Bezpłatny fragment - Kryptowaluty jako przedmiot przestępstwa

Wstęp

Niewątpliwie pieniądze wirtualne, takie jak np. bitcoiny, nie pełnią funkcji waluty żadnego państwa, a jedynie występują w roli innego środka płatniczego, co nie umniejsza jej znaczącego wpływu na funkcjonowanie współczesnego świata. Sam rozwój nowych technologii wywiera niewątpliwie wpływ na digitalizację wartości oraz praw majątkowych, w które ludzie coraz chętniej inwestują. Wprawdzie pojęcie waluty cyfrowej (ang. digital currency) pojawiło się już około 1982 roku, natomiast stanowiące podzbiór walut wirtualnych kryptowaluty przez lata postrzegano jako przedmiot,,zabawy grupy informatyków” i w związku z czym były marginalizowane przez świat polityki i finansów, nie mniej jednak skoncentrowały na sobie uwagę finansistów i laików wraz z,,astronomicznym wzrostem wartości bitcoina”. Tak jak przez długi czas odnoszono się z rezerwą i dużą dozą sceptycyzmu wobec internetu, tak kryptowaluty niezasłużenie klasyfikowano jako formę piramid finansowych opartych na mechanizmie bańki spekulacyjnej Nie sposób jest jednak stracić z pola widzenia w tym kontekście okoliczności, iż wraz ze wzrostem znaczenia dóbr cyfrowych rośnie skala przestępstw popełnianych w cyberprzestrzeni. Jak słusznie zresztą zauważył P. Opitek:,,Świat stoi u progu rewolucji technologicznej opartej na wirtualizacji, a właściwie już go przekroczył. Zmiany, w odróżnieniu od dotychczasowych, będą charakteryzowały się postępem skokowym, a nie liniowym. Oznacza to, że organy ścigania muszą coraz sprawniej rozpoznawać pojawiające się zagrożenia i wypracować skuteczne metody zapobiegania i zwalczania nadużyć.” Rozwój technologiczny służy przestępcom, którzy od zawsze w sposób aktywny poszukiwali nowych metod pozwalających na dokonanie zaboru mienia, gdyż ułatwia sam proces tworzenia nowych sposobów ataku, a nadto wyeliminował ograniczenia skorelowane z lokalizacją ofiary oraz sprawcy. Skuteczne zwalczanie cyberprzestępczości mającej za przedmiot waluty wirtualne wymaga zgłębiania przez śledczych zagadnień związanych z innowacyjnymi rozwiązaniami teleinformatycznymi. Powołanie natomiast wraz z początkiem 2022 roku Centralnego Biura Zwalczania Cyberprzestępczości (CBZC) należy ocenić zdecydowanie bardzo pozytywnie, jako aspekt wpisujący się w dalekowzroczną politykę karną stawiającą sobie za priorytet eliminację głównych zagrożeń pojawiających się w cyberprzestrzeni. Analizują prawno karne aspekty krypto walut A. Behan trafnie zwrócił uwagę, iż,,zagadnienie to jest szczególnie ważne w przypadku szeroko pojętych przestępstw komputerowych, których sposoby popełnienia ewoluują w niezwykłym tempie, przynosząc rozliczne problemy wykładnicze względem przepisów zredagowanych niejednokrotnie kilka dekad temu, ukazując niedostosowanie normatywne do zmieniającej się gwałtownie rzeczywistości.”

Początki kryptowalut, ich rozwój i rola we współczesnym świecie

Przez długi okres czasu pieniądz dostosowywał swoją formę do ewoluujących potrzeb człowieka oraz gospodarki. Komputeryzacja oraz informatyzacja obrotu bezgotówkowego realizowanego przez banki jak też pojawienie się pieniądza elektronicznego, który był wykorzystywany poza fizycznymi placówkami instytucji finansowych sumarycznie przyczyniły się do popularyzacji pieniądza cyfrowego. A. J. Piotrowska koncentrując się na kryptowalutach jako przedmiocie badań oraz analiz traktuje je jako zjawisko interdyscyplinarne, gdyż dla pełnego opisu ich funkcjonowania w przestrzeni zarówno gospodarczej, jak też społecznej wymagane jest dysponowanie wiedzą z różnych dziedzin nauki takich jak: informatyka, ekonomia, kryptografia, finanse, socjologia oraz prawo. Początków pierwszej waluty, czyli bitcoina należy poszukiwać w 2008 roku, kiedy to jej twórca posługujący się pseudonimem S. Nakamoto dokonał publikacji jego białej księgi pt.,,Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System”, zawierającą ogólnodostępną w sieci teleinformatycznej specyfikację, jak też wszelkie detale techniczne odnoszące się do tej specyficznej waluty. Transakcja inicjująca, której wynikiem było emisja Bloku Genesis (pierwszych 50 BTC) nastąpiła w dniu 3.1.2009 roku. Nieezwykle ważną rolę w kontekście zagadnienia funkcjonowania kryptowalut pełni technologia blockchain wykorzystywana do przekazywania danych oraz systemów rejestrowych (zdaniem ekspertów z dziedziny cyberbezpieczeństwa oraz kryptografii oceniana jako niemożliwa do rozszyfrowania oraz złamania).,,Blochchain to księga rozrachunkowa zawierająca listę transakcji (dokonywanych w danej kryptowalucie — o ile została ona przewidziana w danym blockchainie), a także jednocześnie system transakcyjny.” Funkcjonowanie bitcoina jako waluty cyfrowej jest oparte na rozproszonej, kryptograficznie rozproszonej bazie danych przybierającej postać łańcucha bloków, które są propagowane w sieci peer — to — peer.

Istota waluty cyfrowej sprowadza się do założenia, iż jako jednostka rozliczeniowa działa w zasadzie wyłącznie za pośrednictwem sieci komputerowych (wyjątkowo w pewnym zakresie możliwe jest podejmowanie jej poza ramami środowiska cyfrowego i wówczas przyjmuje ona postać wydrukowanych kluczy prywatnych).

Baza danych bitcoina stanowi księgę rozliczeniową (ang. ledger), która różni się od tych pozostających w dyspozycji banków rozliczających waluty fiducjarne tym, iż nie występuje w nim centrum, a więc jeden serwer do jej przechowywania i do którego przypisano dostęp wybranych osób (tak jak w przypadku banków), a jest ona natomiast rozproszona pomiędzy wszystkich użytkowników tej waluty (po zainstalowaniu tzw. pełnego klienta). Opisanej cesze towarzyszy jawność wszystkich zapisów w bazie bitcoina.

T. Waryszak zauważa, iż każdy w dowolnej chwili — jeśli ma dostęp do internetu — może sprawdzić jakąkolwiek transakcję dokonaną kiedykolwiek za pomocą tej waluty wirtualnej: czas jej dokonania, kwotę oraz identyfikatory stron transakcji, czyli ich klucze publiczne, które można określić jako,,odpowiedniki numerów kont bankowych”.

Wykorzystanie sieci P2P (ang. peer-to-peer) w przypadku sieci blockchain sprowadza się do tego, iż każda transakcja jest współdzielona oraz przechowywana przez komputery o dużej mocy obliczeniowej współtworzące sieć zwane węzłami. W obrębie takiej struktury nie występuje pośrednik pełniący rolę centralnego punktu zapisu informacji. W takim układzie nie występuje jeden podmiot będący właścicielem sieci, a zatem,,nikt nie ma możliwości zarabiania na danych, ani wykorzystywania ich w sposób niepożądany przez użytkowników”.

Jeśli potraktujemy bitcoina jako swoisty komunikat, to sprowadza się on do czterech twierdzeń:

1) jaki jest adres nadawcy, a więc kto wysyła płatność,

2) ile jednostek płatniczych zostało wysłanych przez nadawcę,

3) jaki jest adres odbiorcy, czyli gdzie ma być zdeponowana płatność,

4) jaka jest cena za potwierdzenie transakcji.

Sam proces jego emisji opiera się na wykorzystaniu mocy obliczeniowej użytkowników internetu, co oznacza, iż każdy uczestnik sieci teleinformatycznej po zainstalowaniu specjalnego oprogramowania do komputera zyskuje nie tylko możliwość wystąpienia w roli użytkownika systemu, ale także w charakterze emitenta tej kryptowaluty (emisja stanowi następstwo pewnych zdarzeń matematycznych).Takie ukształtowanie tego złożonego układu ograniczyło możliwość jego zamknięcia, czy to przez twórców, czy też jakikolwiek inny podmiot, jak również wyłączyło zupełnie zdolność wycofania przeprowadzonej transakcji (co jest oceniane przez ekspertów pozytywnie dla akceptanta płatności, nie mniej jednak ryzykowne dla płatnika).

Reguła działania systemu bitcoin sprowadza się zatem do generowania bloku transakcji, a więc wykonywania przez sprzęt komputerowy pracy, która polega na rozwiązaniu zadania matematycznego (wyszukaniu rozwiązania nierówności wyrażonej poprzez określony wzór; obliczenie funkcji skrótu SHA 256).

A.J. Piotrowska analizując publikację S. Nakamoto pt.,,Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System” wyróżniła 6 etapów generowania bloku w systemie bitcoin w postaci:

1) realizacji transakcji przez użytkowników (polegającej na rozgłaszaniu w sieci bitcoin wszystkich poleceń zawarcia transakcji),

2) formułowania bloku (wyrażającego się w zbieraniu przez górników poleceń zawarcia transakcji do pojedynczego bloku),

3) wykonywania pracy przez górników (poprzez poszukiwanie właściwego dowodu pracy dla własnego bloku, rozwiązywaniu funkcji skrótu),

4) formułowania informacji o wygenerowaniu bloku (dochodzi wówczas do rozgłaszania informacji o znalezieniu dowodu pracy),

5) akceptacji bloku przez górników (wtedy ma miejsce sprawdzanie ukierunkowane na weryfikację, czy wszystkie transakcje zawarte w bloku są autentyczne oraz czy nie zostały już wcześniej zrealizowane),

6) formułowania następnego bloku (jest to rozpoczęcie pracy nad następnym blokiem, który zawiera funkcję skrótu bloku poprzedniego).

W kontekście omawianych zagadnień należy pamiętać, iż wszystkie protokoły w sieci blockchain korzystają z narzędzia zabezpieczającego sieć w postaci szyfrowania klucza prywatnego i publicznego. W ramach tej metody zwanej szyfrowaniem asymetrycznym klucz publiczny może zostać udostępniony każdemu, zaś prywatny nie korzysta z twego waloru, przy czym oba są powiązane matematycznie, co oznacza,,że treść zaszyfrowana przy użyciu klucza publicznego może zostać rozkodowana tylko kluczem prywatnym.”Sieci blockchainowe korzystają z procedury umożliwiającej wszystkim węzłom dojście do porozumienia skorelowanego z właściwym działaniem sieci poprzez wykorzystanie algorytmów konsensusu (mechanizm zapewniający przestrzeganie założeń danej sieci zawartych w protokołach). Jako pierwszy w tej roli w technologii blockchain wystąpił protokół proof- of –work. Ważną rolę w dostarczaniu dowodu pracy pełnią górnicy, czyli osoby utrzymujące sieć płatniczą, które zastąpiły scentralizowane podmioty takie jak banki. Wskazane,,ogniwa” posiadające urządzenia o dużej mocy obliczeniowej udostępniają pozostający w ich dyspozycji sprzęt na potrzeby sieci, są określane mianem węzłów. Technologia blochchain służy zatem do,,przekazywania informacji o saldach, numerach kont użytkowników oraz uwierzytelniania i weryfikowania poprawności transakcji.”

W roli podstawowego narzędzia, które umożliwia korzystnie z systemu bitcoin występuje portfel bitcoin (instalacja obsługującego go oprogramowania nie wymaga podawania żadnych danych osobowych). A. J. Piotrowska wyróżniła trzy podstawowe grupy portfeli bitcoin, a mianowicie: a) programowe instalowane na dysku komputera, b) przenośne w postaci aplikacji mobilnej, c) internetowe przechowywane przez wybrany serwis.

Oprogramowanie portfela bitcoin pozwala na wygenerowanie adresu krypto waluty, przy czym każdy użytkownik może dysponować dowolną ich liczbą (każdemu z nich jest przypisane określone saldo BTC). Wartość przypisana do adresu bitcoin odnosi się do łańcucha bloków, które są utrzymywane przez sieć, natomiast agregowanie (zestawienie) środków przechowywanych na adresach w ramach portfela jest tak uregulowane, by dany użytkownik miał możliwość pozyskania informacji na okoliczność ich łącznej wartości. Sam adres bitcoina przybiera postać ciągu 34 znaków stanowiących losowo wybraną kombinację cyfr i liter (np. 18S7xpyOOGY84pr1qMLGuS46sXuix20pi), a może też być wyświetlony w postaci kodu QR.

Transakcja w bitcoinie stanowi w istocie program (skrypt), który został napisany w specjalnie do tego dedykowanym języku określanym jako Script lub,,the Bitcoin scripting language, będący maszyną stosową (ang. stack based), przy czym język ten obejmuje tylko 256 instrukcji”.

Mając na uwadze charakterystykę techniczną omawianej kryptowaluty na tle systemu transakcji w bitcoinie można wyróżnić odnoszące się do niej reguły zakładające, iż: 1) istnieje możliwość dokonania dowolnej liczby transakcji z dowolnego adresu na kolejny dowolny adres, 2) nie jest możliwe przesłanie pustego przelewu (wyjątkiem przypadek obejmujący nagrodę za wydobycie) natomiast w zasadzie prawie każdy przelew musi mieć INPUT, 3) podczas transferu musi dojść do wykorzystania całości środków zgromadzonych na wszystkich adresach wejściowych, a więc suma środków wszystkich adresów wejściowych,,musi być równa kwocie zgromadzonej na adresie, bądź adresach wyjściowych z uwzględnieniem opłat transakcyjnych”.

Podczas przeprowadzania transakcji w sieci bitcoin standardowo do jej wykonania wystarczy podpis jednej osoby (dysponenta środków) nie mniej jednak w przypadku adresu wielosygnaturowego proces ten do jego pomyślnego sfinalizowania będzie wymagał złożenia dwóch lub więcej podpisów.

,,Mechanizm multisygnatur jest bardzo często wykorzystywany przez giełdy, tak aby jeden nieuczciwy pracownik nie był w stanie zabrać wszystkich posiadanych środków”.

Naturalną konsekwencją stworzenia w 2009 roku bitcoina (co otworzyło nowy rozdział w historii ekonomii) było pojawienie się kontynuatorów oraz naśladowców innych kryptowalut nazywanych mianem altcoina (stanowiących alternatywne kryptowaluty).

Analizując obecny rynek tych specyficznych walut można go określić jako bardzo zdywersyfikowany. Jak trafnie zauważył T. Waryszak nowe kryptowaluty (jak również tokeny) są generowane cały czas, praktycznie codziennie, tak iż do rangi trudności urasta nawet dokładne ich policzenie. Pośród najbardziej popularnych wskazuje się choćby: Ethernum (ETH), Ripple (XRP), Litecoin (LTC), Cardano (ADA), Stellar (XLM), Neo, Iota, Dogecoin. W tym miejscu nadmienić należy, iż wprawdzie publiczny charakter sieci blockchain umożliwia sprawdzenie historii transakcji wstecz od momentu przejęcia kryptowaluty poprzez sieć Darknet aż do pierwszego dysponenta, nie mniej jednak osoby chcące zachować pełną anonimowość mogą posłużyć się mikserami pozwalającymi na ukrycie historii transakcji. Aktualnie największą popularnością pośród wirtualnych walut koncentrujących się na poufności stanowi Monero, która,,posiada najbardziej rozwinięte mechanizmy utrudniające namierzenie transakcji przeprowadzonych z jej udziałem (mechanizmy wykorzystywane przez nią to: sygnatury pierścieniowe, Ring CT, ukryte adresy).

Podejmując się natomiast prognozy co do przyszłości jawiącej się przed kryptowalutami należy za A. Behanem przyjąć przewidywany kierunek zakładający znikniecie z rynku mniejszych projektów na rzecz tych największych, które będą rozwijane, stawianie na stablecoina, czyli stabilne cenowo waluty cyfrowe tworzone przez podmioty światowe (np. wirtualny chiński jen, szwedzka e-korona).

Status kryptowalut w prawie polskim

Jako, że bitcoin oraz inne waluty wirtualne są przedmiotem powszechnego obrotu zasadnym jest odnieść się do ich prawnego charakteru, by wyznaczyć ich statur w polskim prawie. Analizę natury jurydycznej kryptowaluty należy zainicjować od określenia definicji jaka funkcjonuje wobec obecnie najpopularniejszej waluty wirtualnej — bitcoina.

Jak wynika z Interpretacji Indywidulanej Dyrektora Izby Skarbowej w Poznaniu z dnia 2.9.2015 roku kryptowaluty, to,,umowne jednostki udziału w rozproszonym systemie księgowym opartym na kryptografii, które nie posiadając scentralizowanego emitenta, ani instytucji kontrolującej ich obrót oraz samodzielnej wartości konsumpcyjnej, stanowią przyjęty umownie pomiędzy stronami danego stosunku prawnego środek umarzania zobowiązań o takiej wartości, jaką gotowe są im nadać podmioty akceptujące możliwość umorzenia zobowiązań kryptowalutami. Jedyną zatem funkcją kryptowalut stanowi funkcja umownego medium wymiany wartości pieniężnej.”

Kryptowaluta stanowi formę waluty cyfrowej (wirtualnej), która może stanowić formę wykorzystywaną do przechowywania kapitału oraz inwestycji.

Na gruncie doktryny definiuje się ją jako,,formę cyfrowej reprezentacji wartości, która może być przedmiotem obrotu droga cyfrową.”

K. Raczkowski i M. Postuła trafnie zauważyli, iż kluczową cechą kryptowalut stanowi wykorzystanie w ramach zapisów cyfrowych technik kryptograficznych, w ramach procesu zabezpieczenia transakcji, jak też w celu utworzenia nowych jednostek waluty.

Mając na uwadze trzy podstawowe funkcje pieniądza takiej jak:

1) środek wymiany,

2) miernik wartości,

3) środek tezauryzacjibitcoin pełni rolę, która jest bardzo zbliżona do tradycyjnego pieniądza, niemniej jednak biorąc pod uwagę reguły obowiązujące na gruncie współczesnej teorii ekonomii oraz finansów, nim nie jest.

Mając na uwadze ujęcie normatywne oraz brzemiennie art. 31 i 32 ustawy z dnia 29.8.1997 roku o Narodowym Banku Polskimnie można go zaliczyć do kategorii prawnych środków płatniczych (ang. legal tender) na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej.

Jako, że sam termin waluty wirtualnej nie jest pojęciem jednorodnym toteż Europejski Bank Centralny (postrzegający walutę wirtualna jako,,cyfrową reprezentację wartości niewyemitowaną przez bank centralny, instytucję kredytowa lub instytucję pieniądza elektronicznego, która w pewnych okolicznościach może być użyta jako alternatywa dla pieniędzy”) wprowadził ich podział posługując się kryterium podziału opartym o cechę wymienialności danej waluty na inne dobro, najczęściej na pieniądz fiducjarny i można tu wyróżnić: a) zamknięte systemy kryptowalut o ograniczonych możliwościach wymiany na inne nośniki wartości, b) systemu walut wirtualnych z przepływem jednokierunkowym (użytkownik może nabyć kryptowalutę, ale nie może jej zbyć, c) systemy przepływu kryptowalut charakteryzujące się przepływem dwukierunkowym, gdzie możliwości ich wymiany są nieograniczone.

Na gruncie polskiego porządku prawnego termin,,waluta cyfrowa” pojawił się dość niedawno, gdyż zamieszczono go w art. 2 ust. 2 pkt. 26 ustawy z dnia 1.3.2018 roku o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu.

W myśl przytoczonego przepisu przez wskazany termin rozumie się: cyfrowe odwzorowanie wartości, które nie jest:

a)prawnym środkiem płatniczym emitowanym przez Narodowy Bank Polski, zagraniczne banki centralne lub inne organy administracji publicznej,

b)międzynarodową jednostką rozrachunkową ustanawianą przez organizację międzynarodową i akceptowaną przez poszczególne kraje należące do tej organizacji lub z nią współpracujące,

c)pieniądzem elektronicznym w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych,