się wiele czynników, a podstawowym jest kompetencja literacka definiowana jako zintegrowany zespół gustów, wiedzy oraz zdolności, umożliwiających wielostronny kontakt z treściami i wartościami literackimi. Gust przejawia się w preferowaniu pewnych typów twórczości. Wiedza może dotyczyć epok, prądów literackich, rodzajów, gatunków, doświadczeń literackich, utworów określanych mianem arcydzieł lub bestsellerów. [D. Żebrowska, 2006] Z kolei sprawności (zdolności, umiejętności) recepcyjne są potrzebne do rozkodowania dzieła literackiego i rozpoznawania reguł twórczości. [Tabela, Źródło: własne opracowanie tabelaryczne (zob. D. Żebrowska, Edukacyjny wymiar współczesnej kultury literackiej w Polsce [w:] Człowiek, kultura, edukacja, (red.) J. Papież, Gdańsk 2006, s. 232)]

Kultura literacka jest zjawiskiem historycznie zmiennym, a myślenie o kulturze literackiej jest nierozerwalnie związane z kulturą, w której człowiek wzrasta, w tym momencie mam na myśli kulturę europejską. Kultura literacka nie może też istnieć w oderwaniu od kultury osobistej (habitusu pierwotnego i wtórnego) jednostki, a także kultury czytelniczej, a więc pewnej formy komunikacji kulturalnej. Stosunek młodego pokolenia do tradycji kultury słowa i pisma kształtowany jest pod wpływem kontaktów z otoczeniem, w tym również zetknięcia z komunikacją masową i jej audiowizualnym wyposażeniem. Rola słowa w dobie ekspansji obrazu uległa zawężeniu. Tym bardziej istotne staje się rozbudzanie potrzeb obcowania z wytworami sztuki literackiej. Postęp cywilizacyjny i techniczny nie powinien być traktowany jako rywal słowa i pisma, a raczej nowa możliwość zainteresowania wytworami literackimi. Sztuka słowa i sztuka obrazu powinny mieć charakter komplementarny, a nie konkurencyjny. [D. Żebrowska, 2006]

Kulturę literacką należy rozpatrywać w trzech równoległych aspektach: po pierwsze w aspekcie prakseologicznym rozumianym jako przedmiotowa i celowa działalność człowieka przejawiająca się w konkretnych praktykach kulturowych, manifestująca się poprzez to wszystko, co składa się na obcowanie z literaturą i co w wyniku tej działalności powstaje: czytanie, recytowanie, napisanie wiersza, opowiadania lub scenariusza. Aspekt aksjologiczny pozwala rozpatrywać kulturę literacką również w kategoriach obszernie rozumianej aksjologii, a więc w kategoriach potrzeby, motywacji, prawdy, dobra i piękna. Każde zachowanie kulturowe jest nastawione na osiąganie celów. Mogą to być zarówno cele czysto instrumentalne, jak też autoteliczne. Oznacza to, że literatura posiadając autonomiczne właściwości, może zaspokajać określone potrzeby czytelnika. Ujęcie semiotyczne traktuje kulturę literacką jako system znaków i znaczeń, czyli analizuje jej wartość informacyjną oraz jej znaczenie i sens.[M. Sinica, 2003]

Przedstawione powyżej aspekty kultury literackiej nie występują w izolacji, lecz wzajemnie się warunkują, uzupełniają i dopełniają, a zastosowany podział pełni raczej funkcję porządkującą.

Kultura czytelnicza dzieci i młodzieży szkolnej