Bezpłatny fragment - Krótka historia GRU

Wstęp

Historia wywiadu wojskowego Rosji, znanego pod akronimem GRU, to opowieść o instytucji, która przez ponad sto lat pozostawała w cieniu, a mimo to wywierała znaczący wpływ na bieg wydarzeń międzynarodowych. GRU, czyli Gławnoje Razwiedywatielnoje Uprawlenije, nie jest jedynie strukturą analityczną zbierającą dane o potencjale militarnym przeciwnika. To narzędzie polityki zagranicznej, aparat wpływu, instrument sabotażu i dezinformacji, który działał z precyzją chirurgiczną, często poza zasięgiem opinii publicznej i nawet poza świadomością elit politycznych państw Zachodu. W przeciwieństwie do bardziej rozpoznawalnego KGB, GRU nie budowało swojej tożsamości na propagandzie ani na spektakularnych pokazach siły. Jego siła tkwiła w niewidzialności, w zdolności do działania tam, gdzie nikt się go nie spodziewał, i w umiejętności wpływania na rzeczywistość bez pozostawiania śladów.

Pisanie o GRU to zadanie wymagające nie tylko historycznej precyzji, lecz także głębokiego zrozumienia mechanizmów władzy, logiki państwowej przemocy i ewolucji doktryn bezpieczeństwa. GRU nie jest instytucją statyczną — jego struktura, cele i metody zmieniały się wraz z transformacjami politycznymi Rosji, od rewolucyjnego chaosu lat 20., przez stalinowski terror, zimnowojenną konfrontację, aż po współczesne konflikty hybrydowe. Każdy etap tej ewolucji odsłania inne oblicze wywiadu wojskowego: raz jako brutalnego narzędzia represji, innym razem jako wyrafinowanego aktora geopolitycznego, zdolnego do prowadzenia operacji wpływu na skalę kontynentalną.

GRU powstało w czasach, gdy Rosja Sowiecka dopiero kształtowała swoje instytucje bezpieczeństwa. W odróżnieniu od Czeka, NKWD czy późniejszego KGB, GRU od początku podporządkowane było Sztabowi Generalnemu i miało charakter czysto wojskowy. Jego zadaniem było nie tylko zbieranie informacji o potencjale militarnym przeciwnika, lecz także planowanie operacji specjalnych, sabotażu, dywersji i infiltracji struktur wojskowych państw wrogich. W tym sensie GRU było nie tyle wywiadem, co narzędziem prowadzenia wojny w czasie pokoju — wojny informacyjnej, psychologicznej i strukturalnej, której celem było osłabienie przeciwnika bez wypowiedzenia konfliktu zbrojnego.

W okresie stalinowskim GRU przeszło głęboką transformację, stając się jednym z filarów sowieckiego aparatu bezpieczeństwa. Choć formalnie niezależne od KGB, w praktyce podlegało tym samym mechanizmom kontroli, czystek i ideologicznej lojalności. Wielu jego oficerów padło ofiarą represji, a struktura organizacyjna była wielokrotnie rekonstruowana w odpowiedzi na paranoję polityczną Kremla. Mimo to GRU zachowało swoją funkcjonalną odrębność, a jego operacje zagraniczne — zwłaszcza w Europie i Azji — zyskały reputację wyjątkowo skutecznych i trudnych do wykrycia.

Zimna wojna była dla GRU okresem ekspansji i profesjonalizacji. W tym czasie instytucja ta rozwinęła globalną sieć agenturalną, obejmującą nie tylko kraje NATO, lecz także państwa Trzeciego Świata, organizacje międzynarodowe, środowiska akademickie i przemysł zbrojeniowy. GRU prowadziło operacje o charakterze strategicznym, pozyskując informacje o nowych technologiach, planach mobilizacyjnych, strukturach dowodzenia i doktrynach wojskowych. Jednocześnie angażowało się w działania sabotażowe, wspieranie ruchów rewolucyjnych, destabilizację rządów prozachodnich i organizowanie zamachów politycznych. W tym okresie GRU wykształciło własną kulturę instytucjonalną — opartą na dyscyplinie, lojalności wobec państwa i przekonaniu o wyższości nad cywilnymi służbami wywiadowczymi.

Upadek Związku Radzieckiego nie oznaczał końca GRU. Wręcz przeciwnie — w chaosie lat 90. instytucja ta zachowała swoją strukturę, kadry i misję, adaptując się do nowych realiów politycznych. W okresie rządów Jelcyna GRU funkcjonowało w warunkach ograniczonego finansowania i braku jasnej doktryny, lecz nie zostało zlikwidowane ani zredukowane. Wraz z dojściem do władzy Władimira Putina, GRU odzyskało znaczenie jako kluczowy element polityki bezpieczeństwa państwa. Jego operacje stały się bardziej agresywne, lepiej skoordynowane i bardziej złożone — obejmując nie tylko klasyczny wywiad, lecz także cybernetykę, dezinformację, sabotaż infrastruktury krytycznej i działania wpływu na procesy demokratyczne w Europie.

Współczesne GRU to instytucja, która łączy tradycyjne metody wywiadowcze z nowoczesnymi technologiami i doktryną wojny hybrydowej. Jego agenci działają w przestrzeni cyfrowej, infiltrując systemy informatyczne, manipulując opinią publiczną, destabilizując wybory i wspierając kampanie dezinformacyjne. Jednocześnie GRU prowadzi operacje fizyczne — zamachy na przeciwników politycznych, sabotaż infrastruktury energetycznej, dywersję w sektorze transportowym i wojskowym. W tym sensie GRU stało się instytucją transdomenową, zdolną do działania w każdej przestrzeni — fizycznej, informacyjnej, społecznej i politycznej.

Niniejsza książka nie jest próbą demaskacji GRU ani oskarżeniem pod adresem Federacji Rosyjskiej. Jest to analiza historyczna, oparta na dostępnych źródłach, raportach, dokumentach sądowych, analizach think tanków i relacjach byłych funkcjonariuszy. Autor nie rości sobie prawa do pełnej rekonstrukcji działań instytucji, której istotą jest tajemnica. Celem jest raczej zrozumienie logiki działania GRU, jego miejsca w strukturze państwa rosyjskiego, jego wpływu na politykę międzynarodową i jego roli w kształtowaniu współczesnych konfliktów.

Struktura książki została zaprojektowana tak, by prowadzić czytelnika przez kolejne etapy ewolucji GRU, bez podziału na podrozdziały, lecz z zachowaniem spójności narracyjnej i analitycznej. Każdy rozdział stanowi samodzielną jednostkę tematyczną, koncentrującą się na jednym aspekcie działalności wywiadu wojskowego — od jego narodzin, przez operacje w czasie II wojny światowej, zimnej wojny, po współczesne działania w cyberprzestrzeni i Europie. Szczególną uwagę poświęcono mechanizmom werbowania agentów, operacjom dezinformacyjnym i aktom sabotażu, które w ostatnich latach stały się kluczowym elementem strategii GRU.

Czytelnik znajdzie tu nie tylko fakty, lecz także interpretacje, analizy i refleksje nad naturą wywiadu jako instytucji państwowej. GRU nie jest wyjątkiem — jego historia odsłania uniwersalne mechanizmy działania służb specjalnych, ich relacje z władzą, ich wpływ na społeczeństwo i ich zdolność do kształtowania rzeczywistości. W tym sensie Krótka historia GRU jest nie tylko opowieścią o jednej instytucji, lecz także próbą zrozumienia świata, w którym informacja stała się bronią, a tajemnica — narzędziem władzy.

Rozdział 1: Narodziny wywiadu wojskowego w Rosji Sowieckiej

Powstanie wywiadu wojskowego w Rosji Sowieckiej nie było wynikiem planowej reformy ani konsekwencją dojrzałej refleksji strategicznej. Było raczej odpowiedzią na chaos, który ogarnął imperium Romanowów po rewolucji lutowej 1917 roku, a następnie pogłębił się w wyniku przewrotu bolszewickiego i wojny domowej. W tym kontekście narodziny GRU należy rozumieć nie jako akt założycielski instytucji państwowej, lecz jako proces formowania się narzędzia przetrwania i ekspansji nowego reżimu. Wywiad wojskowy był niezbędny nie tylko do obrony rewolucji, lecz także do jej eksportu — do destabilizacji państw kapitalistycznych, infiltracji ich struktur wojskowych i przygotowania gruntu pod przyszłe konflikty.

Pierwsze struktury wywiadowcze Armii Czerwonej powstały w warunkach skrajnego niedoboru kadrowego, technologicznego i organizacyjnego. Bolszewicy, którzy przejęli władzę w październiku 1917 roku, nie dysponowali ani profesjonalnym korpusem oficerskim, ani sprawdzonymi metodami prowadzenia działań wywiadowczych. Ich wiedza o sztuce wojennej była fragmentaryczna, często ideologicznie zniekształcona, a ich podejście do instytucji państwowych nacechowane głęboką nieufnością. W tej sytuacji wywiad wojskowy musiał być budowany od podstaw — z wykorzystaniem byłych oficerów carskich, rewolucjonistów, ochotników i agentów Czeka, którzy często mieli sprzeczne interesy i lojalności.

Za symboliczny moment narodzin sowieckiego wywiadu wojskowego uznaje się utworzenie w listopadzie 1918 roku Zarządu Wywiadu przy Sztabie Generalnym Armii Czerwonej. Choć jego kompetencje były początkowo ograniczone, a struktura chaotyczna, to właśnie ta instytucja dała początek GRU — organizacji, która przez kolejne dekady miała stać się jednym z najpotężniejszych i najbardziej zakonspirowanych aparatów wywiadowczych świata. Warto podkreślić, że już od samego początku GRU funkcjonowało w cieniu innych służb — zwłaszcza Czeka, a później GPU i NKWD — co wymuszało na nim nie tylko skuteczność operacyjną, lecz także umiejętność przetrwania w warunkach wewnętrznej rywalizacji i politycznych czystek.

W pierwszych latach istnienia sowieckiego wywiadu wojskowego jego głównym zadaniem było zbieranie informacji o ruchach wojsk białych, interwencji państw Ententy oraz sytuacji na granicach Rosji. Operacje wywiadowcze prowadzono w warunkach wojny domowej, często bez jasnych procedur, bez odpowiedniego szkolenia i bez technologicznego wsparcia. Agenci GRU działali w terenie, często jako oficerowie liniowi, wykorzystując sieci kontaktów lokalnych, informacje zdobywane przez partyzantów i dane pozyskiwane z przechwyconej korespondencji. Ich skuteczność była ograniczona, lecz w warunkach chaosu i braku alternatywy — wystarczająca, by zapewnić Armii Czerwonej przewagę informacyjną nad przeciwnikiem.

W miarę konsolidacji władzy bolszewickiej, wywiad wojskowy zaczął zyskiwać na znaczeniu. W latach 20. XX wieku GRU (choć jeszcze nie pod tą nazwą) rozpoczęło budowę struktur zagranicznych, koncentrując się na Niemczech, Polsce, Wielkiej Brytanii i Francji — państwach uznawanych za potencjalnych agresorów wobec Rosji Sowieckiej. Operacje wywiadowcze obejmowały nie tylko zbieranie informacji o siłach zbrojnych, lecz także infiltrację partii politycznych, organizacji robotniczych, środowisk emigracyjnych i instytucji akademickich. Celem było nie tylko poznanie przeciwnika, lecz także jego destabilizacja — poprzez propagandę, sabotaż i wspieranie ruchów rewolucyjnych.

W tym okresie wywiad wojskowy zaczął wykształcać własną tożsamość instytucjonalną. W odróżnieniu od Czeka, która koncentrowała się na represjach wewnętrznych i ochronie reżimu, GRU funkcjonowało jako struktura profesjonalna, zorientowana na cele strategiczne. Jego kadra była lepiej wykształcona, bardziej zdyscyplinowana i mniej podatna na ideologiczne ekscesy. Choć lojalność wobec partii była obowiązkowa, to w praktyce GRU kierowało się raczej logiką wojskową niż polityczną. Ta odrębność była źródłem napięć, lecz także siły — pozwalała GRU przetrwać kolejne fale czystek, reorganizacji i ideologicznych zwrotów.

Lata 30. XX wieku przyniosły dramatyczne zmiany w strukturze GRU. W okresie Wielkiego Terroru wielu jego oficerów zostało aresztowanych, oskarżonych o zdradę i straconych. Stalin, nieufny wobec wszelkich struktur niezależnych od partii, uznał GRU za potencjalne zagrożenie. Czystki objęły nie tylko kierownictwo, lecz także szeregową kadrę, co doprowadziło do paraliżu operacyjnego i utraty ciągłości instytucjonalnej. Mimo to GRU przetrwało — częściowo dzięki swojej funkcjonalnej niezbędności, częściowo dzięki umiejętności adaptacji do nowych warunków politycznych.

W tym samym czasie GRU prowadziło intensywne operacje zagraniczne, zwłaszcza w Niemczech, gdzie próbowało pozyskać informacje o rozbudowie Wehrmachtu, planach mobilizacyjnych i technologii wojskowej. Agenci GRU działali pod przykrywką dyplomatyczną, handlową i akademicką, wykorzystując sieci kontaktów z czasów rewolucji, a także nowe kanały rekrutacyjne. Ich skuteczność była różna, lecz w wielu przypadkach udało się pozyskać informacje kluczowe dla planowania obrony ZSRR przed przyszłą agresją.

Warto podkreślić, że GRU od samego początku funkcjonowało jako instytucja o charakterze ofensywnym. Jego celem nie było wyłącznie zbieranie informacji, lecz także aktywne oddziaływanie na przeciwnika — poprzez sabotaż, dezinformację, dywersję i operacje wpływu. W tym sensie GRU było prekursorem nowoczesnych doktryn wojny hybrydowej, które dziś są uznawane za innowacyjne, lecz w rzeczywistości mają swoje korzenie w praktykach sowieckiego wywiadu wojskowego lat 20. i 30. XX wieku.

Narodziny GRU należy zatem rozumieć nie jako jednorazowy akt założycielski, lecz jako proces formowania się instytucji w warunkach wojny, rewolucji i politycznego chaosu. GRU wykształciło swoją tożsamość w opozycji do innych służb, w warunkach ciągłego zagrożenia i niepewności. Jego kadra była mieszanką byłych oficerów carskich, rewolucjonistów, ideologów i pragmatyków, którzy musieli nauczyć się współpracować mimo różnic światopoglądowych i doświadczeń. Ta różnorodność była źródłem napięć, lecz także siły — pozwalała GRU działać elastycznie, adaptować się do zmieniających się warunków i przetrwać kolejne fale represji.

Rozdział ten stanowi punkt wyjścia do dalszej analizy ewolucji GRU — instytucji, która z czasem przekształciła się w jeden z najpotężniejszych aparatów wywiadowczych świata.

Rozdział 2: GRU w czasach Stalina — ekspansja i terror

Okres rządów Józefa Stalina był dla GRU czasem paradoksalnym: z jednej strony przyniósł bezprecedensową ekspansję struktur wywiadu wojskowego, z drugiej zaś — brutalne czystki, które niemal doprowadziły do jego unicestwienia. GRU, jako instytucja podporządkowana Sztabowi Generalnemu Armii Czerwonej, funkcjonowało w cieniu potężnego aparatu represji NKWD, a jego rola była nieustannie kwestionowana przez polityczne centrum władzy. Mimo to, w latach 30. i 40. XX wieku, GRU zdołało rozwinąć globalną sieć agenturalną, przeprowadzić szereg operacji o znaczeniu strategicznym i odegrać kluczową rolę w przygotowaniach ZSRR do wojny z III Rzeszą.

Stalin, jako przywódca o skrajnie paranoidalnym usposobieniu, nie ufał żadnym instytucjom, które nie były bezpośrednio kontrolowane przez partię. GRU, choć formalnie podporządkowane wojsku, było postrzegane jako potencjalne zagrożenie — zwłaszcza ze względu na swoją względną autonomię, dostęp do informacji o zagranicznych armiach i kontakty międzynarodowe. W oczach Stalina, każdy oficer GRU mógł być potencjalnym zdrajcą, agentem obcego wywiadu lub elementem niekontrolowanym. Ta nieufność doprowadziła do serii czystek, które w latach 1937–1938 objęły niemal całą kadrę kierowniczą wywiadu wojskowego.

Skala represji była porażająca. Według dostępnych danych, w ciągu dwóch lat zlikwidowano ponad 70% oficerów GRU, w tym niemal wszystkich szefów placówek zagranicznych, analityków i specjalistów ds. technicznych. Wielu z nich zostało oskarżonych o współpracę z niemiecką Abwehą, brytyjskim MI6 czy japońskim wywiadem wojskowym. Oskarżenia były często absurdalne, oparte na wymuszonych zeznaniach i fałszywych dowodach. Celem czystek nie była poprawa efektywności wywiadu, lecz eliminacja potencjalnych ośrodków niezależności i demonstracja siły aparatu partyjnego.

Mimo tych dramatycznych wydarzeń, GRU nie zostało zlikwidowane. Stalin, choć nieufny, zdawał sobie sprawę z konieczności posiadania profesjonalnego wywiadu wojskowego — zwłaszcza w kontekście rosnącego zagrożenia ze strony Niemiec i Japonii. W latach 1939–1941 GRU zostało odbudowane, choć w nowej formie: bardziej podporządkowane politycznie, mniej autonomiczne, lecz nadal zdolne do prowadzenia operacji o znaczeniu strategicznym. Nowa kadra, często pozbawiona doświadczenia, musiała szybko nauczyć się sztuki wywiadu w warunkach narastającego napięcia międzynarodowego.

Jednym z najbardziej spektakularnych sukcesów GRU w tym okresie była operacja pozyskania informacji o niemieckich planach wojennych. Dzięki agentom ulokowanym w Berlinie, Pradze i Budapeszcie, GRU zdołało zdobyć dane o strukturze Wehrmachtu, rozmieszczeniu jednostek pancernych, planach mobilizacyjnych i technologii wojskowej. Informacje te były kluczowe dla planowania obrony ZSRR, choć — jak pokazuje historia — nie zawsze były właściwie wykorzystane przez polityczne kierownictwo. Stalin, nieufny wobec własnych służb, często ignorował ostrzeżenia GRU, co doprowadziło do katastrofalnych skutków w pierwszych miesiącach wojny.

GRU prowadziło również intensywne operacje w Japonii, gdzie próbowało pozyskać informacje o planach ekspansji militarnej, strukturze armii cesarskiej i technologii lotniczej. Agenci GRU działali pod przykrywką dyplomatyczną, handlową i akademicką, wykorzystując sieci kontaktów z czasów rewolucji, a także nowe kanały rekrutacyjne. Ich skuteczność była różna, lecz w wielu przypadkach udało się pozyskać informacje kluczowe dla planowania obrony Dalekiego Wschodu.

Warto podkreślić, że GRU w czasach Stalina nie ograniczało się do klasycznego wywiadu. Jego agenci uczestniczyli w operacjach sabotażowych, organizowali zamachy polityczne, wspierali ruchy rewolucyjne i prowadzili kampanie dezinformacyjne. W tym sensie GRU było instytucją transdomenową, zdolną do działania w każdej przestrzeni — fizycznej, informacyjnej, społecznej i politycznej. Jego operacje obejmowały nie tylko Europę, lecz także Azję, Amerykę Łacińską i Bliski Wschód, co czyniło z niego jeden z najbardziej globalnych aparatów wywiadowczych epoki.

W okresie II wojny światowej GRU odegrało kluczową rolę w zbieraniu informacji o ruchach wojsk niemieckich, planach ofensywnych i technologii wojskowej. Jego agenci działali na froncie, w strukturach partyzanckich, a także w krajach okupowanych. Dzięki ich pracy możliwe było przewidywanie kierunków ataku, lokalizowanie jednostek pancernych i planowanie kontruderzeń. GRU współpracowało z lokalnymi ruchami oporu, organizowało sabotaż infrastruktury kolejowej, niszczyło magazyny wojskowe i prowadziło działania dywersyjne na tyłach wroga.

Jednocześnie GRU musiało funkcjonować w warunkach ciągłej kontroli politycznej. Stalin, mimo sukcesów wywiadu wojskowego, nie przestał traktować go jako potencjalnego zagrożenia. W czasie wojny wielu oficerów GRU zostało aresztowanych, oskarżonych o zdradę i straconych. Czystki nie ustały, a atmosfera nieufności paraliżowała działania operacyjne. Mimo to GRU zdołało zachować swoją funkcjonalność, a jego operacje przyczyniły się do zwycięstwa ZSRR nad III Rzeszą.

Po zakończeniu wojny GRU zostało poddane kolejnej reorganizacji. Stalin, przygotowując się do nowej konfrontacji z Zachodem, uznał wywiad wojskowy za kluczowy element strategii obronnej. GRU rozpoczęło intensywną ekspansję, tworząc nowe placówki zagraniczne, rekrutując agentów i rozwijając technologie wywiadowcze. Jego operacje koncentrowały się na NATO, strukturach wojskowych USA, Wielkiej Brytanii, Francji i RFN. Celem było nie tylko poznanie przeciwnika, lecz także jego destabilizacja — poprzez dezinformację, sabotaż i infiltrację.

GRU w czasach Stalina było instytucją pełną sprzeczności: profesjonalną, lecz represjonowaną; skuteczną, lecz nieufnie traktowaną; globalną, lecz podporządkowaną lokalnej paranoi politycznej. Jego historia w tym okresie odsłania mechanizmy funkcjonowania państwa totalitarnego, w którym nawet najbardziej użyteczne instytucje były traktowane jako potencjalne zagrożenie. Mimo to GRU przetrwało, rozwinęło się i przygotowało grunt pod swoją przyszłą ekspansję w czasach zimnej wojny.

Wśród najbardziej znaczących operacji GRU w okresie stalinowskim, historia Richarda Sorge zajmuje miejsce szczególne. Jego działalność w Japonii, prowadzona pod przykrywką korespondenta prasowego, stanowi przykład wywiadu strategicznego w najczystszej formie. Sorge, niemiecki komunista z doktoratem z politologii, zdołał zbudować sieć agenturalną obejmującą japońskich urzędników, niemieckich dyplomatów i wojskowych, a także lokalnych informatorów. Jego raporty, przesyłane do Moskwy przez radio i kurierów, zawierały informacje o planach Japonii wobec ZSRR, rozmieszczeniu sił cesarskich, a także o niemieckich przygotowaniach do wojny. Najważniejszym osiągnięciem Sorgego było przekazanie informacji, że Japonia nie planuje ataku na Związek Radziecki, lecz skupi się na ekspansji na południe — w kierunku Indochin i Pacyfiku. Ta wiadomość pozwoliła Stalinowi na przerzucenie syberyjskich dywizji pod Moskwę w krytycznym momencie ofensywy niemieckiej w 1941 roku. Choć początkowo ignorowany, Sorge został pośmiertnie uznany za bohatera ZSRR, a jego operacja do dziś stanowi wzór skutecznego działania wywiadowczego w warunkach ekstremalnego ryzyka.

Działalność GRU w Japonii nie ograniczała się do Sorgego. W tym samym czasie funkcjonowały inne komórki wywiadowcze, prowadzące rozpoznanie technologii lotniczej, marynarki wojennej i przemysłu zbrojeniowego. Japonia, jako państwo o wysokim stopniu izolacji i silnej kontroli wewnętrznej, stanowiła trudne pole operacyjne. Agenci GRU musieli wykazywać się nie tylko zdolnościami analitycznymi, lecz także umiejętnością adaptacji kulturowej, znajomością języka i zdolnością do budowania relacji w środowisku nieprzychylnym obcym wpływom. W tym sensie operacje w Japonii były poligonem doświadczalnym dla GRU — miejscem, gdzie testowano nowe metody działania, techniki werbunku i modele organizacyjne.

Równolegle do działań w Azji, GRU rozwijało swoje struktury w Europie, wykorzystując Komintern jako kanał operacyjny. Międzynarodówka Komunistyczna, formalnie organizacja polityczna, w praktyce pełniła funkcję logistyczną, rekrutacyjną i propagandową dla sowieckich służb specjalnych. Jej biura w Paryżu, Berlinie, Pradze i Londynie były wykorzystywane do kontaktów z lokalnymi działaczami, organizowania szkoleń, przekazywania funduszy i prowadzenia operacji wpływu. GRU, choć formalnie niezależne od Kominternu, korzystało z jego zasobów kadrowych i infrastrukturalnych, rekrutując agentów spośród działaczy partii komunistycznych, związków zawodowych i organizacji młodzieżowych.

Relacja GRU z Kominternem była jednak ambiwalentna. Z jednej strony umożliwiała dostęp do szerokiej sieci kontaktów, z drugiej — narażała wywiad wojskowy na infiltrację przez elementy ideologiczne, często niezdolne do zachowania dyskrecji operacyjnej. Działacze Kominternu, kierowani entuzjazmem rewolucyjnym, nie zawsze rozumieli logikę wywiadu, co prowadziło do dekonspiracji, błędów operacyjnych i konfliktów kompetencyjnych. GRU musiało więc balansować między wykorzystaniem zasobów Kominternu a zachowaniem profesjonalizmu i autonomii operacyjnej. W wielu przypadkach dochodziło do napięć, które kończyły się interwencją NKWD, a nawet likwidacją agentów uznanych za „niepewnych ideologicznie”.

W tym kontekście szczególnego znaczenia nabiera kwestia technik werbunku stosowanych przez GRU w latach 30. XX wieku. W odróżnieniu od KGB, które często opierało się na szantażu, zastraszaniu i ideologicznym przymusie, GRU preferowało metody bardziej subtelne — oparte na analizie psychologicznej, budowaniu zaufania i oferowaniu korzyści materialnych. Agenci rekrutowani byli w środowiskach akademickich, wojskowych, dyplomatycznych i przemysłowych, gdzie dostęp do informacji był największy. Szczególną uwagę poświęcano osobom z podwójną lojalnością — np. niemieckim komunistom pracującym w administracji III Rzeszy, brytyjskim lewicowcom z dostępem do struktur państwowych, czy francuskim oficerom sympatyzującym z ideami rewolucji.

Szkolenie agentów GRU było procesem złożonym, obejmującym nie tylko naukę technik wywiadowczych, lecz także przygotowanie kulturowe, językowe i psychologiczne. Kandydaci przechodzili wieloetapową selekcję, testy lojalności, szkolenia z zakresu szyfrowania, obserwacji, komunikacji radiowej i pracy pod przykrywką. W odróżnieniu od KGB, GRU kładło nacisk na zdolności analityczne, umiejętność pracy w warunkach izolacji i odporność na stres. Wielu agentów spędzało lata w krajach docelowych, budując swoją tożsamość operacyjną, zakładając rodziny, podejmując pracę i integrując się ze społeczeństwem. Ta długofalowa strategia pozwalała GRU na prowadzenie operacji o dużej głębokości, trudnych do wykrycia i neutralizacji.

Jednym z najciekawszych epizodów działalności GRU w okresie stalinowskim była jego obecność w Hiszpanii podczas wojny domowej (1936–1939). Konflikt ten, postrzegany przez Moskwę jako pole walki z faszyzmem, stał się dla GRU okazją do przetestowania nowych metod działania. Agenci wywiadu wojskowego wspierali republikanów, organizując rozpoznanie, szkolenie, logistykę i operacje specjalne. GRU analizowało taktykę niemieckiego Legionu Condor, testowało nowe technologie wojskowe i prowadziło działania sabotażowe przeciwko siłom frankistowskim. Hiszpania stała się laboratorium wojny hybrydowej, w której wywiad wojskowy odgrywał rolę nie tylko informacyjną, lecz także operacyjną.

Obecność GRU w Hiszpanii była również okazją do budowania relacji z międzynarodowymi ochotnikami — zwłaszcza z Brygad Międzynarodowych, w których służyli komuniści z całej Europy. Wielu z nich zostało później zrekrutowanych jako agenci, wykorzystani w operacjach w swoich krajach ojczystych. Hiszpania była więc nie tylko polem bitwy, lecz także źródłem kadr, kontaktów i doświadczeń, które GRU wykorzystało w kolejnych dekadach. Warto podkreślić, że operacje w Hiszpanii były prowadzone w warunkach wysokiego ryzyka, bez formalnego wsparcia dyplomatycznego, co wymagało od agentów wyjątkowej elastyczności, odwagi i zdolności adaptacyjnych.

Na zakończenie warto zastanowić się nad wpływem czystek stalinowskich na instytucjonalną pamięć GRU. Represje lat 30. XX wieku doprowadziły do niemal całkowitej wymiany kadry kierowniczej, zniszczenia archiwów, przerwania ciągłości operacyjnej i utraty doświadczenia. Mimo to GRU zdołało się odbudować, zachowując pewne elementy swojej tożsamości — zwłaszcza orientację na cele strategiczne, profesjonalizm i zdolność do działania w warunkach izolacji.

W kolejnych dekadach instytucja ta wykształciła mechanizmy obronne przed ingerencją polityczną, choć nigdy nie była całkowicie wolna od wpływów Kremla. GRU nauczyło się funkcjonować w warunkach niepewności, budując kulturę operacyjną opartą na dyskrecji, lojalności i profesjonalizmie. Czystki stalinowskie stały się traumą instytucjonalną, która ukształtowała sposób myślenia kadry o ryzyku, odpowiedzialności i granicach autonomii. W późniejszych latach, zwłaszcza w okresie zimnej wojny, GRU wykazywało większą ostrożność w relacjach z aparatem partyjnym, starając się zachować równowagę między efektywnością operacyjną a polityczną lojalnością.

Dziedzictwo epoki stalinowskiej jest zatem ambiwalentne. Z jednej strony przyniosła ona GRU globalny zasięg, rozwój metod operacyjnych i doświadczenie w prowadzeniu działań wywiadowczych w warunkach ekstremalnych. Z drugiej — pozostawiła głębokie rany, zniszczyła pokolenia oficerów i wprowadziła atmosferę nieufności, która na długo zdominowała relacje wewnętrzne instytucji. GRU przetrwało, lecz nie bez kosztów. Jego historia w czasach Stalina to nie tylko opowieść o ekspansji, lecz także o przetrwaniu — o zdolności do adaptacji, rekonstrukcji i kontynuacji misji mimo politycznego terroru.

W kolejnych rozdziałach książki przyjrzymy się, jak GRU wykorzystało doświadczenia lat 30. i 40. XX wieku do budowy swojej pozycji w okresie zimnej wojny, jak rozwijało swoje struktury w Europie, Azji i Ameryce, oraz jak przekształciło się w instytucję zdolną do prowadzenia operacji o globalnym zasięgu. Dziedzictwo stalinowskie, choć bolesne, stało się fundamentem nowoczesnego wywiadu wojskowego Rosji — instytucji, która do dziś pozostaje jednym z najbardziej tajemniczych i wpływowych aktorów na scenie międzynarodowej.

Rozdział 3: GRU podczas II wojny światowej — wywiad na froncie i poza nim

II wojna światowa była dla GRU momentem próby, w którym instytucja ta musiała udowodnić swoją wartość operacyjną, strategiczną i organizacyjną w warunkach totalnego konfliktu. Po latach czystek, reorganizacji i politycznej niepewności, wywiad wojskowy Związku Radzieckiego stanął przed zadaniem, które wykraczało daleko poza klasyczne rozpoznanie: musiał nie tylko dostarczać informacji o przeciwniku, lecz także aktywnie uczestniczyć w działaniach wojennych, wspierać operacje specjalne, organizować sabotaż, prowadzić działania kontrwywiadowcze i koordynować współpracę z ruchem oporu. GRU, choć osłabione przez stalinowskie represje, zdołało odbudować swoje struktury i odegrać kluczową rolę w wysiłku wojennym ZSRR.

W przededniu wojny GRU dysponowało siecią agenturalną w Europie, Azji i Ameryce, choć jej skuteczność była zróżnicowana. W Niemczech, mimo intensywnych działań wywiadowczych, wiele placówek zostało zdekonspirowanych lub zlikwidowanych przez Gestapo. W Japonii, dzięki działalności Richarda Sorgego, GRU zdołało pozyskać informacje o planach cesarskiego sztabu, co miało kluczowe znaczenie dla decyzji Stalina o koncentracji sił na froncie zachodnim. W Wielkiej Brytanii i USA GRU działało ostrożnie, koncentrując się na pozyskiwaniu danych technologicznych i analizie polityki wojskowej aliantów. Warto podkreślić, że GRU nie działało w izolacji — jego operacje były często koordynowane z NKWD, choć relacje między tymi służbami pozostawały napięte.

Po ataku Niemiec na ZSRR 22 czerwca 1941 roku, GRU musiało zmierzyć się z katastrofalną sytuacją operacyjną. Wiele placówek zostało zniszczonych, sieci agenturalne przerwane, a dostęp do informacji ograniczony. Mimo to, wywiad wojskowy szybko przystąpił do odbudowy struktur, tworząc nowe komórki terenowe, mobilizując rezerwowych oficerów i nawiązując kontakty z lokalnymi źródłami informacji. GRU działało zarówno na poziomie strategicznym — analizując ruchy wojsk niemieckich, plany ofensywne i strukturę dowodzenia — jak i taktycznym, wspierając jednostki frontowe w rozpoznaniu, planowaniu operacji i organizowaniu sabotażu.

Jednym z najważniejszych zadań GRU w czasie wojny było rozpoznanie sił przeciwnika. Agenci wywiadu wojskowego zbierali informacje o rozmieszczeniu jednostek Wehrmachtu, ich składzie, uzbrojeniu, morale i planach operacyjnych. Dane te były pozyskiwane z różnych źródeł: przechwyconej korespondencji, przesłuchań jeńców, obserwacji terenowej, raportów partyzanckich i analiz dokumentów zdobytych w trakcie walk. GRU opracowywało szczegółowe raporty, które trafiały do Sztabu Generalnego i były wykorzystywane przy planowaniu operacji wojskowych. W wielu przypadkach informacje te miały decydujące znaczenie — np. przy przygotowaniu kontrofensywy pod Stalingradem czy operacji Bagration.

GRU odegrało również istotną rolę w organizowaniu ruchu oporu na terenach okupowanych przez Niemców. Agenci wywiadu wojskowego współpracowali z partyzantami, dostarczali im broń, szkolenie i informacje wywiadowcze. Wspólnie organizowano akcje sabotażowe, niszczono linie kolejowe, magazyny wojskowe, centra komunikacyjne i jednostki zaopatrzeniowe. GRU koordynowało działania różnych grup partyzanckich, starając się nadać im spójność operacyjną i podporządkować je celom strategicznym Armii Czerwonej. W tym kontekście wywiad wojskowy pełnił funkcję nie tylko informacyjną, lecz także organizacyjną i logistyczną.

Ważnym aspektem działalności GRU w czasie wojny była współpraca z aliantami. Choć relacje ZSRR z Wielką Brytanią i USA były napięte, wywiad wojskowy utrzymywał kontakty z ich służbami specjalnymi, wymieniał informacje o ruchach wojsk niemieckich, technologii wojskowej i planach operacyjnych. GRU interesowało się zwłaszcza technologią radarową, lotniczą i bronią pancerną, starając się pozyskać dane, które mogłyby zostać wykorzystane w produkcji sowieckiej. W tym celu organizowano operacje wywiadowcze w Londynie, Waszyngtonie i innych miastach, gdzie agenci GRU działali pod przykrywką dyplomatyczną, handlową i naukową.

GRU prowadziło również działania kontrwywiadowcze, mające na celu wykrycie agentów niemieckich, sabotażystów i zdrajców w strukturach Armii Czerwonej. Współpracując z Smierszem — specjalną jednostką kontrwywiadu wojskowego — GRU analizowało zachowania żołnierzy, badało przypadki dezerterów, kontrolowało korespondencję i przeprowadzało przesłuchania. Choć metody te były często brutalne, miały na celu zabezpieczenie struktur wojskowych przed infiltracją i destabilizacją. Warto podkreślić, że GRU, mimo swojej funkcji wywiadowczej, musiało działać w warunkach wysokiego ryzyka politycznego — każdy błąd mógł zostać uznany za zdradę, a jego konsekwencje były śmiertelne.

W czasie wojny GRU rozwijało również swoje zdolności technologiczne. Powstały nowe komórki zajmujące się analizą zdjęć lotniczych, przechwytywaniem sygnałów radiowych, szyfrowaniem i dekryptażem. Wywiad wojskowy inwestował w rozwój kryptografii, tworząc własne systemy szyfrowania i próbując łamać kody przeciwnika. Choć nie dorównywał pod tym względem zachodnim służbom, zdołał osiągnąć pewien poziom efektywności, który pozwalał na prowadzenie operacji w warunkach względnego bezpieczeństwa komunikacyjnego. GRU eksperymentowało również z technologią podsłuchową, próbując instalować urządzenia w placówkach dyplomatycznych i wojskowych przeciwnika.

W miarę postępów wojny, GRU zaczęło odgrywać coraz większą rolę w planowaniu operacji ofensywnych. Jego analizy były wykorzystywane przy ustalaniu kierunków ataku, lokalizacji punktów oporu, ocenie siły przeciwnika i planowaniu logistyki. Wywiad wojskowy dostarczał dane o stanie dróg, mostów, magazynów i infrastruktury, co pozwalało na lepsze przygotowanie ofensywy. W wielu przypadkach GRU organizowało również działania dywersyjne, mające na celu osłabienie przeciwnika przed uderzeniem — np. poprzez sabotaż linii kolejowych, dezinformację i ataki na centra dowodzenia.

Po zakończeniu wojny GRU zostało uznane za jedną z kluczowych instytucji, które przyczyniły się do zwycięstwa ZSRR. Jego rola została doceniona przez Sztab Generalny, choć nie zawsze przez aparat partyjny. Stalin, mimo sukcesów wywiadu wojskowego, pozostał nieufny wobec jego autonomii i kontaktów międzynarodowych. W latach powojennych wielu oficerów GRU zostało przesuniętych, zdegradowanych lub aresztowanych, a instytucja poddana kolejnej reorganizacji. Mimo to, doświadczenia zdobyte w czasie wojny stały się fundamentem nowoczesnego wywiadu wojskowego — instytucji, która po raz pierwszy w swojej historii działała na pełną skalę w warunkach wojny totalnej. Doświadczenia zdobyte przez GRU w latach 1941–1945 ukształtowały jej modus operandi na dekady. Wywiad wojskowy ZSRR nauczył się nie tylko zbierać informacje, lecz także aktywnie wpływać na przebieg działań zbrojnych, koordynować operacje specjalne, prowadzić sabotaż i zarządzać strukturami agenturalnymi w warunkach okupacji.

Wojna pokazała, że GRU potrafi funkcjonować w ekstremalnych warunkach, zachowując zdolność analityczną, operacyjną i organizacyjną mimo strat kadrowych, presji politycznej i zagrożeń zewnętrznych. Jej agenci wykazali się nie tylko odwagą, lecz także elastycznością, zdolnością adaptacji i głębokim zrozumieniem logiki konfliktu. GRU nie było instytucją doskonałą — popełniało błędy, ulegało dezinformacji, traciło ludzi i zasoby — lecz w ostatecznym rozrachunku odegrało rolę, której nie sposób przecenić.

Po wojnie GRU weszło w nową fazę rozwoju, przygotowując się do konfrontacji z Zachodem w ramach zimnej wojny. Jego struktury zostały rozbudowane, kadra uzupełniona, a metody działania udoskonalone. Dziedzictwo II wojny światowej stało się fundamentem nowoczesnego wywiadu wojskowego — instytucji, która nie tylko przetrwała, lecz także zyskała status jednego z najskuteczniejszych aparatów wywiadowczych XX wieku.

Rozdział ten kończy się w momencie, gdy GRU, wzmocnione doświadczeniem wojennym, wkracza w epokę globalnej rywalizacji wywiadowczej. W kolejnych częściach książki przyjrzymy się, jak instytucja ta funkcjonowała w warunkach zimnej wojny, jak rozwijała swoje operacje w Europie, Azji i Ameryce, oraz jak przekształciła się w aktora geopolitycznego o zasięgu planetarnym. GRU, które wyłoniło się z wojennego chaosu, nie było już tylko wywiadem — stało się narzędziem strategicznym, zdolnym do kształtowania historii.

Rozdział 4: Zimna wojna — GRU kontra CIA i MI6

Zimna wojna była epoką wywiadowczą par excellence. Nigdy wcześniej ani później w historii ludzkości nie doszło do tak intensywnej, systemowej i globalnej konfrontacji służb specjalnych, w której informacja była równie cenna jak broń jądrowa, a agent równie wpływowy jak generał. GRU, jako wywiad wojskowy Związku Radzieckiego, odegrało w tej rywalizacji rolę kluczową — nie tylko jako dostarczyciel danych strategicznych, lecz także jako aktywny uczestnik operacji wpływu, sabotażu, infiltracji i technologicznej penetracji Zachodu. Jego przeciwnikami były przede wszystkim CIA i MI6, choć w praktyce GRU mierzyło się z całą architekturą wywiadowczą państw NATO, od Bundesnachrichtendienst po Direction Générale de la Sécurité Extérieure.

W pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej GRU przystąpiło do intensywnej odbudowy i ekspansji. Doświadczenia wojenne, zwłaszcza w zakresie rozpoznania strategicznego, organizacji ruchu oporu i operacji specjalnych, zostały przekształcone w doktrynę działania w warunkach pokoju pozornego. GRU rozbudowało swoje placówki zagraniczne, zintensyfikowało rekrutację agentów i rozpoczęło systematyczne pozyskiwanie informacji o strukturze sił zbrojnych państw zachodnich, ich planach mobilizacyjnych, technologii wojskowej, doktrynach operacyjnych i systemach dowodzenia. Szczególną uwagę poświęcano Stanom Zjednoczonym, które w oczach Moskwy były nie tylko przeciwnikiem ideologicznym, lecz także potencjalnym agresorem nuklearnym.

GRU działało w sposób metodyczny, wykorzystując różnorodne kanały operacyjne. Agenci byli rekrutowani w środowiskach akademickich, przemysłowych, wojskowych i dyplomatycznych. W wielu przypadkach GRU korzystało z tzw. „nielegałów” — agentów działających bez oficjalnego statusu dyplomatycznego, często pod fałszywą tożsamością, którzy przez lata budowali swoją pozycję w strukturach państw zachodnich. Ich zadaniem było nie tylko zbieranie informacji, lecz także wpływanie na decyzje polityczne, destabilizowanie struktur państwowych i organizowanie operacji sabotażowych. GRU wykorzystywało również emigrację polityczną, organizacje lewicowe, związki zawodowe i środowiska akademickie jako źródła informacji i kanały wpływu.

W tym samym czasie CIA i MI6 intensyfikowały swoje działania przeciwko ZSRR. Ich celem było nie tylko pozyskiwanie informacji o sowieckim potencjale militarnym, lecz także infiltracja struktur partyjnych, destabilizacja reżimu komunistycznego i wspieranie ruchów opozycyjnych. CIA organizowało operacje w Europie Wschodniej, wspierało antykomunistyczne podziemie, prowadziło kampanie propagandowe i próbowało rekrutować agentów w strukturach GRU. MI6 koncentrowało się na działaniach w Europie kontynentalnej, zwłaszcza w Niemczech, Austrii i krajach nordyckich, gdzie istniały silne środowiska proradzieckie i emigracyjne.