Bezpłatny fragment - Karalna niegospodarność w orzecznictwie SN i sądów powszechnych

Karalna niegospodarność — istota przestępstwa

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Rzeszowie z dnia 18 maja 2017 r. II AKa 49/16:,,Przestępstwo stypizowane w art. 296 §1 k.k. jest typem podstawowym przestępstwa menedżerskiego lub „przestępstwem nadużycia zaufania”, czy „karalną niegospodarnością”. Artykuł ten kryminalizuje wyrządzenie znacznej szkody majątkowej związane z nadużyciem uprawnień lub niedopełnienieniem obowiązków w zakresie zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą innego podmiotu. Przewiduje karną odpowiedzialność osoby która będąc zobowiązana na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej poprzez nadużycie udzielonych jej uprawnień lub niedopełnienie ciążącego na niej obowiązku wyrządza znaczną szkodę majątkową temu podmiotowi.”

Skutkowy charakter karalnej niegospodarności (1)

Jak wynika z wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 11 grudnia 2018 r. II AKa 409/18:,,Przestępstwo określone w art. 296§1 k.k. jest niewątpliwie przestępstwem materialnym. Świadomością i zamiarem sprawcy objęte jest wyrządzenie szkody majątkowej.”

Skutkowy charakter karalnej niegospodarności (2)

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 16 lutego 2017 r. II AKa 464/16:,,Z popełnieniem przestępstwa w postaci dokonania mamy do czynienia wówczas, gdy sprawca zrealizuje wszystkie znamiona określonego typu czynu zabronionego. W przypadku przestępstw tzw. materialnych nastąpi to wówczas, gdy zostanie wyrządzona również określona szkoda. Tego rodzaju przestępstwem jest zarzucany oskarżonemu czyn z art. 296 §3 k.k., który wymaga powstania w wyniku działań podejmowanych przez sprawcę szkody majątkowej u pokrzywdzonego w wielkich rozmiarach. Taki skutek z chwilą wypłaty pieniędzy na podstawie fikcyjnych faktur niewątpliwie powstał. W tym momencie zostały skutecznie zrealizowane wszystkie znamiona tego przestępstwa, pozwalające przyjąć, iż nastąpiło jego popełnienie w formie dokonania. Późniejsze naprawienie szkody nie wpływało natomiast na karnoprawne wartościowanie wcześniejszych działań sprawcy i nie powodowało, że omawiane przestępstwo straciło swój pierwotny charakter i stało się tylko przestępstwem z narażenia, o którym mowa w art. 296 §1a k.k. Zatem słusznie przyjęto w zaskarżonym wyroku, że oskarżony dopuścił się popełnienia przestępstwa z art. 296 §3 k.k., które nie jest i nie było nigdy przestępstwem ściganym na wniosek.”

Skutkowy charakter karalnej niegospodarności (3)

Jak wynika z wyroku Sądu Rejonowego dla Warszawy Pragi-Południe w Warszawie z dnia 21 marca 2014 r. III K 1235/06:,,W ujęciu art. 296 §1 k.k. przestępstwo nadużycia zaufania ma charakter skutkowy, gdyż warunkiem jego dokonania jest wyrządzenie znacznej szkody majątkowej podmiotowi, w którego imieniu lub na którego rzecz sprawca zobowiązany był działać. Użyte w tym przepisie określenie „wyrządza szkodę” wymaga ustalenia związku przyczynowego między działaniem lub zaniechaniem sprawcy, a powstałą szkodą. Biorąc pod uwagę, że w sferze gospodarczej na powstanie szkody majątkowej składa się zwykle wiele czynników, za wypełniający wymagania odpowiedzialności karnej trzeba uznać istotny (relewantny) wpływ zachowania sprawcy na ten skutek. Przestępstwo z art. art. 296 §1 k.k. to przestępstwo indywidualne właściwe. Popełnić je może tylko ten, kto na podstawie przepisu ustawy, decyzji właściwego organu lub umowy jest obowiązany do zajmowania się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej nie mającej osobowości prawnej. Przez „nadużycie uprawnień” rozumieć należy wszelkie działania lub zaniechania polegające na przekroczeniu przyznanych sprawcy kompetencji, natomiast przez niedopełnienie obowiązków, niewypełnienie czynności, do których dokonania sprawca był zobowiązany. Określony w art. 296 §1 k.k. podstawowy typ przestępstwa ma w całości charakter umyślny. Tak więc zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym objęte musi być nie tylko nadużycie uprawnień lub niedopełnienie ciążących na sprawcy obowiązków, lecz także spowodowanie skutku w postaci znacznej szkody majątkowej.”

Trzy elementy zachowania sprawcy karalnej niegospodarności (1)

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 11 czerwca 2021 r. II AKa 132/20:,,Zachowanie sprawcy czynu zabronionego z art. 296 k.k. wyznaczają trzy elementy:

— formalna szczególna powinność określonego zachowania się sprawcy na rzecz pokrzywdzonego (szczególne okoliczności popełnienia czynu),

— nadużycie przez sprawcę swoich uprawnień lub niedopełnienie przez niego swoich obowiązków (realizacja znamion czynnościowych),

— wynik realizacji przez sprawcę znamion czynnościowych w postaci powstania u pokrzywdzonego określonej szkody (znamię skutku). Dla dokonania powyższego przestępstwa wszystkie wskazane elementy muszą wystąpić łącznie i powinny się one znaleźć w opisie czynu, z uwzględnieniem, łączącego je związku przyczynowego.”

Trzy elementy zachowania sprawcy karalnej niegospodarności (2)

Jak wynika z wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 2 grudnia 2020 r. II AKa 202/20:,,W ramach przestępstwa tzw. niegospodarności określonej w art. 296 §1 i 3 k.k. zachowanie sprawcy jest wyznaczone przez trzy elementy, tj. formalną powinność zachowania się sprawcy wobec pokrzywdzonego, nadużycie przez niego swoich uprawnień lub niedopełnienie obowiązków oraz powstanie szkody majątkowej pokrzywdzonego będącej, wynikiem realizacji znamion czynnościowych przez sprawcę (w art. 296 §3 k.k. jest to szkoda w wielkich rozmiarach). Przy tym pomiędzy powyższymi, występującymi łącznie, elementami musi istnieć związek przyczynowy, zaś każdy z tych elementów musi być objęty umyślnością co najmniej w zamiarze ewentualnym.”

Karalna niegospodarność jako przestępstwo indywidulane

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z dnia 30 grudnia 2016 r. II AKa 151/16:,,Przestępstwo określone w art. 296 §1 k.k. jest przestępstwem indywidualnym, które może popełnić jedynie sprawca posiadający określone kwalifikacje. W analizowanym przepisie zostały one określone przez podanie treści obowiązkowi uprawnień sprawcy (tj. zajmowanie się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą), wskazanie podmiotów, dla których te obowiązki i uprawnienia mają być spełniane (osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej) oraz podstaw prawnych, na jakich dana osoba podejmuje obowiązki lub uzyskuje uprawnienia (przepis ustawy, decyzja właściwego organu, umowa). Przez „zajmowanie się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą” należy rozumieć wszelkie zachowania polegające na rozstrzyganiu w tych sprawach, współdziałaniu w nich lub wpływaniu na rozstrzygnięcia, a więc na rozporządzaniu mieniem, dokonywaniu czynności prawnych dotyczących mienia lub spraw majątkowych, wreszcie, na udzieleniu rady, jeśli jest się do tego z jakiegokolwiek tytułu zobowiązanym. W pojęcie to wpisana jest również samodzielność w działaniu, a zatem dysponowanie przez sprawcę określoną sferą kompetencji władczych, umożliwiających mu — co najmniej w pewnym zakresie — kształtowanie władczo, a więc w sposób wiążący i wynikający z decyzji podejmowanych przez sprawcę — sfery praw i obowiązków podmiotu, w imieniu i na rzecz którego działa w ramach posiadanych uprawnień i obowiązków.”

Podmiot karalnej niegospodarności (1)

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 grudnia 2015 r. II AKa 452/15:,,Istotnie przestępstwo nadużycia zaufania jest przestępstwem indywidualnym, a jego podmiotem może być wyłącznie osoba zajmująca się sprawami majątkowymi lub działalnością gospodarczą osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Zajmowanie się cudzymi sprawami majątkowymi lub gospodarczymi oznacza obowiązek ich prowadzenia, dbania o interesy mocodawcy oraz podejmowanie lub uczestniczenie w podejmowaniu decyzji dotyczących tego majątku. Podmiotem omawianego przestępstwa nie może być zatem pracownik, którego umocowanie ogranicza się do czynności wykonawczych, lecz polegać musi na wykorzystywaniu tego mienia w procesie gospodarowania w taki sposób, aby zostało ono powiększone lub wzrosła jego wartość. W art. 9 §2 kk wskazuje się, że sprawca popełnia nieumyślnie czyn zabroniony na skutek niezachowania ostrożności. Tak więc popełnienie takiego czynu zabronionego musi być skutkiem naruszenia tych zasad, musi z nich wynikać, co oznacza konieczność ustalenia istnienia związku przyczynowego między popełnieniem czynu zabronionego, a naruszeniem konkretnej zasady ostrożności. W części doktryny i w orzecznictwie coraz powszechniej sięga się w tym celu do koncepcji obiektywnego przypisania. Według tej koncepcji, przypisanie skutku (w tym wypadku powstania szkody w mieniu spółki) wymagało ponadto ustalenia, że zachowanie sprawców stworzyło niebezpieczeństwo dla dobra chronionego prawem i że do skutku z dużym prawdopodobieństwem by nie doszło, gdyby przestrzegali oni obowiązujących w tym wypadku reguł ostrożności. Wskazać trzeba na czym oparto twierdzenia o braku wypracowania profesjonalnej polityki związanej z zabezpieczeniem ryzyka zmiany kursów walut. Należy rozważyć, czy skoro transakcje te były tak skomplikowanym instrumentem finansowym, to oskarżeni powinni zaniechać w ogóle ich zawierania, nie posiadając stosownych w tym zakresie umiejętności, bądź winni skorzystać z transakcji typu PUT czy Forward, a także wyjaśnić, z jakich powodów możliwości takie nie były przez nich brane pod uwagę. Podczas oceny tych kwestii trzeba mieć jednak na uwadze, czy zachowania oskarżonych nie tłumaczy, innymi słowy — nie usprawiedliwia — postawa przedstawicieli banków, z którymi te transakcje zawierali. Zachowanie przedstawicieli banku, w którym brak było rzetelnej informacji na temat ryzyka związanego z zawieraniem transakcji opcji walutowych, mogło mieć wpływ na decyzje oskarżonych. Biegły w ustnej opinii wydanej na rozprawie wskazał m.in., iż w jego ocenie, rozwiązanie, jakie przyjął w realiach niniejszej sprawy Bank nie było wystarczające, informacja była niepełna i powinna zostać przedstawiona na piśmie oraz precyzować w sposób bardziej szczegółowy dlaczego tego typu transakcje są niewłaściwe dla danego przedsiębiorcy. Oskarżeni działali nieumyślnie, w postaci nieuświadomionej nieumyślności, co oznacza, że po stronie oskarżonych zachodziła jedynie możność i powinność przewidywania możliwości popełnienia czynu zabronionego. Powinność ta wynikać miała z „wymaganej” w danych warunkach ostrożności. Pamiętać jednak należy, że ocena, czy wymagana ostrożność została naruszona czy też nie, powinna nastąpić z pozycji ex ante, tzn. z chwili czynu, a nie już po jego popełnieniu.”

Podmiot karalnej niegospodarności (2)

Jak wynika z wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 20 lutego 2015 r. II AKa 326/14:,,Charakteryzujące podmiot zdatny do popełnienia przestępstwa stypizowanego w art. 296 §1 k.k. znamię „zajmuje się” obejmuje dwa aspekty: statyczny i dynamiczny, co oznacza, że za sprawcę tego typu przestępstwa można uznać tylko osobę, której uprawnienia i obowiązki obejmują łącznie zarówno dbałość o uchronienie powierzonego mienia przed uszczerbkiem, zniszczeniem lub zagubieniem albo pogorszeniem interesów majątkowych, jak i powinność wykorzystania powierzonego mienia w procesie gospodarowania w taki sposób, by zostało ono powiększone lub wzrastała jego wartość. Z perspektywy kryterium podmiotowego sprawcą tego typu czynu zabronionego mogą być także pełnomocnicy (niezależnie od statusu), zarówno majątkowi jak też procesowi, pod warunkiem ustalenia, iż posiadają nie tylko uprawnienie do reprezentowania np. spółki na zewnątrz, lecz także dysponują uprawnieniami do samodzielnego rozstrzygania o sprawach majątkowych, czy działalności spółki, np. zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia itp.”

Przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przy karalnej niegospodarności