Bezpłatny fragment - Katolickie ciekawostki

Od autora

Katolickie ciekawostki to książka zawierająca rozmaite informacje ze świata katolickiego. Dzięki niej poznasz wiele interesujących faktów z życia Kościoła, które być może dotąd nie były Ci znane. Zostały one opracowane zwięźle, wskazując zarówno na historię i rozwój danego tematu, jak i na to, co jest w nim najistotniejsze. Dzięki różnorodnym zagadnieniom, które stanowią odrębną porcję wiedzy na dany temat, możesz czytać książkę na dwa sposoby: tradycyjnie — od początku do końca lub też wybierając te treści, które Cię najbardziej interesują.

Zapoznasz się z historią rozwoju najważniejszych świąt katolickich i ich zwyczajów, poznasz wiele interesujących prawd o sakramentach, a także o interpretacji Pisma Świętego. Dowiesz się, jaka jest symbolika szat liturgicznych i ich kolorów, jak również zawartość ksiąg używanych w liturgii. Przyjrzysz się też tematom istnienia żonatych duchownych w Kościele łacińskim, kar kościelnych, a także przebiegu procesu beatyfikacyjnego i kanonizacyjnego. Treściami godnymi Twojej uwagi mogą być również opracowania dotyczące ochrony życia w świetle nauki Kościoła. Są to z pewnością jedne ze spraw, o których często się mówi i które wywołują mnóstwo emocji. Nic dziwnego, gdyż są to bardzo istotne problemy — w końcu dotykamy tutaj tematu przekraczania piątego przykazania. Teksty zawierają liczne odwołania do Pisma Świętego, dokumentów i ksiąg kościelnych, a także świadectw Ojców i Doktorów Kościoła.

Myślę, że znajdziesz tu coś, co Cię zainteresuje lub zaskoczy. Najważniejsze jest jednak to, aby zainspirować Cię do poszerzania wiedzy religijnej. Poza regularnym czytaniem i rozważaniem Pisma Świętego warto zapoznawać się z ważnymi dokumentami kościelnymi, zaczynając od podstawy, jaką jest Katechizm Kościoła Katolickiego, będący wykładnią doktryny wiary i zasad moralnych Kościoła. Można pójść dalej i wziąć na warsztat czytelniczy dokumenty soborów i synodów, encykliki i inne dokumenty papieskie, a także wprowadzenia do ksiąg liturgicznych. Wszystko po to, aby jeszcze lepiej rozumieć misję i historię Kościoła, sakramenty, które przyjmujemy, a przede wszystkim, by z każdym dniem jeszcze bardziej zbliżać się do Boga.

mgr Dariusz Jaskólski

Rok liturgiczny

Okres Adwentu

Adwent jest okresem, który rozpoczyna rok liturgiczny w Kościele katolickim. Jego nazwa ma swoje źródło w języku łacińskim — słowo adventus oznacza „przyjście”. Czas ten jest okresem przygotowania do świąt Bożego Narodzenia, a także do powtórnego przyjścia Chrystusa na końcu czasów. Podczas mszy świętych sprawowanych w tym czasie widać pewne zmiany. Używa się szat liturgicznych w kolorze fioletowym, a podczas wszystkich mszy sprawowanych w niedziele Adwentu nie odmawia się hymnu Chwała na wysokości Bogu. W prezbiterium ustawia się roratkę — świecę, która jest symbolem Maryi niosącej w swoim łonie prawdziwą światłość — Jezusa Chrystusa.

Rozważając ten szczególny okres liturgiczny, warto zwrócić uwagę na jego historię i rozwój. W pierwszych wiekach chrześcijaństwa Adwent miał dwie tradycje: gallikańską i rzymską, które istotnie się od siebie różniły. Tradycja gallikańska, sięgająca IV wieku, podkreślała charakter pokutny i ascetyczny tego czasu. Charakteryzowała się praktykowaniem postu, skupieniem oraz abstynencją. Adwent w tej tradycji trwał pierwotnie trzy tygodnie. W V wieku, na wzór Wielkiego Postu, wydłużono jednak ten okres do 40 dni. Tradycja rzymska, która sięga VI wieku, miała charakter liturgicznego przygotowania do radosnych świąt Bożego Narodzenia, bez praktyk pokutnych. Adwent w tej tradycji obejmował cztery niedziele. Obie tradycje połączyły się w późniejszym czasie, co spowodowało, że Adwent był liturgicznie rzymski, a duchowo gallikański. Do rozpowszechnienia się go w takiej formie w całym Kościele przyczyniły się klasztory cysterskie i benedyktyńskie (XIII wiek).

Obecnie w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego Adwent rozpoczyna się od niedzieli, która wypada najbliżej święta św. Andrzeja Apostoła (przypadającego 30 listopada), czyli pomiędzy 27 listopada a 3 grudnia i trwa około cztery tygodnie. Zarówno teksty zawarte w mszale rzymskim, jak i w czytaniach mszalnych, dzielą ten okres na dwie części, w których treści teologicznie się od siebie różnią. Pierwsza część to okres, który trwa do 16 grudnia i obejmuje trzy pierwsze niedziele Adwentu. Czas ten ma charakter eschatologiczny — teksty mszalne odnoszą się do tematu paruzji, czyli powtórnego przyjścia Chrystusa na końcu wieków. Druga część Adwentu rozpoczyna się 17 grudnia i trwa aż do pierwszych nieszporów uroczystości Narodzenia Pańskiego. Teksty biblijne i liturgiczne przygotowują nas do owocnego przeżywania nadchodzących świąt.

Charakterystyczne dla Adwentu jest to, że tylko w tym czasie odprawia się tak popularne w Polsce roraty, czyli msze święte wotywne o Najświętszej Maryi Pannie jako tej, która ma wydać na świat Zbawiciela. Roraty można odprawiać we wszystkie dni tygodnia poza niedzielami i wypadającymi w tym czasie uroczystościami. Msza święta roratnia swoją nazwę wzięła od pierwszych słów antyfony Rorate caeli — są to słowa proroka Izajasza, który w ten sposób modli się o rychłe przyjście Zbawcy. Przed rozpoczęciem liturgii zapala się roratkę, a w wielu parafiach utrwalił się także zwyczaj uczestnictwa wiernych we mszy świętej z zapalonymi świecami. Podczas liturgii roratniej, w odróżnieniu od mszy niedzielnych odprawianych w czasie Adwentu, śpiewa się hymn Chwała na wysokości Bogu i używa się szat liturgicznych koloru białego.

W wielu domach pielęgnowane są zwyczaje adwentowe. Jednym z najbardziej znanych jest przygotowanie wieńca adwentowego. Jest on wykonany z zielonych gałązek z czterema świecami, które zapala się stopniowo w niedziele adwentowe podczas wspólnej modlitwy rodzinnej. To zapalanie kolejnych świec jest upamiętnieniem różnych etapów historii zbawienia, które miały miejsce przed narodzeniem Jezusa, a także jest symbolem samego Jezusa Chrystusa, Słońca Sprawiedliwości. W Polsce zwyczaj przygotowywania wieńca adwentowego pojawił się po pierwszej wojnie światowej.

Innym znanym zwyczajem pielęgnowanym w wielu rodzinach chrześcijańskich jest przygotowanie kalendarza adwentowego. Jedni przygotowują taki kalendarz samodzielnie, a inni kupują gotowy. Czasami uczniowie robią go razem z katechetami na lekcjach religii. Każdy dzień w kalendarzu zawiera cytat, zazwyczaj z Pisma Świętego, lub jakąś myśl, wskazującą na zbliżanie się dnia przyjścia Jezusa. Zdarzają się też kalendarze posiadające puste okienka, w których wpisuje się adwentowe postanowienia, tj. udział w rekolekcjach i katechezach, udział w roratach lub też zobowiązania pomocy chorym i ubogim.

Okres Adwentu jest przede wszystkim czasem przygotowania się na przyjście Zbawiciela. Z jednej strony przypomina nam o wydarzeniach, które miały miejsce ponad dwa tysiące lat temu — o narodzinach Jezusa, a z drugiej strony zwraca naszą uwagę na to, że na końcu czasów, w chwili, której się nie spodziewamy, Jezus ponownie przyjdzie w chwale. W przygotowaniu do tych wydarzeń pomaga nam wiele pięknych treści i symboli, z którymi spotykamy się podczas celebracji liturgicznych sprawowanych w tym szczególnym czasie, a także wiele pielęgnowanych od wieków zwyczajów, o których znaczeniu warto pamiętać.

Świętowanie Bożego Narodzenia

Obchody uroczystości Narodzenia Pańskiego w Kościele rzymskokatolickim rozpoczynają się 25 grudnia, a właściwie już 24 grudnia wieczorem, gdy zasiadamy do wigilijnego stołu. Warto pamiętać, że jest to data symboliczna, gdyż rzeczywista data narodzenia Jezusa nie jest znana. Cesarz Aureliusz dzień ten przeznaczył na świętowanie „Narodzin Niezwyciężonego Słońca”. Natomiast dla chrześcijan to Chrystus był Słońcem — Słońcem Sprawiedliwości i światłością na oświecenie pogan. Dlatego Kościół pogańskiemu mitowi przeciwstawił Chrystusa — prawdziwe słońce, które nie zna zachodu. 24 grudnia to również dzień zimowego przesilenia dnia z nocą, co jeszcze bardziej wyrażało prawdę, że Jezus Chrystus jest Słońcem Sprawiedliwości.

Istnieje również inna argumentacja dla wyboru tej daty, polegająca na próbie obliczenia daty narodzin Jezusa na podstawie danych z Pisma Świętego dotyczących poczęcia i narodzenia Jana Chrzciciela. Z Ewangelii św. Łukasza wynika, że poczęcie Jana Chrzciciela miało miejsce w momencie przesilenia jesiennego, przypadającego na 24 września, a jego narodzenie w dniu przesilenia letniego, czyli 24 czerwca. Z tekstu Ewangelii można też wnioskować, że poczęcie Jezusa miało miejsce po sześciu miesiącach od poczęcia Jana Chrzciciela, więc data narodzenia Jezusa powinna przypadać na okolice 25 grudnia.

Pierwsze obchody Bożego Narodzenia sięgają IV wieku, o czym wspomina chronograf (kronika) Filokalusa z 354 r. Wzmiankę o obchodach tego święta znajdujemy również wcześniej w Depositio Martyrum — urywku kalendarza z 336 r. Na powstanie tego święta wpływ miały również herezje chrystologiczne (dotyczące osoby Chrystusa) oraz nauki soborów, które wypracowały dogmat o jednej osobie Syna Bożego w dwóch jego naturach: boskiej i ludzkiej. Świętowanie Bożego Narodzenia rozpowszechniło się szybko na Zachodzie i utrwaliło w tradycji. Odpowiednikiem tego święta na Wschodzie było święto Objawienia, czyli Trzech Króli, o którym wspomina Klemens Aleksandryjski. Celem tego święta było podkreślenie głównych momentów Objawienia Syna Bożego, a więc zaraz obok tajemnicy Jego narodzenia, pokłon Trzech Króli, chrzest Jezusa i pierwszy Jego cud w Kanie Galilejskiej.

Obchody Bożego Narodzenia pierwotnie trwały tylko jeden dzień, ale już w VI wieku przedłużono świętowanie do ośmiu dni. Pierwszego dnia świętujemy misterium Narodzenia Pańskiego. Drugi dzień poświęcony jest św. Szczepanowi — diakonowi i pierwszemu męczennikowi. Trzeciego dnia oktawy czcimy św. Jana Apostoła i Ewangelistę — na ten dzień przewidziany jest obrzęd poświęcenia wina i podawania go wiernym. Kult tych świętych rozpowszechnił się w Kościele już w IV wieku. Dzień później, czyli w czwartym dniu oktawy, obchodzimy święto św. Młodzianków, które zostało wprowadzone do liturgii w V wieku. W pozostałe dni przypadają dwa wspomnienia dowolne: św. Tomasza Becketa i św. Sylwestra I. W niedzielę, która jest w oktawie Bożego Narodzenia, przypada święto Świętej Rodziny. Gdy w oktawie nie ma niedzieli, święto to obchodzi się 30 grudnia. Ostatnim dniem oktawy jest 1 stycznia, czyli Uroczystość Świętej Bożej Rodzicielki Maryi. W okresie Narodzenia Pańskiego przeżywamy również uroczystość Objawienia Pańskiego, czyli inaczej święto Trzech Króli. Jest to jedno z najstarszych świąt chrześcijańskich, które znane już jest od III wieku. W tym dniu błogosławi się kadziło i kredę, którą oznacza się drzwi domów. Święto Chrztu Pańskiego, które przypada na pierwszą niedzielę po uroczystości Objawienia Pańskiego, kończy okres Bożego Narodzenia.

Świętowanie uroczystości Narodzenia Pańskiego rozpoczyna się wieczerzą wigilijną w dzień poprzedzający uroczystość. Rodzina spotyka się przy wspólnym stole, na którym stawia się świecę, Pismo Święte i opłatek. Istnieje również zwyczaj wkładania pod obrus sianka, a także pozostawiania wolnego miejsca dla niespodziewanego gościa. Po zachodzie słońca i ukazaniu się pierwszej gwiazdki wszyscy siadają do wspólnego stołu. Najpierw zapala się świecę i odczytuje fragment Ewangelii o narodzeniu Jezusa. Następnie rodzina dzieli się opłatkiem i składa sobie świąteczne życzenia. Dzielenie się opłatkiem jest wyrazem jedności wspólnoty chrześcijańskiej. Tradycja ta nawiązuje do starochrześcijańskich uczt braterskich, podczas których spożywano pobłogosławione chleby. W Polsce zwyczaj dzielenia się opłatkiem powstał w XVIII wieku — najpierw w domach szlacheckich i mieszczańskich, a dopiero w XX wieku rozpowszechnił się również na wsiach. Po wieczerzy wigilijnej rodzina udaje się na pasterkę, czyli mszę świętą sprawowaną o północy. Od tego momentu do liturgii niedzielnej powraca hymn Chwała na wysokości Bogu. W dniu Narodzenia Pańskiego przepisy liturgiczne przewidują osobne teksty mszalne na wieczorną mszę wigilijną, a także na msze w nocy, o świcie i w dzień.

Istnieje również wiele innych pięknych zwyczajów i obrzędów bożonarodzeniowych, o których nie można nie wspomnieć. Na przykład zwyczaj dotyczący potraw wigilijnych. Tradycyjnie w Polsce w Wigilię zachowywany jest post, jednak nie jest on obowiązkowy. Obecnie przygotowuje się wieczerzę składającą się z dwunastu potraw, chociaż kiedyś ilość ta bywała różna. Na przykład wieczerza chłopska składała się z siedmiu, szlachecka z dziewięciu, a pańska z jedenastu potraw. Kolejnym, znanym od V wieku, zwyczajem jest przygotowanie szopki betlejemskiej. Do jej rozpowszechnienia przyczynił się św. Franciszek. W Polsce ten zwyczaj szczególnie pielęgnowany był przez franciszkanów, jezuitów i teatynów. Na szczególną uwagę zasługują także jasełka, które powstały na wzór popularnego w średniowieczu dramatu liturgicznego. Składają się one najczęściej z kilku scen przedstawiających narodzenie Jezusa. Z jasełkami mocno związane jest śpiewanie kolęd. Śpiewamy je również w kościele i w naszych domach. Pierwotnie pieśni o Narodzeniu Pańskim nazywane były pastorałkami, kantyczkami, rotułami, czy symfoniami. Słowo „kolęda” nabrało religijnego znaczenia dopiero w XVI wieku. Przypuszcza się, że pierwsze polskie kolędy wywodziły się również ze środowiska franciszkańskiego. Najstarsze zachowane kolędy w Polsce pochodzą z XV wieku. Najwięcej kolęd i pastorałek powstało jednak w XVII i XVIII wieku. Kolędą określana jest także wizyta duszpasterska, która jest starym zwyczajem sięgającym XIII wieku. Wiąże się ona ze składaniem życzeń, błogosławieństwem domów i jego mieszkańców. Obowiązujący obecnie Kodeks prawa kanonicznego nakłada na proboszcza i jego współpracowników obowiązek poznania powierzonych im wiernych. Wspominając o świątecznych zwyczajach, nie sposób nie wspomnieć o choince, czyli drzewku wigilijnym, na którym zawiesza się kolorowe ozdoby i światełka, a pod nim kładzie się bożonarodzeniowe prezenty. Niegdyś zawieszano na nim także jabłka, czy opłatki. Choinka pojawiła się najpierw w Niemczech — w XV wieku. Do Polski natomiast zawitała na przełomie XVIII i XIX wieku. Choinka ma obecnie piękną symbolikę, porównującą ją do drzewa życia z ogrodu Eden oraz drzewa krzyża, a także do samego Chrystusa.

Okres Wielkiego Postu

Wielki Post rozpoczyna się w Środę Popielcową i trwa aż do Wielkiego Czwartku. Msza Wieczerzy Pańskiej sprawowana w Wielki Czwartek nie należy już jednak do okresu Wielkiego Postu, a do Triduum Paschalnego.

Czas ten zawsze zajmował istotne miejsce w praktykach religijnych. Pierwszą wzmiankę o poście przed Świętami Wielkanocnymi możemy znaleźć u Tertuliana, gdzie wspominał o poście trwającym dwa dni. Według świadectwa Dionizego Aleksandryjskiego, w III wieku post trwał już tydzień, a od soboru nicejskiego (325 r.) — czterdzieści dni. Jednocześnie obchody Paschy rozłożone zostały na trzy dni. Ze względu na to, że niedziele nie mogły być dniami pokutnymi, od VII wieku Wielki Post rozpoczyna Środa Popielcowa. Wzór czterdziestodniowego postu dał Mojżesz, Eliasz oraz sam Chrystus, o czym możemy przeczytać w Ewangelii św. Mateusza.

Liturgia celebrowana w pierwszym dniu Wielkiego Postu, czyli w Środę Popielcową, nawiązuje do obrzędów, jakie w pierwotnym Kościele sprawował biskup nad pokutnikami. Chrześcijanie, którzy dopuścili się ciężkich grzechów, musieli odziać się w pokutne szaty, a biskup, po posypaniu ich głów popiołem i odmówieniu psalmów, wyprowadzał ich ze świątyni. Byli oni wyłączeni ze wspólnoty oraz zobowiązani do publicznej pokuty i zadośćuczynienia za grzechy poprzez post, modlitwę i jałmużnę. W Wielki Czwartek biskup udzielał im rozgrzeszenia i pocałunku pokoju, wprowadzając ich ponownie do wspólnoty. Z czasem Kościół złagodził tę formę publicznej pokuty. Już w średniowieczu wierni zaczęli pełnić pokutę dobrowolnie i przyjmować podczas liturgii popiół na głowę, co zachowało się do dziś.

W czasie Wielkiego Postu zauważamy pewne zmiany w liturgii. Ze względu na pokutny charakter tego okresu podczas sprawowania mszy świętej nie śpiewa się Chwała na wysokości Bogu oraz Alleluja, ołtarza nie przyozdabia się kwiatami, a instrumentów muzycznych używa się tylko do podtrzymywania śpiewu. Czas Wielkiego Postu składa się z sześciu niedziel — ostatnia z nich to Niedziela Palmowa (Niedziela Męki Pańskiej), która rozpoczyna Wielki Tydzień. Na każdy dzień Wielkiego Postu przewidziany jest odrębny formularz mszalny (zbiór tekstów potrzebnych do sprawowania mszy świętej w konkretnym dniu), co zachowało się od VIII wieku. Dodatkowo w piątą niedzielę tego okresu zasłania się w kościołach krzyże i obrazy. Pierwotnie zasłaniano je na cały czas Wielkiego Postu, a od XVIII wieku tylko na dwa ostatnie tygodnie. Zachowanie tego zwyczaju Stolica Apostolska pozostawiła do decyzji poszczególnym episkopatom. Konferencja Episkopatu Polski postanowiła zachować ten zwyczaj. Zasłony z krzyży zdejmuje się po liturgii wielkopiątkowej, a z obrazów — przed rozpoczęciem Wigilii Paschalnej. W szóstą niedzielę obchodzi się pamiątkę uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy. W tym dniu święci się palmy oraz odczytuje opis Męki Pańskiej. W Wielki Czwartek przed południem celebrowana jest w kościołach katedralnych Msza Krzyżma, podczas której poświęca się olej Krzyżma i inne oleje używane później podczas udzielania sakramentów oraz do namaszczania katechumenów i chorych. W tym dniu kapłani odnawiają swoje przyrzeczenia kapłańskie. Msza Krzyżma świętego wyraża jedność prezbiterów danej diecezji ze swoim biskupem.

W Wielkim Poście w liturgii dominują trzy tematy: pokuta, chrzest i Męka Pańska. Najwięcej miejsca poświęca się tematowi chrztu, ponieważ okres Wielkiego Postu był niegdyś czasem bezpośredniego przygotowania katechumenów na przyjęcie tego sakramentu. W liturgii wielkopostnej uwzględniano ich udział przy doborze czytań biblijnych i modlitw. Temat Męki Pańskiej obejmuje w liturgii właściwie tylko Wielki Tydzień, jednak w pobożności ludowej rozciągnął się on na cały okres Wielkiego Postu, co przejawia się w nabożeństwach pasyjnych, które sprawowane są w tym okresie. Dopełnieniem tematów obecnych wtedy w liturgii jest pokuta obejmująca modlitwę, post i jałmużnę.

W piątki podczas Wielkiego Postu odprawiane jest nabożeństwo drogi krzyżowej. Obecny kształt tego nabożeństwa jest wynikiem wielowiekowej tradycji i ewolucji w kształtowaniu się chrześcijańskiej świadomości wiernych, w której centralne miejsce zajmuje Męka, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa. Na powstanie tego nabożeństwa niewątpliwie wpływ miał tzw. kult upadków Jezusa i procesje pasyjne ze stacjami, w czasie których czytano i rozważano fragmenty Ewangelii o Męce Chrystusa. Pierwsze nabożeństwa drogi krzyżowej, które obowiązują w dzisiejszej formie, powstały na początku XVI wieku w Niderlandach: w Lourain, Vinvoorde i Malines. Największe zasługi w powstawaniu i propagowaniu tego nabożeństwa z czternastoma stacjami miał św. Leonard z Porto Maurizio, który w czasie swojego życia erygował (założył) na terenie Włoch aż 572 stacje drogi krzyżowej. Papież Innocenty XI w 1686 r. udzielił temu nabożeństwu odpustów należących się Ziemi Świętej, a w 1859 r. papież Pius IX przypisał do niego odpust zupełny. Obecnie prawo erygowania drogi krzyżowej z przypisanym do niej odpustem zupełnym mają kardynałowie i biskupi.

Znanym nabożeństwem wielkopostnym są również gorzkie żale, podczas których rozważana jest męka Pańska poprzez śpiew hymnów i kantyków o treści pasyjnej. Po raz pierwszy nabożeństwo gorzkich żali zostało odprawione w kościele św. Krzyża w 1707 r. w Warszawie, po czym w krótkim czasie rozpowszechniło się w całej naszej Ojczyźnie.