Bezpłatny fragment - Kościoły i sztuka Romańska w Europie

Kośćioły i sztuka romańska w Europie

Książka powstała w oparciu o własną dokumentację i archiwa autora. Jak i przy pomocy polskiej wikipedii oraz portalu Pixbey. autor

Architektoniczny słowniczek podręczny

1. Pinakiel, to pionowy element dekoracyjny w postaci smukłej kamiennej wieżyczki, zakończonej od góry iglicą, której krawędzie udekorowane są żabkami i która zwieńczona jest kwiatonem. W postaci bardziej ozdobnej miał kształt ażurowej kapliczki z maswerkami.

2.Oktagonalny, jest to wzór dekoracyjny który ma osiem kątów mający kształt oktagonu.

3. Maswerk to dekoracyjny, geometryczny wzór architektoniczny odkuty z kamienia lub zrobiony z cegieł, używany do wypełnienia górnej części gotyckiego okna, przeźrocza, rozety itp. Występuje także jako dekoracja ścian, murów, wimperg, blend. Taki element jest nazywany ślepym maswerkiem.

4. Wimperga to dekoracyjne wykończenie w kształcie wysokiego trójkąta, wieńczące szczyt portalu albo ostrołuk okna charakterystyczne w architekturze gotyckiej oraz stosowane w zdobnictwie neogotyckim. Wykonany z kamienia lub cegły. Pole trójkąta rzeźbione ślepym lub ażurowym maswerkiem lub gładkim.

5. Tympanon, czyli naczółek detal architektoniczny. W architekturze klasycznej terminem tym określano wewnętrzne trójkątne pole pomiędzy gzymsami frontonu, gładkie lub wypełnione rzeźbą, stanowiące charakterystyczny element monumentalnych budowli Grecji i Rzymu.

6. Relief jest to kompozycja rzeźbiarska wykonana na płycie kamiennej, metalowej lub drewnianej z pozostawieniem na niej tła. Dzieło uzyskuje się poprzez rzeźbienie, kucie lub odlewanie. Pomimo że płaskorzeźby powstawały jako dekoracja architektoniczna, to często stanowią odrębne, pełnowartościowe dzieło sztuki.

7. Archivolta to zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal lub każdy inny łukowo u góry zakończony otwór w ścianie budowli, najczęściej bogato zdobione. Archiwoltę stosowano w architekturze wszystkich okresów i kierunków. Archiwolta występująca samodzielnie na płaszczyźnie muru nazywa się archivoltą ślepą.

8.Węgar to pionowy element przy otworze okiennym lub drzwiowym otrzymany przez wysunięcie cegieł dla ścian murowanych lub dostawienie pionowych słupków dla ścian drewnianych lub kamiennych. Stanowi on oparcie dla ościeżnicy.

9. Transept, nawa poprzeczna, część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku. Transept może być jedno lub wielonawowy. W romańskich bazylikach dwuchórowych występują dwa transepty, wschodni i zachodni.

10. Empora, jest to chór muzyczny i element architektoniczny występujący najczęściej w kościele w postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli, usytuowanej nad kruchtą lub nadwieszonej nad głównym wejściem do świątyni. Empora jest galerią wspartą na kolumnach lub filarach, otwartą do wnętrza kościoła.

11. Notre Dame w języku francuskim znaczy dokładnie Nasza Pani jest tym mianem określane, bardzo wiele katedr i kościołów we Francji.

12. Apsyda jest to pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Apsyda jest zwykle mniejsza lub równa bryle części budynku, która jest przez nią zamknięta.

13. Narteks to w architekturze wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej oraz w okresie wczesnośredniowiecznym, kryty przedsionek przy przedniej ścianie kościoła. Narteks powstał z podcienia otaczającego dziedziniec przed kościołem. Przeznaczony był przede wszystkim dla katechumenów i pokutników.

14. Tambur czyli inaczej bęben, jest to wieloboczna, eliptyczna lub cylindryczna część budynku, stanowiąca podbudowę pod kopułą, hełmem lub latarnią. Często w ścianach bębna umieszczane były okna, będące głównym źródłem światła dziennego, które doświetlały przestrzeń pod kopułą.

15. Palatium jest to nazwa używana dla określenia starożytnego lub średniowiecznego głównego budynku zamku, pałacu cesarza, króla lub biskupa. W budynku znajdowały się, sala reprezentacyjna, komnaty władcy i na ogół kaplica zamkowa.

16. Antaba lub hantaba przejęty termin z niemieckiego języka jako, die Handhabe czyli rękojeść, jest to stały lub ruchomy uchwyt z metalu umieszczany na skrzyni, kufrze, drzwiach, bramie. To ruchomy uchwyt składa się z dwóch części. Antaba umieszczona na drzwiach lub bramach furtach, najczęściej w postaci lwiej głowy z ruchomą obręczą, służyła często za kołatkę. Antaba występowała głównie w sztuce romańskiej i gotyckiej. Współcześnie używana jest jako element dekoracyjny. Stara polska nazwa antaby to dzierżak.

17. Bordiura w ogólnym rozumieniu jest to dekoracyjne obramowanie tkaniny, płaskorzeźby, kompozycji malarskiej lub graficznej, w formie pasa z ornamentem roślinnym lub geometrycznym, niekiedy z motywami figuralnymi.

18. Westwerk jest to rozbudowana, umieszczona poprzecznie do nawy, zachodnia część bazyliki charakterystyczna dla architektury przedromańskiej. Westwerk wznoszono na ogół na planie kwadratu lub prostokąta. Umieszczano w nim kaplicę, w której odprawiano okolicznościowe nabożeństwa, udzielano chrztu.

19. Perizonium jest to drapowana opaska bioder ukrzyżowanego Jezusa Chrystusa a w ikonografii, często przyjmująca rozmaite formy.

Architektura przedromańska

Rozważania nad sztuką budowania kościołów romańskich musimy zacząć od samej genezy czyli samej sztuki przed romańskiej na której nurcie rozwinęło się budownictwo romańskie a po nim wczesno gotyckie i gotyckie jak pokrewne z nimi. Toteż pomimo wielu cech wspólnych, wykazuje sztuka przedromańska, także pewne różnice wynikające z nieco odmiennych tradycji tworzących ją plemion barbarzyńskich osiedlających się w różnych prowincjach dawnego Imperium Rzymskiego. Poprzedziła czasy narodzin architektury romańskiej związane z powstawaniem później powstających samodzielnych państw chrześcijańskich w całej Europie.

Architektura przedromańska Italii i Galii

Na terenie Italii i Galii osiedlili się Ostrogoci jest to teren dawniejszej Italii a najważniejszym jej miastem była Rawenna, Longobardowie osiadli stąd nazwa północna Lombardia i Frankowie, twórcy sztuki merowińskiej na terenie ówczesnej Galii. Powstaje także zbieżnie z nią inna jej odmiana.

Architektura ostrogocka i longobardzka

Jako że królowie Gotów preferowali na swoje siedziby miejsca ułatwiające obronę. Często były to wzgórza lub żyzne doliny. Siedzibę władcy otaczały liczne zabudowania gospodarcze a umacniały je palisady. Wykorzystywano także istniejące już, wcześniejsze, rzymskie budowle oraz naśladowano dzieła cesarzy rzymskich i współcześnie panujących w Bizancjum. Do budowy nowych obiektów wykorzystywano elementy pochodzące ze starszych budowli. Przy wznoszeniu nowych wzorowano się na motywach zdobniczych pochodzących z czasów antycznych oraz wprowadzano własne dekoracje wzorowane na osiągnięciach sztuki złotniczej. W budownictwie sakralnym zachowano wypracowany wcześniej bazyliki oraz budowli centralnej dla baptysterium i martyrium. Architektura Ostrogotów i Longbardów dość szybko uległa silnym wpływom bizantyjskim. Wśród świeckich budowli wzniesionych przez Ostrogotów zachowało się jedynie Mauzoleum Teodoryka w Rawennie. Wygląd pałacu zbudowanego przez Teodoryka uwieczniony jest w mozaice zdobiącej kościół Sant Apollinare Nuovo w Rawennie. Do ulubionych dekoracji longobardzkich należy płaska plecionka złożona z ornamentów roślinnych. Zaczerpnięte z wzorów antycznych fryzy z postaciami ludzi i zwierząt przedstawiane są płasko, w mocno stylizowanej i zgeometryzowanej formie. Zewnętrzne ściany dzielono zazwyczaj na mniejsze pola lizenami i arkadkami jest to układ lombardzki. Najciekawsze przykłady architektury longobardzkiej zachowały się w Cividale del Friuli w północno wschodnich Włoszech. Jak baldachim nad basenem chrzcielnym w katedrze z około 740 roku juznaszej oczywiście ery jako ozdobiony płaskim ornamentem złożonym z postaci zwierząt i ludzi uzupełnionym fryzem z plecionki czy też dekoracja tempietto to oratorium Santa Maria della Valle jest to okres drugiej połowy VIII wieku, złożona jest z płaskorzeźby przedstawiającej procesję niewiast. Poniżej fryzu, łuk nad portalem wejścia zdobi płaskorzeźba złożona z owoców i liści winorośli. Kolejny odłam to.

Architektura merowińska

Germanie posiadali umiejętności pozwalające jedynie na budowę konstrukcji drewnianych, przez co prawdopodobnie ich budowle przypominały skandynawskie kościoły klepkowe. Bazyliki w czasach Chlodwiga budowano według wzorów wczesnochrześcijańskich. Do przykładów takich kościołów należą Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Clermont Ferrand jest to pierwsza katedra z V wieku, czy Bazylika świętego Remigiusza w Reims. Jedynym lepiej zachowanym kościołem jest trójnawowa bazylika kolumnowa Kościół świętego Piotra w Vienne we francuskim języku to Église Saint-Pierre de Vienne pochodzi z końca V lub z VI wieku. Najlepiej zachowanym zabytkiem merowińskim jest Baptysterium Saint Jean w Poitiers z początku V wieku. W jednym z dwóch prostokątnych pomieszczeń znajdował się basen chrzcielny. Przebudowane w VII wieku, otrzymało dwa boczne pomieszczenia zastąpione w okresie romańskim apsydami. Większość elewacji zachowała się z pierwszej, merowińskiej budowli. Górną jej część zdobią ją płaskie pilastry, co wskazuje na wpływy architektury rzymskiej. Przyścienne kolumny we wnętrzu baptysterium pochodzą z starszych, rzymskich budowli. Głowice wykonane w czasach późniejszych wzorowane są na porządku korynckim. Inne budowle centralne występowały nielicznie. W architekturze merowińskiej występują jednocześnie dekoracje naśladujące detale architektury antycznej i w budownictwie drewnianym. Do cech charakterystycznych tej architektury należą. Trójnawowa bazylika kolumnowa bez transeptu, półkolista apsyda środkowa, ślepe arkady we wnętrzach, i empory.

Architektura przedromańska Hiszpanii

Jest to architektura wizygocka.Na początku V wieku Wizygoci utworzyli własne państwo na terenie dzisiejszej Hiszpanii. Pozostawione przez nich budowle charakteryzuje bogate zdobnictwo o różnej stylistyce. Widoczne są dekoracje rzeźbiarskie złożone z wici roślinnych i ornamentów geometrycznych i zwierzęcych. Niektóre detale przypominają wzornictwo wczesnochrześcijańskie Wschodu i koptyjskie. Spotykane są także wyobrażenia ptaków wykazujące związki z dekoracjami bizantyjskimi i sasanidzkimi. Wśród motywów geometrycznych najbardziej popularne są kompozycje z rozetami i gwiazdami. Styl wykonania płaskich reliefów pokrywających fryzy i kapitele jest wspólny z tzw. stylem longobardzkim. Istotną cechą charakterystyczną dla architektury wizygockiej, nie występującą w sztuce przedromańskiej innych plemion germańskich jest zastosowanie podkowiastych łuków. Łuki o tym kształcie występowały na terenie Hiszpanii jeszcze przed opanowaniem tych ziem przez ludy arabskie. Najstarszy wizygocki zabytek to kościół San Juan Bautista w Baños de Cerrato, ufundowany przez króla Reccesswinta w 661 roku. Niewielki kościółek na planie bazyliki poprzedza prostokątna kruchta. Do transeptu, oprócz prezbiterium przylegały na zakończeniach nawy jeszcze dwa niezachowane, prostokątne pomieszczenia, służące jako kaplice lub pastoforia. Na zewnątrz kościoła zbudowano równolegle do ścian bocznych kolumnadę łączącą się z ramionami nawy poprzecznej i skręcającą w kierunku kruchty. Kolumnada i potrójny plan prezbiterium wskazuje na wpływy Wschodu na architekturę wizygocką. Nawy rozdzielają wewnętrzne kolumny z głowicami wzorowanymi na porządku korynckim z uproszczeniami stylizacyjnymi występującymi także na terenie Galii. Łączą je arkady o podkowiastych łukach. Taki sam kształt nadano łukowi sklepień kolebkowych nad prezbiterium oraz w portalu wejściowym. Innym ciekawym zabytkiem tego okresu są to, kościół San Pedro de la Nave koło Zamory przeniesiony do El Campillo podczas budowy zalewu a zbudowany około roku 680 do 711 na planie trójnawowej bazyliki z mocno rozbudowaną częścią prezbiterialną, którą tworzą trzy prostokątne pomieszczenia przylegające do transeptu na szerokości trzech naw. Prezbiterium zakończone jest absydą na planie kwadratu. Najciekawszym elementem jest płaskorzeźba zdobiąca kapitele kolumn dostawionych do filarów na skrzyżowaniu nawy głównej i transeptu. Przedstawiono na niej sceny Starego Testamentu, jak Ofiara Abrahama i Daniel w lwiej jamie jest to nawiązanie do sztuki wczesnochrześcijańskiej. Na trzech innych głowicach wyrzeźbiono ptaki zjadające winogrono. Głowice ukształtowano w formie ściętych ostrosłupów rozszerzających się ku górze. Nad każdą z nich umieszczono poziomą płytkę impost ozdobiony ornamentem złożonym z wici roślinnej. W splotach wyrzeźbiono niewielkie sylwetki ptaków i innych zwierząt. Płaski, linearny relief świadczy o rozpowszechnieniu się sztuki longobardzkiej, sylwetki ptaków przypominają wzory znane z sztuki bizantyjskiej. Czy też kościół Santa Maria w Quintanilla rozpoczęty w VII wieku i niedokończony połozony na Półwyspie Pirenejskim został opanowany przez Arabów, a na uwagę zasługują wbudowane w ściany zewnętrzne rzeźbione ciosy kamienne ułożone w poziome fryzy. Koliste pola tworzy plecionka uformowana z linii przypominających sznur (sznurowa plecionka). Wewnątrz pól wyrzeźbiono rozety oraz wizerunki zwierząt i monogramy. Oprócz ptaków ukazano także skrzydlate zwierzęta przypominające fantazyjne stwory występujące w sztuce sasanidzkiej Persji. Podobne fryzy umieszczono wewnątrz na archiwolcie i impostach łuku tęczowego oddzielającego transept od prezbiterium ukończono tylko te dwie części kościoła.

Architektura asturyjska

Po zajęciu królestwa Wizygotów przez muzułmanów część ludności przeniosła się w okolice Asturii. W nowym państwie kontynuowano tradycje wizygockie tworząc lokalną sztukę asturyjską. Cechą charakterystyczną budowli asturyjskich jest stosowanie sklepień kolebkowych, często opartych na gurtach, do przykrycia całych budowli, podparcie budowli przyporami, odejście od łuków podkowiastych i zastosowanie łuków podwyższonych, zastosowanie przeźroczy w przegrodzie oddzielającej chór od nawy, płaskie dekoracje rzeźbiarskie o wzorach występujących w architekturze wizygockiej. Często spotykanym elementem dekoracyjnym są bogate malowidła ścienne. Pod koniec VIII wieku powstawały budowle w okolicach Oviedo a od końca X wieku, po przeniesieniu stolicy, koło León. Najlepiej zachowały się budowle wzniesione na zboczu góry Naranco to kościół Santa María del Naranco oraz kaplica pałacowa króla Ramiro I pod wezwaniem świętego Michała Archanioła zwany też San Miguel de Lillo. Pierwszy z obiektów początkowo pełnił rolę sali królewskiej aula regia. Była to dwukondygnacyjna budowla na planie wydłużonego prostokąta. Dolna część podzielona była na trzy części. Część środkowa mieściła pomieszczenia straży przybocznej i świty królewskiej, boczne przeznaczone były na królewską kaplicę i łaźnię. Na piętrze mieściła się aula. Po jej bokach zbudowano dwie arkadowe loggie, przez które docierało słońce oświetlające wnętrze auli inaczej znane jako solaria. Łuki arkad nie mają podkowiastego kształtu lecz zostały nieco podwyższone, co sprawia wrażenie większej smukłości całego obiektu. Aula przekryta była sklepieniem kolebkowym. Trzony kolumn pokrywają rzeźbione ornamenty przypominające spiralnie skręcone liny. Głowice wzorowane są na porządku korynckim. Łuki archiwolt arkad, fryzy i lizeny podkreślone są żłobieniami. Na ścianach, powyżej kolumn podtrzymujących arkady umieszczono medaliony ozdobione roślinnymi dekoracjami. Budynek został przebudowany i służył jako kościół. Pierwotny wygląd przywrócono na początku XX wieku. Kaplica pałacowa św. Michała zamieniona na kościół San Miguel de Lillo to niewielki budynek podzielony wewnątrz na wąskie nawy. Dla podparcia sklepień przekrywających wnętrze zastosowano zewnętrzne przypory. Budowla, przebudowana w XVIII wieku swoim kształtem przypomina kościoły bizantyjskie. Kościół Santa Cristina de Lena niedaleko Oviedo zbudowany został na początku X wieku. Przekryty został sklepieniem kolebkowym opartym na gurtach. Chór od pozostałej części kościoła oddziela kamienna, arkadowa przegroda. W ścianie powyżej łuków umieszczono kamienne ażurowe płyty jako przeźrocza. Trzony kolumn ozdobione są podobnie jak w kościele Santa Maria de Naranco płaskorzeźbą przypominającą liny.

Architektura mozarabska

Na terenach zajętych przez ludność muzułmańską pozostali chrześcijanie byli nazywani mozarabami. Władcy arabscy pozwalali w początkowym okresie na zachowanie praktyk religijnych. Budowle wzniesione przez chrześcijan na tych terenach określane są mianem architektury mozarabskiej. Cechuje je kontynuacja tradycji wizygockiej z zachowaniem łuków podkowiastych. Łuk sklepień budowanych nad apsydami i czasem transeptami ma także przekrój łuku podkowiastego. Z tą różnicą, że jest on smuklejszy od występujących we wcześniejszych łukach wizygockich. Łuk podkowiasty został dodatkowo zastosowany także w planie absyd od strony wnętrza upodabniając je do nisz modlitewnych tak zwanych mihrabów występujących w meczetach. Kościoły mozarabskie są najczęściej białe o trzech nawach pokrytych wspólną drewnianą więźbą. Nawy oddziela od siebie kolumnada połączona arkadami. W mniejszych, jednonawowych kościołach stosowano sklepienia kolebkowe. Dekoracja ich jest mocno uproszczona i sprowadza się do zgeometryzowanych kapiteli wzorowanych na porządku korynckim. Pod wpływem architektury mozarabskiej ukształtował się występujący 300 lat później styl zwany mudejar. Jego twórcami byli przede wszystkim Arabowie, którzy pozostali na ziemiach należących w tym okresie już do chrześcijan. Do zachowanych budowli mozarabskich należą między innymi kościół San Miguel de Escalada z IX wieku jest to trzynawowa bazylika bez transeptu, przykryta więźbą dachową. Każda z naw kończy się absydą o podkowiastym planie od wewnątrz, z zewnątrz połączone są w jedną bryłę o planie obrysie prostokąta. Chór od wnętrza kościoła oddziela poprzeczna przegroda. Nawy oddzielają od siebie dwa rzędy kolumn połączonych arkadami o podkowiastych łukach. Mocno uproszczone korynckie kapitele są jedyną dekoracją rzeźbiarską wnętrza. Z zewnątrz, w 1050 roku, dobudowano arkadowy portyk wzdłuż nawy bocznej. Na połączeniu łuków umieszczono delikatne, wypukłe linie zamykające się w trójkątne pola. Czy też bazylika Cebrián de Mazote to budowla pochodząca z X wieku. Wnętrze podzielone jest na nawy dwoma rzędami arkad o podkowiastych łukach, przekrywa je dwuspadowy, drewniany dach. Nawa poprzeczna przylega do naw podłużnych tylko na ich szerokości. Ramiona kończą płytkie, przesklepione absydy. Na przedłużeniu nawy środkowej dobudowano absydę o wewnętrznym planie łuku podkowiastego a na przedłużeniu naw bocznych absydy na planie kwadratu. Bazylikę poprzedza dobudowane wejście o wewnętrznym planie łuku podkowiastego.

Architektura przedromańska Irlandii, Wielkiej Brytanii i państw skandynawskich

Irlandia i Wielka Brytania jako że sama Irlandia nigdy nie dostała się pod panowanie Rzymian. Do czasów chrystianizacji, rozpoczętej wraz z przybyciem świętego Patryka w 432 roku, na wyspie rozwijała się głównie sztuka celtycka. Przyjęcie nowej wiary wiązało się z zakładaniem licznych klasztorów, które stały się ośrodkami życia kulturalnego. Mnisi irlandzcy dość szybko rozpoczęli działalność misyjną na terenie Szkocji po roku 561, a później Anglii, w której pod koniec VI wieku działali także misjonarze przysłani przez papieża Grzegorza I. Drewniane klasztory iryjskie założone przez mnichów zostały zniszczone podczas najazdów wikingów w VIII i IX wieku. Pozostały po nich wysokie, kamienne wieże budowane na planie koła, czasem lekko zwężające się ku górze. Wieże pełniły rolę dzwonnic oraz służyły jako miejsce schronienia podczas ataku najeźdźców. Wokół wież pozostały wysokie kamienne krzyże niektóre nawet o wysokości ponad 3 metry, były pokryte płaskorzeźbionymi ornamentami w formie plecionki i rzeźby figuralnej. Pionowe ramię często dzielone jest na pola, w których ukazane są sceny biblijne. Przecinające się ramiona krzyża połączone są wykonanym także w kamieniu ażurowym kręgiem. Do najbardziej znanych należą krzyże z Clonmacnoise w Irlandii oraz krzyże z Bewcastle i Ruthwell w Northumbrii w Anglii.

Kościół katolicki i opactwa romańskie w Irlandii

Jednak jako że sama Irlandia nigdy nie opuściła szeregów kościoła katolickiego jak sąsiedna Anglia. Musimy ją umieścić jako bardzo ważny ośrodek kościoła rzymskiego jak i sztuki romańskiej. Bowiem kościół katolicki w Irlandii to działający na terenie Republiki Irlandii i Irlandii Północnej Kościół katolicki związany ze Stolicą Apostolską w Watykanie. Posiada jedną administrację obejmującą całą wyspę, czyli teren dwóch państw, i podzielony jest na 4 archidiecezje i 22 diecezje. Jako katolicy deklaruje się około połowa mieszkańców Irlandii wobec 93% w roku 1979. Święty Patryk, jest tu czczony powszechnie jako jeden z pierwszych misjonarzy katolickich w Irlandii.

Początek chrześcijańskiej działalności misyjnej w Irlandii nastąpił już w V wieku. Za jednego z najwcześniejszych czołowych misjonarzy uchodzi Święty Patryk, który w 450 roku założył opactwo w Armagh. Rozwój Kościoła opierał się na działalności mnichów oraz tworzonych przez nich klasztorów. W XII wieku utworzono sieć diecezjalną z prymasem w Armagh. W tym samym stuleciu rozpoczęły się najazdy rycerstwa angloromańskiego na wyspę. W końcu XV wieku królowie z dynastii Tudorów dokonali systematycznego podboju Irlandii. Po zerwaniu przez króla angielskiego Henryka VIII związków Kościoła z papieżem parlament irlandzki w Dublinie był zmuszony uznać monarchę za głowę Kościoła w Irlandii. Część duchowieństwa sprzeciwiała się temu aktowi, w tym arcybiskup Armagh George Cromer zmarł w roku 1543.

W latach 1534 do 1540 stracono około 100 opornych duchownych oraz zlikwidowano około 400 klasztorów. Odtąd Kościół katolicki działał w podziemiu. Opór ludności katolickiej wobec panującego protestantyzmu przyjmował także postać zrywów zbrojnych, które były krwawo tłumione jak w latach 1649 do roku 1650, przez wojska Olivera Cromwella. Dyskryminacja ludności katolickiej była jedną z ważnych przyczyn emigracji Irlandczyków, głównie do Ameryki Północnej. W 1829 roku, katolicy uzyskali w Wielkiej Brytanii wolność religijną, a w 1867 roku Kościół anglikański przestał być religią panującą w Irlandii. Otworzyło to drogę do nieskrępowanego odrodzenia i rozwoju katolicyzmu irlandzkiego. W 1921 roku powstało niepodległe państwo irlandzkie i episkopat poparł jego zaistnienie. Konstytucja z 1937 roku, przyznała Kościołowi pozycję religii uprzywilejowanej rozwiązanie to uchylono w referendum w 1972 roku. Państwo irlandzkie finansowało sieć szkół katolickich. Hierarchia katolicka optowała za całkowitym zakazem aborcji a do 2002 roku, odbyło się 5 referendów w tej bulwersującej sprawie, i zakazem rozwodów obowiązywał do 1995 roku.

W 1979 roku, odbyła się pielgrzymka papieża Jana Pawła II do Republiki Irlandii, podczas której wzywał do zakończenia konfliktu katolicko-protestanckiego w Irlandii Północnej, który w 1998 roku, został zakończony tzw. porozumieniem wielkopiątkowym. Na przełomie lat 80 tych. Oraz 90 tych. XX wieku w Kościele zaczęto ujawniać przestępstwa seksualne na dużą skalę. Przyjmuje się, że skandale seksualne spowodowały gwałtowny spadek uczestnictwa wiernych we mszach. W 2011 roku powstała akcja Baby Shoes Remember po polsku znaczy to dziecięce buciki pamiętają w ramach której na bramach i ogrodzeniach kościołów są zawieszane dziecięce buciki często przepasane czarnymi wstążkami w celu przypomnienia ofiar molestowania dzieci przez duchownych. Irlandczycy zaczęli na niespotykaną wcześniej skalę odwracać się od Kościoła i podnosić głosy sprzeciwu i ostrej krytyki na każdą próbę przypomnienia wiernym o katolickiej etyce seksualnej i moralności. Ponad 2/3 Irlandczyków jest zdania, że Kościół zawiódł i utracił autorytet moralny. Kryzys zaufania do Kościoła w irlandzkim społeczeństwie był na tyle duży, że wpłynął na spadek liczby powołań kapłańskich i rezygnację z posługi wielu duchownych. W 2017 roku, tylko około 50% małżeństw zawieranych jest przed duchownymi a w 2001 roku było to 78%. W 2014 roku w miejscowości Tuam w prowadzonym w latach 1926 do roku 1961 przez zakonnice ze Zgromadzenia Matki Bożej Wspomożenia Wiernych ośrodku odkryto masowy, nieoznakowany grób blisko 800 dzieci były to ciała od 35 tygodniowych płodów do 3 letnich dzieci.

W sierpniu 2018 roku pielgrzymkę do Irlandii odbył także papież Franciszek, w trakcie której wezwał katolików irlandzkich do uporania się ze zjawiskiem nadużyć seksualnych w Kościele. Kościół katolicki w Irlandii i Irlandii Północnej posiada następujące 4 archidiecezje. Do Kościoła należy także 90% wszystkich szkół w kraju, państwo opłaca większość kosztów prowadzenia tych placówek, a budynki, w których się znajdują są własnością kościelną. W związku z tym tutaj. Kościół ma prawo określania ich etosu co oznacza prawo decydowania o rekrutacji, w tym prawo odrzucania dzieci nieochrzczonych zwanych barierą chrztu. Od września 2018 roku, obowiązuje ustawa usuwająca prawo selekcji religijnej uczniów w szkołach finansowanych przez państwo irlandzkie.

Archidiecezja dublińska

Po angielsku jest to Archdiocese of Dublin, po irlanandzku mówimy Ard Deoise Bhaile Átha Cliath, a po łacinie Archidioecesis Dublinensis. Jest to archidiecezja metropolitalna Kościoła rzymskokatolickiego w Irlandii. Została ustanowiona zauważmy bardzo wcześnie bowiem w roku 633 jako diecezja, a status archidiecezji uzyskała w roku 1152. Archidiecezja dublińska jest podzielona na. Rzymskokatolickie diecezje w Irlandii. Są to Metropolia Armagh.Archidiecezja Armagh. Diecezja Ardagh i Clonmacnoise. Diecezja Clogher. Diecezja Derry. Diecezja Down Connor. Diecezja Dromore. Diecezja Kilmore. Diecezja Meath. Diecezja Raphoe.Metropolia Cashel Emly.Archidiecezja Cashel i Emly. Diecezja Cloyne. Diecezja Cork i Ross. Diecezja Kerry. Diecezja Killaloe. Diecezja Limerick. Diecezja Waterford i Lismore Oraz sama Metropolia dublińskai Archidiecezja dublińska, Diecezja Ferns. Diecezja Kildare-Leighlin. Diecezja Ossory. Jako duży ośrodek działa też Metropolia Tuam. Jako Archidiecezja Tuam. Diecezja Achonry. Diecezja Clonfert. Diecezja Elphin. Diecezja Galway Kilmacduagh. Diecezja Killala. Wobec tego wziąwszy pod wzgląd ten mały przecież kraj jest tu olbrzymia ilość katolickich kościołów i zabytków romańskich opisze zatem kilka z nich.

Opactwo Cong

Po irlandzku mówi się na to opactwo Cúnga Fheichín i jest to typowe irlandzkie opactwo położone w Cong na granicy hrabstw Galway i Mayo. Niestety tylko jego pozostałości zostały wpisane na listę narodowych zabytków Irlandii. Opactwo to znajduje się nad rzeką Cong i zajmuje dość znaczny obszar. W czasach świetności znajdował się tam szpital, schronienie dla biednych i głodujących, a także szkoła, w której kształciło się około trzech tysięcy uczniów. Pierwotnie klasztor zbudowano w stylu romańskim, ale późniejsze przeróbki nadały mu gotycki wygląd.

Obecny kościół oraz fragmenty krużganków powstały prawdopodobnie podczas przebudowy w XIII wieku. Z wcześniejszego okresu pochodzi północne wejście do kościoła oraz wschodnie przejście z klasztoru na krużganek. W ścianie między prezbiterium a starą zakrystią znajduje się łukowata nisza, które jak się przyjmuje mogła pełnić funkcję sedilii. Tuż obok wystawał ze ściany kamień, który według miejscowej ludności miał uzdrawiającą moc. Na zachodniej fasadzie opactwa zachowały się gotyckie drzwi, romańskie okna oraz inne zdobienia. Nad rzeką Cong, która przepływa przez teren klasztoru, wzniesiono na kamiennej platformie także mały domek rybacki dla mnichów. Powstał on między 1400 a 1550 rokiem. Pierwszy klasztor został zbudowany około 623 roku. Jego budowniczym miał być święty Féchín, który wzniósł kościół pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Podczas synodu w Rath Breasill w 1010 roku w Cong ustanowiono biskupstwo. Pierwsze budowle przetrwały do 1114 roku, kiedy to zniszczył je ogień. Kroniki Czterech Mistrzów wspominają, że po tej dacie Cong podupadło i straciło status biskupstwa. Dwadzieścia lat później Tairdelbach Ua Chonchobair to znaczy Turlough O’Conor, czyli władca Connachtu i wielki król Irlandii odbudował kościół i na nowo założył opactwo. W 1137 roku najeźdźcy z Munsteru zniszczyli budynki, ale Chonchobair ponownie je odbudował. Po normandzkiej inwazji w 1169 roku, syn Chonchobaira, Ruaidrí Ua Conchobair zaczął tracić władzę nad krajem. Postanowił przenieść się do Cong, gdzie wzniósł nowe budynki opactwa i spędził tam ostatnie 15 lat swojego życia. Gdy zmarł w 1198 roku, i został według tradycji, pochowany pod oknem prezbiterium. Krótko po tym, został jednak ekshumowany i pogrzebany na terenie klasztoru w Clonmacnoise. W opactwie Cong zostali natomiast pochowani członkowie jego rodziny: syn Maurice the Canon, córka Nuala oraz siostra Fionnuala. Później spoczęły tam również osoby z wpływowego rodu de Bermingham oraz wiele innych znaczących postaci, w tym opaci Niahol i Gillebard O’Duffy. Ich rodzina była związana z opactwem od około 1097 do 1501 roku.

W 1205 roku do władzy doszedł nieślubny syn króla Conchobaira Cathal, który przebudował opactwo, a kościół poświęcił Matce Bożej Różańcowej. Pomimo wielu najazdów i pożarów klasztor przetrwał do 1542 roku, kiedy to został rozwiązany przez Henryka VIII. Mimo to kolejni opaci pozostawali na jego terenie i pełnili rolę parafialnych księży. Przez wieki opactwo popadło w ruinę i dopiero w XIX wieku zaczęło odzyskiwać dawny wygląd za sprawą Benjamina Lee Guinnessa, który rozpoczął jego renowację. Duży wkład w przywracanie dawnej świetności miała również rodzina Foyów, której członkowie byli rzeźbiarzami oraz murarzami od pokoleń związanymi z tym opactwem. Obecnie popatrzmy na kolejne opactwo jest nim.

Opactwo w Timahoe

Po irlandzku jest to Tigh Mochua, co znaczy Dom Mochua jest to wieś w hrabstwie Laois w Irlandii 12 km na południe od Portlaoise. Wieś ta położona jest w szerokiej bogatej w urodzajne ziemie dolinie. Domy usytuowane są wokół dużego kolistego terenu zielonego zwanego The Goosegreen. We wsi znajduje się kościół, szkoła podstawowa i budynek komunalny z angielskiego mówi się na ten kompleks community hall. Historycznie rzecz ujmując. Już w VII wieku święty Mochua założył tutaj klasztor. Istnieją też historyczne źródła o kościele spalonym w 919 roku czy morderstwie dokonanym w drzwiach innego kościoła w 1019 roku.

W roku 1142 klasztor został spalony i odbudowany przez rodzinę O’Mores. W czasie reformacji klasztor został znacjonalizowany i przekazany Sir Thomasowi Loftusowi a później w 1609 roku Richardowi Cosby’emu. Prawdopodobnie to właśnie ta rodzina przekształciła średniowieczny kościół w zamek wbudowując pozostałości XV wiecznego kościoła z prezbiterium a niestety obecnie niedostępnego w ufortyfikowaną budowlę.

Zakonnicy działali na tym terenie aż do połowy XVII wieku, ostatni z nich zginął w 1650 roku. Okrągła kamienna wieża zwana tu round tower, to jedna z najładniejszych w Irlandii, została zbudowana w połowie XII wieku, Jest nią 30 metrowa budowla o ponad 5 i pół metrowej średnicy stoi w parku niedaleko pieszego mostu nad rzeką Bauteogue w samym centrum wsi. Znajdujące się 4 metry 90 centymetrów nad ziemią drzwi do wieży, skierowane są na północny wschód i wykonane są w rzadkim dla tego typu budowli stylu romańskim w tak zwanych czterech porządkach, gdzie poszczególne dekoracje otworu schodkowo uskakują w głąb muru tworząc pomiędzy wąski przedsionek.

Skandynawia

Do tradycji przedromańskich zalicza się drewniane kościoły klepkowe zwane tu stavkirke budowane w połowie XII wieku o konstrukcji zwanej słupową lub masztową. Początkowo opierano je wokół wbijanego w ziemię pala, później pale opierano na podwalinach. Układ wnętrza przypomina kościoły bazylikowe, jednak nawy boczne poprowadzone są dookoła nawy głównej tworząc wąski ambit. Budowlę przykrywa stromy, wielopoziomowy dach kryty gontami. Kalenice kończą rzeźby dla przykładu smoków. Do kościołów dodawano także niskie podcienie służące, podobnie jak soboty, jako schronienie dla przybywających na msze wiernym. Dekoracja rzeźbiarska oparta została na motywach plecionki. Przykładem takich budowli są zachowane w Borgung, Urnes kościoły z połowy XII wieku. Na terenie Polski, w Karpaczu znajduje się zbudowany w tym stylu kościółek z drugiej połowy XII wieku. Zbudowany został w miejscowości Vang jest to południowa Norwegia. Na polski Śląsk przeniesiono go w XIX wieku otwarty w 1844 roku.

Architektura karolińska

Sztuka karolińska. Związana jest a raczej była związana z dworem Karola Wielkiego i podjętą przez niego próbą odbudowy imperium rzymskiego. Rozwijała się w okresie od drugiej połowy VIII do XI wieku. Zgromadzone wokół dworu międzynarodowe środowisko artystów i uczonych tworzyło sztukę nawiązującą do tradycji świata antycznego, osiągnięć wczesnochrześcijańskich oraz dokonań plemion germańskich i iryjskich. Najważniejszym i najbardziej znanym zabytkiem jest pałac królewski w Akwizgranie. W skład zespołu pałacowego wchodziła świątynia wzorowana na kościele San Vitale w Rawennie. Była to budowla na planie ośmioboku przekryta kopułą opartą na ośmiu kolumnach. W poziomie parteru wykonano obejście wokół nawy środkowej, nad którym empory otwarte do wnętrza kościoła przeznaczone były dla dworu królewskiego. Na wprost ołtarza, w loży królewskiej zachował się marmurowy tron powszechnie uważany jako tron Karola Wielkiego, jednak postawiony on został dopiero w X wieku i należał do cesarza Ottona I. Władca zasiadał na nim podczas odprawianych w poziomie parteru mszy. Do wystroju kaplicy użyto za zgodą papieża Hadriana I marmury z pałacu w Rawennie, a sklepienia pokryto mozaikami. Kaplica w Akwizgranie została zbudowana w latach 786 do roku 800 przez architekta Oda z Metzu, należy do najlepiej zachowanych zabytków architektury karolińskiej. Od kaplicy poprzez atrium poprowadzono długi, drewniany portyk do dwukondygnacyjnego budynku aula regia, w którym mieściły się sale audiencyjne, i prywatne apartamenty cesarza. Na polecenie przebywającego na dworze Karola Wielkiego biskupa wizygockiego Teodulfa zbudowane zostało około 806 roku oratorium w Germigny-des-Prés. Wzniesiono je na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat. Całe wnętrze podzielone jest arkadami o podkowiastych łukach na dziewięć kwadratowych pól. Ramiona naw środkowych zakończone zostały apsydami zachowującymi plan podkowiastego łuku z architektury wizygockiej. Sklepienia części prezbiterialnej ozdobione były mozaikami, z których zachowała się scena na sklepieniu głównej apsydy, jednak najprawdopodobniej apsyda w części wschodniej sąsiadowała z dwiema bocznymi z Arką Przymierza. W opactwie Centuli w miejscowości Saint Requier okokoło 790 roku, rozpoczęto budowę kościoła opartego na planie krzyża łacińskiego z drugą nawą poprzeczną w części zachodniej. Transept i masyw zachodni w środkowych częściach zwieńczono wysokimi wieżami przyjętymi z tradycji budowli germańskich. Do ramion naw poprzecznych dostawiono okrągłe wieże ze schodami. Utworzony w ten sposób w części zachodniej jako westwerk został powtórzony w okresie późnokarolińskim przy budowie kościoła w opactwie Corvey nad Wezerą. Cennym zabytkiem architektury sakralnej epoki karolińskiej jest plan klasztoru w Sankt Gallen, obecnie położony jest na terenie Szwajcarii założonego przez iryjskich mnichów w 612 roku. Pokazano na nim rozmieszczenia poszczególnych budowli wraz z opisem ich funkcji.

Architektura romańska

Na samym początku przeglądu architektury romańskiej musimy ją poprostu zdefiniować, czym ona jest? Jaką miała genezę miiśmy możliwość zapoznać w poprzednich rozdziałach. Zatem co to jest? Po łacinie określamy ją jako romanus, sztuka ta rozwijała się w X do XIII wieku w nowo powstających, samodzielnych krajach Europy. Termin romańska czy romański, został wprowadzony dopiero w XIX wieku, najpierw w nauce o filologii dla określenia grupy języków wywodzących się z łaciny, później dla sztuki i architektury powstałej po ponownym zainteresowaniu się sztuką starożytnego Rzymu. Okres trwania architektury romańskiej jest umowny i przyjmowany różnie w poszczególnych państwach. Najtrudniej jest określić moment przejścia od architektury wczesnego chrześcijaństwa do romańskiej we Włoszech. Przyjmuje się, że pod tym względem Francja i Niemcy wyprzedziły nawet Włochy. Tak samo mało precyzyjnie określa się moment zakończenia epoki romańskiej. Najwcześniej, bo już w połowie XII wieku, od tego stylu odeszli budowniczowie we Francji, w innych krajach Europy okres romański trwał jeszcze przez prawie cały wiek. Po przekroczeniu 1000 ego roku, który wydawał się ludziom żyjącym na przełomie wieków momentem szczególnym, rozpoczęto na szeroką skalę wznoszenie nowych kościołów. Właśnie budownictwo sakralne odegrało największą rolę w kształtowaniu się nowego stylu architektonicznego, nazwanego stylem romańskim. Kościoły pełniły w tym okresie podwójną rolę, bo były ośrodkami kultu oraz często spełniały funkcję obronną, dając schronienie podczas oblężeń. Użycie kamienia, jako najczęściej stosowanego budulca i obronny charakter budowli, miały duży wpływ na kompozycję bryły budowli.

Kościół romański to budynek złożony z prostych brył prostopadłościanów, walców, ostrosłupów o surowym, ciężkim i monumentalnym charakterze. Grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń. Rzeźba i malarstwo są podporządkowane architekturze. Ponowne zainteresowanie się architekturą klasyczną i znaczny rozwój sztuki budowlanej, pozwoliły na powstanie wielu monumentalnych dzieł. Nie powielano jednak wzorów antycznych. Na kształtowanie się architektury romańskiej, oprócz architektury starożytnego Rzymu znaczny wpływ wywarła architektura wczesnego chrześcijaństwa i architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego o której też wcześniej wspominałem. Zasięg architektury romańskiej przekroczył granice Cesarstwa Zachodniego, obejmując także Europę Środkowo-Wschodnią i Skandynawię. Jej wzorce wraz z krucjatami dotarły także do Syrii i Palestyny. W okresie romańskim po raz pierwszy od czasów starożytnych ukształtował się w miarę jednolity styl, obejmujący swoim wpływem tak duży obszar. Ogólne cechy charakteryzujące architekturę romańską. Podstawowymi cechami wyróżniającymi architekturę romańską od stylów wcześniejszych i późniejszych to addycyjność brył i separatyzm wnętrz. Pierwszy termin oznacza, że budynek romański składa się z prostych brył geometrycznych jak prostopadłościanów, walców i półwalców, zestawionych ze sobą z wyraźnym wyróżnieniem każdej z nich i to bez płynnego ciągłego przechodzenia jednej w drugą, nakrytych osobnymi dachami. We wnętrzu odzwierciedla to druga z powyższych cech poszczególne części przestrzeni jak nawy, kruchty, chóry, czy absydy mieszczące się w widocznych od zewnątrz osobnych bryłach, są wyraźnie oddzielone od siebie różnicami wysokości, nadprożami, łukami, rzędami kolumn na przykład. Plan budynku romańskiego często jest oparty na siatce powielanych kwadratów, a proporcje brył i wnętrz budowli romańskich są oparte na prostych zależnościach arytmetycznych jak nawa główna zwykle jest dwukrotnie szersza niż nawy boczne, długość nawy bocznej jest wielokrotnością z pięciokrotnością jej szerokości, wysokość naw bocznych jest zwykle połową wysokości danego budynku. Niektórzy uczeni przypuszczają, że zależności takie są wynikiem teologicznej interpretacji fragmentów Pisma Świętego, głoszącego, że Bóg urządził świat według liczby i miary. Kościoły romańskie zatem budowane były często pod szczytami wzniesień, ale nie na samych wierzchołkach. W warstwie symbolicznej odpowiadało to lokalizacji blisko Boga, ale nie w miejscu, w którym ten zamieszkuje. W budowlach romańskich występuje szereg zdobniczych elementów wystroju charakterystycznych dla tego stylu sa gzymsy arkadowe, biforia i triforia, typowe głowice kostkowe oraz same bazy kolumn i inne.

Budownictwo sakralne ma szczególne znaczenie dla rozwoju sztuki budownictwa romańskiego. Bowiem kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Były to kościoły bazylikowe lub halowe. Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na planie centralnym w formie krzyża greckiego lub rotundy. Wnętrze kościołów dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na trzy nawy. Nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną często umieszczano wieże, przez które doświetlano wnętrza. Natomiast kopuły wieńczące występowały tylko sporadycznie. Wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady. Spotykane są także kościoły dwuchórowe czyli posiadające absydy z przodu i z tyłu danego kościoła. W kościołach pielgrzymkowych zazwyczaj wokół prezbiterium budowano ambit z wieńcem kaplic. Spotykane są także kościoły o obejściach zaplanowanych po obwodzie całego budynku: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu podzielonego na nawy. Dach rozwiązywano jako więźbę dachową widoczną z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem. Najczęściej jednak były to sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi. Zastosowanie sklepień poprawiało akustykę pomieszczeń, co było istotne przy śpiewach chóralnych w kościołach zakonnych oraz zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku jakiegoś pożaru. Sklepienia kolebkowe opierano na stosowanych już znacznie wcześniej gurtach żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru. Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów lub kolumn zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość. Taki układ konstrukcyjny, w którym na dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest systemem wiązanym. Sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach. Kapitele występujące w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa. Są pozbawione ozdób lub dekorowane płaskorzeźbą w formie stylizowanych, wywodzących się z korynckich liści akantu, longobardzkich lub iryjskich plecionek oraz motywów inspirowanych postaciami zwierząt jak lwów, pawi, gryfów i scenami figuralnymi nawiązującymi do Nowego i Starego Testamentu. Bazy kolumn złożone z kilku wałków opierających się na płaskim elemencie w kształcie kostki są ozdobione płaskorzeźbą w formie stylizowanych listków lub małych zwierząt na narożach kostki. Jak szpony lub żabki.

Trzony kolumn wykonywano z kilku ciosów kamiennych a w starożytności często były wykonywane z jednego bloku. W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast architrawu umieszczano gzymsy lub imposty. W budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana. Żebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy zwane służkami. Przystawione do ściany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie wcześniej zostają osadzone na wsporniku. W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano empory, które często służyły także jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów. Posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych układano w różne wzory, ściany zdobiono freskami, lokalnie przykładem jest Wenecja, czy Palermo gdzie zdobiono mozaikami. Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie glifów, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ światła. Okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami na dwie biforium lub trzy części zwane triforium.

Spotykany był także podział na cztery części jako quadriforium. Wnętrza oświetlały okna umieszczone w kościołach bazylikowych w ścianach naw bocznych i nawy głównej, ponad dachem przykrywającym nawy boczne, także w kościołach halowych i z wbudowanymi emporami pośrednio przez okna umieszczone w ścianach naw bocznych. Czasami doświetlały je rozety umieszczone w fasadzie oraz okna w wieżach nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Drzwi wejściowe umieszczano w ozdobnym portalu zwieńczonym półkolistym tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą. Uskoki ściany zamykały otwór drzwiowy archiwoltą. Powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały lizeny i fryzy arkadkowe jest to układ lombardzki oraz skarpy umieszczane w miejscach umieszczenia gurtów wewnątrz kościoła. Popatrzmy z kolei na Klasztory. Licznie powstające w okresie średniowiecza klasztory budowano powielając wzory wcześniej powstałych obiektów. Układ poszczególnych pomieszczeń i rozwiązanie kościoła wiązało się z obowiązującą zakonników regułą. Benedyktyni zazwyczaj wzorowali się na opactwie w Cluny, zakony cysterskie o znacznie surowszej regule składały się z szeregu pomieszczeń na planie prostokąta o bardzo surowych wnętrzach. Mimo wielu różnic z czasem utrwalił się schemat, w którym do dłuższej ściany kościoła przylegał wirydarz otoczony z trzech stron krużgankami. Po zewnętrznej stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia zawsze najbliżej prezbiterium zazwyczaj znajdowała się zakrystia i kapitularz. Oprócz nich w różnej kolejności znajdowały się, pomieszczenia opata, refektarz, dormitorium i inne sale przeznaczone do pracy. Kuchnia często znajdowała się w osobnym budynku, poza główną częścią obiektu. Oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla zakonników budowano także pomieszczenia gospodarcze jak stajnie, spichlerze, stodoły, oraz budynki przeznaczone dla osób świeckich goszczących w klasztorze np. podczas podróży, pielgrzymek. Całość otaczano murem lub palisadą i fosą. W stylu tym bywało również budownictwo świeckie. W okresie romańskim budowano feudalne zamki, których najważniejszym elementem był potężny donżon. W nim mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach. Najniżej zazwyczaj umieszczano zbrojownię i spiżarnię. Wyżej, w głównej komnacie, znajdowało się pomieszczenie służące jako jadalnia i sypialnia właściciela zamku, a nad nim pokoje służby. Czasem do wieży dobudowywano niewielką wieżę z schodami. Wieżę otaczała przeważnie wewnętrzna fosa, za którą umieszczano pozostałe budynki warowni. Całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony hurdycjami albo blankami i fosą zewnętrzną.

Zabudowa miejska związana była z ukształtowaniem terenu, przebiegiem szlaków komunikacyjnych, dostępem do wody oraz istniejącą już wcześniej zabudową. Nowo zakładane miasta planowano najczęściej na krzyżowo szachownicowej zabudowie. Centralne miejsce zajmował najczęściej prostokątny plac, od którego, na przedłużeniu jego boków, odchodziły główne ulice. Powstałe w ten sposób pola dzielono na mniejsze kwartały przy pomocy ulic o drugorzędnym znaczeniu, usytuowanych równolegle lub prostopadle do głównych arterii. Powstałe kwartały przeznaczano pod zabudowę. Od frontu powstawał najczęściej warsztat, a mieszkanie budowano w głębi działki lub na piętrze. Część parceli zajmowały także pomieszczenia gospodarcze związane z warsztatem oraz magazynem oraz domem i pralnie, łaźnie, kuchnie i stajnie dla koni z pomieszczeniami na słomę, siano, wozownie. Do budowy domów na terenach o dużych zasobach tego materiału używano kamienia, w innych przypadkach zazwyczaj było to drewno z ewentualnym wypełnieniem cegłą, gliną, kamieniem polnym. W niektórych miastach, zwłaszcza we Włoszech, zazwyczaj planowano trzy place, ratuszowy, katedralny i targowy. W innych krajach plac kościelny budowano w pobliżu lub na przedłużeniu placu targowego. Przy placu targowym powstawały kramy, w których odbywała się sprzedaż towarów spożywczych i miejscowych wyrobów. Handel mięsem miał miejsce w osobnym budynku, zwanych jako jatki. Oprócz nich w miastach budowano także tzw. domy kupców, służące jako składy towarów i miejsca handlu dla przyjezdnych dostawców. Ratusze, poza miastami włoskimi z uwagi na odmienną organizację, zaczęły powstawać dopiero na początku gotyku. Wokół miast budowano umocnienia w formie murów obronnych lub wału o konstrukcji drewniano-ziemnej i palisady. We wnętrzu wału umieszczano konstrukcję z przeplecionych pni jak konstrukcja hakowa zwieńczoną izbicami. Większe grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza od strony spodziewanego ataku. Szczególne miejsce w historii zajmuje najsłynniejszy most zbudowany w okresie romańskim na wzór budowli rzymskich most w Awinionie na Rodanie.

Najczęściej używanym materiałem budowlanym w okresie romańskim był kamień, zwykle miejscowy, z uwagi na wysoki koszt transportu był piaskowiec, wapień, granit i różne głazy narzutowe. Do budowy cokołów, naroży budynków, obramowań otworów okiennych i drzwiowych oraz gzymsów używano starannie obrobionych ciosów. Kostki używano także do budowy lica ścian, jednak wewnętrzną część murów często wypełniano kamieniem łupanym lub polnym i łożyskowym. Cegły używano przede wszystkim w Lombardii, Romanii, na południu Francji oraz na terenach północnych Niemiec, Polski, Danii i Niderlandach. Jako materiał budowlany została ponownie rozpowszechniona dopiero pod koniec XII wieku. Do łączenia kamieni i cegieł używano zaprawy wapiennej. W Skandynawii, Polsce i na Rusi często wznoszono świątynie, budynki mieszkalne i całe fortyfikacje przy wykorzystaniu drewna jako podstawowego budulca.

Architektura romańska w Europie

Mimo wielu cech wspólnych, architektura romańska w poszczególnych krajach wykazuje pewne cechy szczególne, związane z lokalną tradycją, umiejętnościami artystów i gustami oraz możliwościami fundatorów. Cechy charakterystyczne wraz z przykładami dzieł tego okresu zachowanymi w poszczególnych państwach zostały omówione w osobnych artykułach.

Architektura romańska w Europie Środkowo Wschodniej

Europa Środkowa i Wschodnia to obszar, na który chrześcijaństwo docierało z dwóch kierunków. Wraz z misjonarzami z Bizancjum docierały wpływy architektury bizantyjskiej. Cyryl i Metody przybyli na Morawy w 864 roku, ich uczniowie powędrowali w kierunku Chorwacji i Węgier. W 973 roku, książę Gejza sprowadził na swoje ziemie duchowieństwo z Włoch i Niemiec. Wraz z ich przybyciem gruntują się wpływy architektury romańskiej. Po koronacji Stefana I na terenie państwa węgierskiego utrwaliły się wpływy kościoła rzymskiego i umocniła się pozycja sztuki romańskiej. Wśród najstarszych zabytków chrześcijańskich na terenie Europy Środkowo Wschodniej dominują kościoły budowane na planie koła. Rotundy, jako typ świątyni budowanej na terenie grodu, budowano do końca XII wieku. Większość z nich ma dobudowaną niewielką, półokrągłą absydę, w której umieszczano ołtarz. Późniejsze budowle posiadają także wysoką, zazwyczaj kwadratową wieżę od zachodu. Po przybyciu duchownych ze świata łacińskiego pojawiają się trójnawowe bazyliki z trzema absydami na zakończeniu naw. Wpływy niemieckie owocują budowlami flankowanymi dwiema wieżami od strony wejścia.Przykłady tych zabytków to pochodzący z czasów przedromańskich kościół świętego Donata w Zadarze z początku IX wieku. Jest to rotunda z trzema niewielkimi absydami. Nawa otoczona jest dwukondygnacyjnym obejściem i przykryta kopułą na bębnie To katedra świętej Anastazji z XII wieku, fasada bazyliki została ozdobiona szeregiem płytkich arkad wzorowanych na włoskich budowlach jak tych z włoskiej Pizy.

Chorwacja. Są tu benedyktyńskie kościoły jak świętego Jerzego w Ják z XII wieku oraz w Lébény z początku XIII wieku. Są to trójnawowe bazyliki, bez transeptu z nawami zakończonymi absydami i dwiema wieżami od strony wejścia. W zachodniej części budowli umieszczone zostały empory przeznaczone dla fundatorów kościoła. Czy też katedra świętego Piotra w Peczu na Węgrzech, zachowały się fragmenty wystroju, jak fragmenty oprawy cyborium. Pod panowaniem tureckim zachodnia część kościoła została zamieniona na meczet. katedra świetego Wojciecha w Ostrzyhomiu tu zachowały się jedynie fragmenty dekoracji rzeźbiarskiej jak głowice kolumn i elementy portalu, kościół został zniszczony już w XIII wieku, podczas najazdów tureckich. Czy wymienić należy Opactwo benedyktyńskie Pannonhalma. Kościół w Bodrogolaszi, kościół w Avas, kościół w Apáti, kościół w Alsódörgicse, kościół w Árpás, kościół w Csempeszkopács, kościół w Csengersima, kościół w Cserkút, kościół w Egregy, kościół w Egyházasdengeleg, kościół w Feldebrő, kościół w Ják, kościół w Karcsa, kościół w Lébény, kościół w Őriszentpéter, kościół w Mesteri, kościół w Türje, kościół w Zsámbék, kościół w Nagygéc, kościół w Mánfa, kościół w Nagybörzsöny, kościół w Ócsa i Opactwo Somogyvár.Natomiast same Węgry.Mają takie światynie romańskie jak kościół świętego Piotra we wsi Herina z przełomu XII i XIII wieku, kaplica w Gurasada, Katedra świetego Michała w Alba Iulia, kościół w Cisnădioara, kościół w Herina, kościół w Acâș, kościół w Nou Săsesc, czy też kościół w Gușterița w Rumunii.

Rotunda świętego Piotra na wzgórzu Radyně na wysokości 567 metrów, w miejscowości Starý Plzenec koło Pilzna, rotunda świetego Jerzego na wzgórzu Řip z XI wieku, podobna do niej jest bazylika świętego Jerzego na zamku w Pradze na Hradczanach, rotunda świętego Wita z lat 30. X wieku pod katedrą na Hradczanach, bazylika romańska pod katedrą na Hradczanach widoczna w kryptach królewskich poniżej posadzki katedry świętego Wita, rotunda świętego Marcina z XI wieku w Pradze także na Wyszehradzie, kaplica zamkowa w Chebie, bazylika świetego Prokopa w Třebíču, tetrakonchos w Mikulczycach. kaplica w Chrast nad Hornadem.

Czechy mają jeszcze wiele innych kościołów romańskich jak, kościół we wsi Batyżowce, kościół we wsi Bátovce, kościół w Baďan, kościół w Boldog, kościół we wsi Borský Mikuláš, kościół we wsi Bystričany, kościół we wsi Kopčany, kościół we wsi Veľký Klíž, rotunda w Trenczynie niezachowała się w całości do naszych czasów, rotunda we wsi Bíňa, rotunda we wsi Križovany nad Dudváhom, rotunda we wsi Prihradzany, rotunda we wsi Šivetice, czy rotunda we wsi Skalica

Słowacja posiada takie zabytki jak, cerkiew świętego Pantelejmona w Szewczenkowie koło Halicza z około 1219 roku to bazylika, przebudowana w XVI wieku, na kościół świętego Stanisława i ponownie przebudowana na pocz. XXI wieku poprzez dodanie kopuły. Pobiereże koło Halicza z 2 połowy XII wieku, relikty nieistniejącej romańskiej kaplicy zbudowanej podczas panowania węgierskiego.Czy cerkiew świętego Bazylego we Włodzimierzu Wołyńskim, cerkiewka świętej Trójcy w monasterze w Zimnem koło Włodzimierza Wołyńskiego.

Rotunda Horiańska pod wezwaniem świętej Anny w Horianach w południowo wschodniej części miasta Użgorod na Zakarpaciu.

Francuska architektura Romańska

Na początek zaprezentuję francuską Szkołę langwedockę.

Reprezentuje ją kościół Saint Sernin w Tuluzie, największy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Zbudowany z cegły, kamień użyto do wzniesienia przypór, obramowań okien i gzymsów. Jest to pięcionawowa bazylika z trójnawowym transeptem. Obejście poprowadzono wzdłuż naw bocznych i transeptu oraz za prezbiterium, które otacza wieniec kaplic. Korpus kościoła podzielony jest na jedenaście przęseł. Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej zbudowano wieżę ukończoną w okresie gotyku. Budowę kościoła rozpoczęto około roku 1080, konsekracja całego kościoła miała miejsce dopiero 19 lipca 1119 roku. Po czym 24 maja 1096 roku, konsekrowano ołtarz główny. Kolejny przykład to. Sainte-Foy w Conques kościół budowany od około roku 1050,jest to najmniejszy z zachowanych do dziś dnia kościołów pielgrzymkowych. Korpus trójnawowego wnętrza podzielony jest na cztery przęsła. Nad nawami bocznymi korpusu i transeptu umieszczono empory. Prezbiterium otacza ambit z wieńcem kaplic. Wieża umieszczona nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu pochodzi z XII wieku, dwie wieże flankujące fasadę dodano dopiero w XIX wieku. Początkowo fasadę wieńczył tylko trójkątny szczyt.

Bowiem trzeba zaznaczyć że jak i w wielu innych powstających królestwach europy, rozwijała się tutaj we Francji, już od X wieku do około 1140 roku, w którym w północnej Francji rodzi się jak i gdzie indziej zypełnie nowy kierunek jakim jest późniejszy epokowo gotyk. Cechują tą architekturę dość duża różnorodność, stąd często wprowadzany jest podział na poszczególne szkoły które trzeba koniecznie wymienić.

Są to.

Szkoła prowansalska.

Bowiem kościoły zaliczane do szkoły prowansalskiej cechuje silne nawiązanie do tradycji starożytnego Rzymu. Kościoły budowano ze znacznie większych ciosów kamiennych, niż w innych regionach. Trójprzęsłowe wnętrza przykrywano sklepieniami mianowicie kolebkowym nad nawą główną oraz ćwierćkolistym w przekroju nad nawami bocznymi. Sklepienia naw bocznych pełniły dodatkowo funkcję przypór dla sklepienia umieszczonego nad nawą główną. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu umieszczano zazwyczaj kopuły na trompach. Światło docierało do wnętrza przez wysoko umieszczone małe okna. Ściany zewnętrzne swoim wystrojem nawiązywały do budowli rzymskich. Zdobiły je kolumny zbliżone do korynckich oraz fryzy dekorowane płaskorzeźbami wzorowanymi na późnoantycznych sarkofagach. Wnętrza kościołów są surowe i prawie pozbawione dekoracji. Do przykładów tej szkoły należą kościoły na przykład w Saint-Gilles-du-Gard jest to budowla z około 1060 roku to trzyprzęsłowy kościół z fasadą ozdobioną trzema portalami o kompozycji opartej na motywach łuku triumfalnego. Zdobią ją podpierające architraw kolumny o głowicach ozdobionych liśćmi akantu, kanelurowane pilastry, fryz figuralny pod tympanonami, czy też rzeźby w niszach pomiędzy portalami. Innymi przykładami są kościół w Saint-Trophîme w Arles gdzie głowice kolumn zdobią rzeźby nawiązujące do sztuki wczesnochrześcijańskiej, oraz katedra w Awinionie. Kolejna szkoła to.

Szkoła langwedocka.

Reprezentuje ją kościół Saint-Sernin w Tuluzie, największy z zachowanych kościołów pielgrzymkowych. Zbudowany z cegły, kamień użyto do wzniesienia przypór, obramowań okien i gzymsów. Jest to pięcionawowa bazylika z trójnawowym transeptem. Obejście poprowadzono wzdłuż naw bocznych i transeptu oraz za prezbiterium, które otacza wieniec kaplic. Korpus kościoła podzielony jest na jedenaście przęseł. Nad skrzyżowaniem transeptu i nawy głównej zbudowano wieżę ukończoną w okresie gotyku. Budowę kościoła rozpoczęto około roku 1080, konsekracja całego kościoła miała miejsce dopiero 19 lipca 1119 roku. Po czym 24 maja 1096 roku, konsekrowano ołtarz główny. Kolejny przykład to. Sainte-Foy w Conques kościół budowany od około roku 1050,jest to najmniejszy z zachowanych do dziś dnia kościołów pielgrzymkowych. Korpus trójnawowego wnętrza podzielony jest na cztery przęsła. Nad nawami bocznymi korpusu i transeptu umieszczono empory. Prezbiterium otacza ambit z wieńcem kaplic. Wieża umieszczona nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu pochodzi z XII wieku, dwie wieże flankujące fasadę dodano dopiero w XIX wieku. Początkowo fasadę wieńczył tylko trójkątny szczyt.

Szkoła owerniacka

Budownictwo Owernii cechuje się kościołami z dwukondygnacyjnymi nawami bocznymi. Dolną część naw przekrywa sklepienie krzyżowe a empory sklepienie półkolebkowe są w kształtach ćwierkoła. Wokół kościołów kształtowano obejścia. Przęsła transeptu w pobliżu wieży nad skrzyżowaniem z nawą główną są podwyższone, co pozwala na umieszczenie w ich ścianach dodatkowych okien. Ściany zewnętrzne zdobią ślepe arkady i kamienny kolorowy wątek wzorowany na budowlach karolińskich. Przykłady to, kościół Notre-Dame-du-Port w Clermont-Ferrand, kościół w Saint-Nectaire, kościół w Saint-Saturnin, bazylika w Orcival, oraz opactwo w Issoire. Mamy także.

Szkoła Poitou

W rejonie Poitou budowano kościoły o fasadach flankowanych wieżami przykrytymi stożkowatymi hełmami. Reprezentuje ją katedra w Angoulême z fasadą z lat 1115 do roku 1135 kidy ukończono jej budowę, dalszymi reprezentantami tej szkoły są, kościół Notre-Dame-la-Grande w Poitiers zbudowany w XII wieku z fasadą z lat 1130 do roku 1145. Jest to halowy kościół z fasadą sugerującą bazylikowe wnętrze, ozdobioną bogatą dekoracją rzeźbiarską. Nad łukami trzech portali wejściowych umieszczono figuralną płaskorzeźbę zakończoną arkadkowym fryzem. Nad środkowym portalem znajduje się duże okno, a po jego bokach dwupiętrowo rozmieszczone arkady podparte małymi kolumienkami z rzeźbami w niszach pod jej łukami. Szczyt fasady zdobi mandorla. Wieże flankujące fasadę nie pełnią roli przypór. Zbudowane w formie wiązek kolumn podtrzymujących latarnię otwartą na zewnątrz arkadami gdzie dla przykładu na cmentarzach zachodniej Francji były rozpowszechnione tak zwane latarnie zmarłych, do których nawiązuje kształt wież. Wieńczą je stożkowate hełmy przykryte kamienną łuską. Podobny kształt ma wieża nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Oraz kościół Saint-Front w Périgueux zbudowany w latach 1120do roku 1150 przypomina swoim rozwiązaniem bazylikę świetego Marka w Wenecji. Jego rzut oparty został na planie krzyża greckiego, a nawy przykrywa pięć kopuł opartych na pendentywach. W XIX wieku dobudowano do niego neoromańską absydę. Z kościoła romańskiego zachowała się wieża i nawa bez przekrycia. Pozostaje także.

Szkoła burgundzka

Reprezentuje ją trzeci kościół opactwa w Cluny a zbudowany w latach 1085 do roku 1130,i zniszczony podczas Rewolucji Francuskiej, następnie rozebrany i sprzedany jako materiał budowlany. Ocalało jedynie ramię zachodniego transeptu. Był to kościół pięcionawowy z dwoma transeptami w części wschodniej transept zachodni i znacznie krótszy wschodni. Nad skrzyżowaniem nawy głównej i transeptu zachodniego zbudowano potężną wieżę. Dodatkowe wieże wzniesiono nad skrzyżowaniem z nawami bocznymi oraz nad transeptem wschodnim w osi kościoła, nad bocznymi nawami przy transepcie zachodnim i przy fasadzie zachodniej w sumie zbudowano aż pięć wież. Do wnętrza prowadził narteks, a prezbiterium otaczał ambit z wieńcem kaplic rozmieszczonych w licznych absydach. Niewielkie absydy rozmieszczono także wzdłuż transeptów a w sumie zbudowano 15 absyd. Kościół stał się inspiracją dla późniejszych budowli, ale nie doczekał wiernego naśladownictwa przede wszystkim z uwagi na swój ogrom. Uważa się, że wywarł ogromny wpływ na kształtujący się gotyk.No i przecudny kościół Saint-Philibert w Tournus z nawą główną przykrytą kolebkami umieszczonymi prostopadle do osi kościoła. W kościele zachowało się najstarsze w Burgundii sklepienie krzyżowe z przełomu X i XI wieku w przedsionku wcześniejszej, zniszczonej w 1006 roku, budowli, na której fundamentach zbudowano w XII wieku kościół zachowany do naszych czasów.Mamy także.Szkołę normandzką a są jej reprezentantami bazylikowe kościoły o wysokich nawach głównych umożliwiających umieszczenie w ścianach powyżej dachów naw bocznych dużych okien. Nawy główne z uwagi na ich wysokość i brak możliwości zrównoważenia sił rozporu od sklepień przykrywano drewnianymi więźbami albo w okresie późniejszym sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Fryzy, archiwolty i kapitele zdobi płaskorzeźba o motywach geometrycznych. Fasady z trzema portalami flankują potężne wieże. oraz kościoły Saint-Ĕtienne i Sainte-Trinité w Caen i kościół Saint-Georges-de-Boscherville, 12 kilometrów od Rouen.

Rozwinęło się także w dość szybkim tempie budownictwo świeckie. W samej Francji mimo wielu zniszczeń powstałych zwłaszcza w okresie Wielkiej Rewolucji zwanej przezemnie rewoltą francuską, pozostało pomimo zniszczonych wielu obiektów sporo róznych warowni, zamków i fortyfikacji z okresu wczesnego średniowiecza. Do przykładów obiektów świeckich należą, zabudowa miasta Carcassonne, zamek Arques, czy zamek Gaillard, a także romański ratusz z XII wieku w Saint-Antonin w Langwedocjioraz most w Awinionie na Rodanie.

Opactwo Matki Bożej i Wszystkich Świętych w Chaalis

W moim ojczystym języku we francji mówimy na to opactwo. Abbaye Notre Dame et Toussaints de Chaalis, zwane także królewskim jest że jest to dawne opactwo benedyktyńskie w Fontaine Chaalis, niedaleko Ermenonville, w odległości 40 kilometrów od Paryża. Opactwo zostało ufundowane w 1136 roku, przez króla Francji Ludwika VI, stąd też określanie go jako opactwa królewskiego i budowane do uroczystej konsekracji w 1219 roku jak najbardziej zasadne. Na miejscu tym już wcześniej znajdowała się kaplica upamiętniająca śmierć kuzyna Ludwika VI, hrabiego Flandrii Karola Dobrego, zamordowanego w 1127 roku, przez zbuntowanych poddanych.