Bezpłatny fragment - Istota prowadzenia operacji w Islamskiej Republice Afganistanu

Partnerzy: Centrum Badań nad Ryzykami Społecznymi i Gospodarczymi Collegium Civitas

Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie

Fundacja El Karama

---

---

Pamięci Poległych poza granicami kraju

mjr dr Julita Mirowska

dr Magdalena El Ghamari

---

WYKAZ STOSOWANYCH AKRONIMÓW

• AAP ang. Allied Administrative Publications — publikacje dotyczące administracji NATO

• CCA ang. Cross Cultural Awerness — świadomość międzykulturowa

• CIMIC ang. Civil Military Co-operation — współpraca cywilno — wojskowa

• ESDP ang. European Security and Defence Policy — Europejska Polityka Bezpieczeństwa i Obrony

• EU ang. European Union — Unia Europejska

• EUFOR ang. European Union Force in Bosnia and Herzegovina– operacja pokojowa prowadzona przez Unię Europejską w Bośni i Hercegowinie

• GWOT ang. The Global War on Terrorism — globalna wojna z terroryzmem

• HNS ang. Host Nation Suport- cywilna i wojskowa pomoc świadczona w czasie pokoju

• ISAF ang. International Security Assistance Force — Międzynarodowe Siły Wsparcia Bezpieczeństwa

• INFO OPS ang. Information Operations — operacje informacyjne

• JFC ang. Joint Force Commander — Siły Połączone

• KFOR ang. Kosovo Force — międzynarodowe siły pokojowe NATO, działające na terenie Kosowa w ramach operacji wsparcia pokoju Joint Guardian

• KNZ Karta Narodów Zjednoczonych

• MINUSTAH ang. United Nations Stabilization Mission In Haiti — Misja Stabilizacyjna Narodów Zjednoczonych na Haiti

• MINUCI ang. United Nations Mission in Côte d’Ivore — Misja Organizacji Narodów Zjednoczonych na Wybrzeżu Kości Słoniowej

• NA5CRO ang. Non Article 5 Crisis Response Operations — operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5

• NAC ang. North Atlantic Council — Rada Północnoatlantycka

• NATO ang. North Atlantic Treaty Organization — Sojusz

Północnoatlantycki

• NEOs ang. Non-combatant Evacuation Operations — Ewakuacja z pola walki osób postronnych, np. cywili

• NTM-I ang. NATO Training Mission — Irak — Misja Szkoleniowa Sojuszu Północnoatlantyckiego w Republice Iraku

• NRF ang. Siły Odpowiedzi NATO — Siły Odpowiedzi NATO

• OSCE ang. Organization for Security and Co-operation in Europe — Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie

• PfP ang. Partnership for Peace — Partnerstwo dla Pokoju

• PRT ang. Provincial Reconstruction Teams — Zespół Odbudowy Prowincji

• PSO ang. Peace Support Operations — Operacje Wsparcia Pokoju

• PSYOPS ang. Psychological Operations — operacje psychologiczne

• ROE ang. Rules of Engagement — zasady użycia siły

• SAR ang. Search and Rescue — operacje poszukiwawczo — ratownicze

• SOFA ang. Status of Forces Agrement — porozumienie prawne o warunkach pobytu wojsk państw NATO na terytoriach innych państw członkowskich

• SPSS AMOS ang. Analysis of Moment Structures — analiza struktur momentu

• UNAMA ang. United Nations Assistance Mission in Afganistan — Misja Wsparcia Narodów Zjednoczonych w Afganistanie

• UNOTIL ang. United Nations Office in Timor Leste — Biuro Narodów Zjednoczonych w Timorze Wschodnim

• UN ang. United Nations — Organizacja Narodów Zjednoczonych

• UNOMIG ang. United Nations Observer Mission in Georgia — Misja Obserwacyjna Narodów Zjednoczonych w Gruzji

---

---

Wprowadzenie

Środowisko współczesnych operacji wojskowych jest wielowymiarowe oraz wieloaspektowe. Operacje reagowania kryzysowego z przełomu XX oraz XXI wieku przeprowadzone były na pograniczu cywilizacji europejsko — azjatyckiej oraz w jednorodnym cywilizacyjnie środowisku arabskim. Pogranicze cywilizacyjne korzystnie wpływa na komunikację międzykulturową ze względu na wcześniejsze kontakty, natomiast jednorodne środowisko utrudnia komunikację z uwagi na ich wcześniejszy brak. Komunikacja z ludźmi z różnych cywilizacji obarczona jest ryzykiem nieporozumienia lub błędu w zrozumieniu wzajemnych interakcji. Środowisko prowadzonej operacji reagowania kryzysowego oraz szeroko rozumianych operacji wojskowych, wpływa na interakcje między odmiennymi kulturami. Wymaga to od uczestników operacji zapoznania się z kulturą, religią, językiem oraz zwyczajami w rejonie jej prowadzenia.

Zdeterminowane środowisko cywilizacyjne operacji wymaga odrzucenia przez jej uczestników etnocentrycznych postaw na rzecz komunikacji międzykulturowej.

Środowisko wielokulturowe operacji reagowania kryzysowego jest istotnym procesem wymiany informacji — aktem porozumiewania się i rozumienia pomiędzy przedstawicielami różnych kultur, wpływającym na osiąganie celu operacji reagowania kryzysowego. Odpowiednie przygotowanie uczestników operacji do osiągnięcia jej celu powinno uwzględniać aspekt cywilizacyjny i kulturowy, by osiągnąć oczekiwany poziom komunikacji międzykulturowej. Środowisko cywilizacyjne i kulturowe operacji ze względu na jej sytuowanie będzie manifestowało swoją spójność jako instrument obrony swej tożsamości, stąd konieczne jest przekonanie lokalnej ludności co do zamiarów i celów operacji, by ich pozyskać do budowania ich przyszłości.

Głównym problemem związanym z kwestiami cywilizacyjnymi i kulturowymi, jest postrzeganie, poznanie siebie wzajemnie i zrozumienie odmienności. Dlatego też badania współczesnych operacji w kontekście bezpieczeństwa kulturowego powinny być prowadzone w celu identyfikacji oraz przeciwdziałania tym zagrożeniom, a nie ograniczania współwystępowania odmienności oraz różnic. Tezą niniejszej monografii jest stwierdzenie, iż w obecnym dynamicznym świecie, konflikty na tle kulturowym są niezwykle powszechne, zaś doświadczenie z operacji wojskowych często jest niewykorzystane, a aspekt kulturowy powinien być jednym z ważniejszych elementów szkolenia.

W wielu przypadkach wzajemnych kontaktów udowodniono, że idea dialogu oraz kontakty między kulturami, czy cywilizacjami potrafią zawieść. Okazało się, że nasza świadomość kulturowa oraz komunikacja nie jest na tyle zdeterminowana, by poradzić sobie ze wszystkim aspektami życia w wielokulturowym społeczeństwie. Na kanwie tych doświadczeń wyłaniają się zagrożenia społeczne oraz cywilizacyjno- kulturowe.

Środowisko działania sił zbrojnych charakteryzuje się współwystępowaniem i wzajemnym przenikaniem się zagrożeń militarnych i pozamilitarnych, często o charakterze asymetrycznym. Ryzyko konfliktu zbrojnego na dużą skalę zmniejszyło się radykalnie, jednakże nie można takiego wykluczyć w najbliższej przyszłości, obserwując rozwój wydarzeń w Afganistanie, Syrii, Iraku, Jemenie, czy w Libii.

Kompleksowe przedstawienie istoty przebiegu operacji w Islamskiej Republice Afganistanu wymaga gruntownej analizy problemu, w tym samych operacji i ich historii.

Głównym problemem związanym z kwestiami cywilizacyjnymi i kulturowymi, jest postrzeganie, poznanie siebie wzajemnie i zrozumienie odmienności. Dlatego też badania w obszarze bezpieczeństwa kulturowego powinny być prowadzone w celu identyfikacji oraz przeciwdziałania tym zagrożeniom, a nie ograniczania współwystępowania odmienności.

Polskie siły zbrojne stoją w obliczu zagrożenia dla pokoju i stabilności narodowej i międzynarodowej, będącymi podstawą szeroko rozumianego bezpieczeństwa. Należą do nich konflikty etniczne, kryzysy ekonomiczne, zachwianie stabilności politycznej, zorganizowana przemoc i łamanie praw człowieka, rozprzestrzenianie broni masowego rażenia, terroryzm i zorganizowana przestępczość transnarodowa. Lista zagrożeń oraz układ priorytetów z nimi związanych zmienia się z czasem i różni w zależności od położenia, kultury i ludności.

W różnym okresie czasu niektóre zagrożenia zanikają, ujawniają się, inne trwają nadal, a jeszcze inne wyłaniają się ponownie ze zwiększoną siłą. Dlatego charakter zagrożeń i wyzwań dla bezpieczeństwa państw europejskich uległ zmianie. Obecnie zdecydowanie zmniejszyła się groźba wojny globalnej, jednak nie można wykluczyć pojawienia się takiej ewentualności w odleglejszej perspektywie czasowej. Współczesne siły zbrojne nie są przygotowywane do zagrożenia wojennego na skalę światową lub kontynentalną. Wzrasta liczba kryzysów lokalnych, przeradzających się niejednokrotnie w lokalne lub regionalne konflikty. Większość z nich posiada asymetryczny charakter. Ich źródła są różnorodne: waśnie etniczne, konflikty religijne, spory graniczne, naruszenia praw człowieka, katastrofy naturalne i wywołane działalnością człowieka, niedobór podstawowych środków do egzystencji, zapaść gospodarczo-cywilizacyjna oraz osłabienie lub rozpad struktur państwowych, destabilizacja polityczna i gospodarcza poza granicami.

Dlatego też siły zbrojne muszą być przygotowane na wszelkie rodzaje zagrożeń. Europa staje w obliczu coraz większej ilości konfliktów społecznych, kulturowych i cywilizacyjnych, gdzie różnorodności jest ciężko się pojednać i wypracować wspólny obszar współpracy.

Na podstawie doświadczeń międzynarodowych można stwierdzić, iż szkolenia międzykulturowe są niezmiernie istotnym oraz zasadnym elementem szkolenia sił zbrojnych. W perspektywie przyszłych operacji stosowne jest prowadzenie wnikliwych badań nad ich różnorodnym środowiskiem prowadzenia.

Dlatego też należy się oprzeć na wszelkich możliwych doświadczeniach w tym zakresie oraz przeanalizować podejmowane przedsięwzięcia przez komponenty cywilny oraz wojskowy w trakcie operacji. Z drugiej strony można postawić tezę, iż stanowienie międzynarodowej koalicji wymaga nie tylko politycznych decyzji, ale również szacunku, zaufania, cierpliwości oraz wysokiego poziomu wiedzy sojuszników, jak i wrażliwości kulturowej. Aby zyskać większą skuteczność oraz przeciwdziałać pojawiającym się problemom, organizacje cywilne oraz wojskowe powinny podjąć szereg inicjatyw związanych z wdrażaniem świadomości kulturowej. Kultura, bezpieczeństwo kulturowe oraz aspekty międzykulturowości powinny być systematycznie włączane w szkolenia, doktryny oraz procedury planowania operacji poza granicami kraju. Zaś eksperci kulturowi powinni być angażowani od początku prowadzenia operacji, by swoją wiedzą wspomagali jej uczestników. Należy podkreślić, iż świadomość kulturowa musi być nie tylko włączona w proces planowania, ale i w cały okres prowadzenia operacji. Wyznaczniki oraz czynniki kulturowe powinny być przygotowywane i gromadzone we wspólną bazę informacyjną danego rejonu konfliktu. Ze względu na nacisk kładziony na zrozumienie ludności cywilnej, jej zwyczajów oraz tradycji nabiera szczególnego znaczenia sztuka zdobywania informacji poprzez czynnik ludzki. Istotą tego komponentu jest pozyskiwanie informacji. Jednakże w kontekście prowadzenia działań należy zwiększyć swoją uwagę na jakość oraz źródła tych informacji, które są podstawą niekonwencjonalnego działania w rejonie operacji. Konieczne jest podkreślenie zmieniających się warunków działania, w których podstawowe informacje kulturowe mogą nie wystarczyć.

Zadaniem sił zbrojnych jest stworzenie takiego komponentu, który będzie posiadał wysokie kompetencje oraz wrażliwość kulturową, wyrażoną w płynności mówienia w językach obcych, znajomości mieszkańców oraz ich sposobu myślenia. Umiejętności te stają się przydatne między innymi w negocjacjach jak i kontaktach z ludnością cywilną. Wnioski z badań wskazują, że obecnie brakuje specjalistów z tego obszaru, a co za tym idzie również merytorycznych szkoleń ze świadomości kulturowej rejonu przyszłej operacji poza granicami kraju.

Autorkom pracy szczególnie zależało na pokazaniu jak ważnym elementem jest kultura w procesie przygotowania do wielonarodowej operacji. Co więcej międzykulturowość w znaczny sposób wpływa na osiąganie celu operacji reagowania kryzysowego w zróżnicowanym środowisku kulturowym. Zatem uczestnicy operacji reagowania kryzysowego powinni zostać właściwie przygotowani pod względem znajomości podobieństw i różnic kulturowych, by posiadać zdolności do nawiązania komunikacji międzykulturowej. Efektem przygotowania międzykulturowego powinna być umiejętność nawiązywania komunikacji, tolerancja i zrozumienie innych cywilizacji w aspekcie ich oczekiwań, dążeń i systemu wartości.

Rozdział 1
Geneza i przebieg operacji w Islamskiej Republice Afganistanu

1.1. Istota oprowadzenia operacji poza granicami kraju

Dynamiczne trendy w rozwoju cywilizacyjnym państw, zmiany w środowisku naturalnym, postęp w nauce, technice i technologii, głównie informacyjnej, sprawiają, że pojawianie się nowych scenariuszy polityki bezpieczeństwa militarnego musi nieść ze sobą nowe narzędzia polityczno-dyplomatyczne.

Ciągła dynamika tych zjawisk wymaga od tworzonych obecnie naszych Sił Zbrojnych, głównie dźwigających ciężar utrzymania bezpieczeństwa militarnego, nowego i niekonwencjonalnego, lecz zdecydowanego reagowania, nawet na niewielkie konflikty regionalne, które z czasem mogą stać się niebezpieczne dla Polski. Reagowanie na pojawiające się zagrożenia nie będzie aktem jednostronnym i krótkotrwałym, jak wskazują doświadczenia w byłej Jugosławii i na Bliskim Wschodzie.

Dla naszych Sił Zbrojnych funkcjonujących od 12 marca 1999 r. w strukturach Sojuszu NATO, oznacza to posiadanie w czasie pokoju części mobilnych sił, odpowiednio wyposażonych i przygotowanych do działania w składzie międzynarodowym. Zakres przygotowania tych sił musi być odpowiednio szeroki i ukierunkowany na zadania, które mają swoją specyfikę w aspekcie czasu, przestrzeni i warunków geograficznych (teren, klimat itp.).

Przez długi czas bezpieczeństwo państw oparte było na sile militarnej. Siła i suwerenność stanowiły kamienie węgielne systemu państw narodowych. Budowie siły wojskowej podporządkowane zostały pozostałe komponenty stanowiące o pozycji państwa: zasoby naturalne, położenie geograficzne, potencjał demograficzny, stan zaawansowania naukowego i technologicznego itp. Z czasem stan ten zmienił się. Po drugiej wojnie światowej powstały dwa bloki państw skupione wokół mocarstw dysponujących potężną siłą wojskową. Narastanie potencjałów militarnych po obu stronach nie powodowało konieczności ich użycia. Potencjały te stały się doskonałym środkiem odstraszania i politycznego oddziaływania na swoich przeciwników. „Równowaga strachu” stała się jedną z metod zapewnienia własnego bezpieczeństwa. Współcześnie bezpieczeństwo wymaga równowagi między elementami wojskowymi i pozawojskowymi. Gama oddziaływań wzajemnych ciągle się poszerza. Obejmuje ona płaszczyzny polityczne, ekonomiczne, naukowo-techniczne, kulturowe a także ekologiczne i humanitarne. Oznacza to, że państwa, podejmując tak szeroką współpracę, na przykład w ramach procesu podjętego przez Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), decydują się na równie szerokie traktowanie potrzeb i środków zapewnienia własnego bezpieczeństwa narodowego. Jest to powodowane z jednej strony próbą znalezienia jak najskuteczniejszej formuły bezpieczeństwa, a z drugiej zaś „kurczeniem się” współczesnego świata w efekcie postępu naukowo-technicznego.

Postęp cywilizacyjny to powstawanie nowych zjawisk rodzących zagrożenia dla bezpieczeństwa państw, ale także większe możliwości rozpoznawania i eliminowania tych zagrożeń. Jak więc widać bezpieczeństwo współczesnych państw to stale poszerzający się zespół wartości, podlegających ochronie za pomocą wzbogacającego się instrumentarium środków owe wartości zabezpieczających. Jest to zatem główny powód pojawienia się w ostatnich latach nowych aspektów bezpieczeństwa wynikających z szerokiego rozpatrywania innych obszarów bezpieczeństwa — energetycznego, żywnościowego, kulturowego.

Priorytet bezpieczeństwa militarnego, mimo zmieniającej się sytuacji międzynarodowej, pozostaje nadal niezachwiany. Chociaż we współczesnym świecie możliwości wykorzystania siły zmniejszają się, to jednak jeśli chodzi o zasadnicze interesy narodu, brana jest ona pod uwagę jako podstawowy środek ich zapewnienia. Powszechnie uznaje się, że w celu zapewnienia bezpieczeństwa terytorialnego i narodowej niezależności, posiadanie siły militarnej jest niezbędne. U źródeł tego przekonania leży brak wiary w skuteczność innych metod zapewnienia bezpieczeństwa terytorium państwa bądź jej odzyskania. Aspekty wojskowe nie wyczerpują jednak istoty sprawy i same w sobie nie są w stanie skutecznie zapewnić bezpieczeństwa. Porównywanie potencjałów wojskowych państw nie jest podstawą do orzekania o stanie ich bezpieczeństwa.

Państwom przyznaje się prawo do zachowania siły wojskowej na potrzeby narodowej obrony. Jednak fakt, że państwa prowadzące politykę bezpieczeństwa opartą na umacnianiu własnej siły wojskowej i wąskich interesach narodowych, mogą stać się poważnym destabilizatorem bezpieczeństwa międzynarodowego.

Współczesne operacje reagowania kryzysowego realizowane poza granicami kraju są usytuowane w dynamicznie rozwijającym się globalnym środowisku. Ich wielonarodowy charakter spowodował przewartościowanie poglądów na temat bezpieczeństwa oraz obronności, w kontekście użycia i działania sił zbrojnych. Liczba operacji reagowania kryzysowego wpłynęła również na liczebność podmiotów zaangażowanych w realizację zadań o charakterze militarnym oraz pozamilitarnym.

Dla zrozumienia charakteru współczesnych operacji pokojowych niezbędne jest wskazanie istoty różnic w ładzie międzynarodowym po zimnej wojnie. Początek lat dziewięćdziesiątych był okresem przełomowym i wówczas zaczął kształtować się nowy ład międzynarodowy. Koniec silnych napięć pomiędzy Wschodem a Zachodem zaowocował wzrostem roli oraz jednomyślności Organizacji Narodów Zjednoczonych, ale jednocześnie spowodował pojawienie się nowych źródeł konfliktów, narodowościowych, etnicznych oraz religijnych.

Diametralne zmiany w globalnym środowisku bezpieczeństwa oraz wzajemna zależność między polityką wewnętrzną a zagraniczną państw powodują, iż strategia działania sił zbrojnych w operacjach reagowania kryzysowego nie może być utożsamiana jedynie ze sztuką rozdziału i użycia środków wojskowych. Co więcej, nie istnieje jedna prawidłowa droga używania sojuszniczych czy koalicyjnych sił zbrojnych w operacji wielonarodowej. Asymetryczność oraz hybrydowość wobec nowych konfliktów wygenerowała potrzebę szukania nowych rozwiązań w zakresie zapewnienia i utrzymywania bezpieczeństwa. Nowe wyzwania sprawiają, że klasyczne armie coraz rzadziej są w stanie odnieść pełen sukces w prowadzonych operacjach. Ponadto, doświadczenia z Iraku oraz Afganistanu wskazują zasadność tezy, iż klasyczne operacje militarne, mimo przewagi siły i technologii, nie są w stanie zagwarantować pokonania przeciwnika, stosującego asymetryczne, niekonwencjonalne metody oraz środki walki. Dlatego też działania opierające się na klasycznym postrzeganiu obszaru, siły oraz czasu ulegają hybrydyzacji. Czynniki te pełnią rolę czynnika rozstrzygającego, który nabiera zupełnie nowego znaczenia. Siła, czas oraz obszar mogą być rozpatrywane jako zmienne, które wywierają na siebie wpływ i są zależne od siebie. Okazuje się również, iż czas i informacja stały się siłą sprawczą w przestrzeni działań zbrojnych. Siła zaczęła ustępować miejsca kooperacji (synergii) w działaniach, co niejako wpłynęło na obszar, który stał się ścisłym, określonym oraz precyzyjnym działaniem. Stąd klasyczne czynniki operacyjne siła, informacja, czas i obszar nadal są istotne i spełniają ważną funkcję w osiąganiu celu operacji reagowania kryzysowego.

Przyczyną tych zmian stał się przeciwnik oraz metody i środki przez niego stosowane. Niezdolność do prowadzenia otwartego konfliktu sprawiła, że jego metody stały się niekonwencjonalne i niestandardowe z punktu widzenia sił zbrojnych. Zaś strony uczestniczące są trudne do identyfikacji poprzez tradycyjne rozumienie cech sił zbrojnych. Trudne są również do identyfikacji metody walki stosowane przez przeciwnika, przez co utrudnia to efektywne zastosowanie potencjału do osiągnięcia zwycięstwa. Asymetryczne metody oraz środki pozwalają podmiotowi atakującemu na osiągnięcie efektów, niewspółmiernie wyższych, niż wskazywałaby na to skala zaangażowanych sił. Istotą działań asymetrycznych są niskie koszty działania przy niewspółmiernie wysokich efektach.

Istotnym problemem ze względu na niejednoznaczność literatury w tym zakresie jest scharakteryzowanie oraz określenie czym są operacje reagowania kryzysowego i wedle jakiej nomenklatury operacje lub misje powinny być identyfikowane.

Misje, w których mogą wziąć udział Siły Zbrojne RP obejmują wieloaspektowy obszar zainteresowania, począwszy od kryzysu lokalnego lub regionalnego w granicach państwa, do konfliktu zbrojnego poza granicami Rzeczpospolitej. W literaturze, określenie misja, zazwyczaj pojawia się w kontekście misji wojskowych, pokojowych oraz stabilizacyjnych.

Misje wojskowe to przedstawicielstwa kierowane na zaproszenie drugiego państwa dla wypełnienia ściśle określonych celów: doradczych, pomocniczych lub na zlecenie organizacji międzynarodowych dla wypełnienia celów kontrolnych lub rozjemczych.

Misje pokojowe określają rodzaj misji o charakterze mediacyjno — monitorujacym lub obserwacyjno — nadzorującym prowadzonych przez niewielką liczbę personelu (od kilku do kilkudziesięciu osób).

Organizacje międzynarodowe i państwa stosują różną klasyfikację misji pokojowych. Przykładowo, Organizacja Narodów Zjednoczonych do misji pokojowych z udziałem sił wojskowych zalicza misje obserwacyjne, utrzymania pokoju podejmowane na podstawie rozdziału VI Karty Narodów Zjednoczonych (KNZ), wymuszania pokoju podejmowane na podstawie rozdziału VII KNZ, czy humanitarne. Natomiast Unia Europejska realizuje tak zwane Misje Petersberskie, poszerzone o wymuszanie pokoju.

Określenie operacja pojawia się w doktrynie amerykańskiej. Termin operacje stabilizacyjne wywodzącą się z amerykańskiej doktryny działania sił lądowych FM — 03 i powszechnie zostały przyjęte przez środowisko wojskowe oraz media. Mimo to w literaturze polskiej brak jest definicji określającej ten rodzaj operacji, w której uczestniczą Siły Zbrojne RP.

W połączonej doktrynie sojuszniczej (ang. AJP-01 Allied Joint Publication) w pojęciu Sojusznicze Operacje Połączone zawarty jest także termin Operacje Reagowania Kryzysowego spoza Artykułu V. Termin ten jest zbliżony pojęciowo do charakteru misji jakie prowadzą wojska w trakcie misji stabilizacyjnych (ang. Non-Article 5 Crisis Response Operations).

Jak wynika z obserwacji, misje pokojowe i stabilizacyjne nie ograniczają się jedynie do zadań wojskowych — są to misje kompleksowe, wieloaspektowe, obejmują zarówno działania wojskowe jaki i polityczne, ekonomiczne, społeczne oraz kulturowe. Podstawowym założeniem dla tego rodzaju misji jest współpraca cywilno-wojskowa i ścisła koordynacja działań, tak na szczeblu międzynarodowym, jak również na szczeblu narodowym: międzyresortowym i resortowym.

Operacja wedle definicji zawartych w materiałach źródłowych może oznaczać część sztuki wojennej, zespół walk, bitew, uderzeń ogniowych i manewrów toczonych lub wykonywanych na lądzie, w powietrzu i na morzu przez związki operacyjne różnych rodzajów wojsk i sił zbrojnych, połączonych wspólną myślą przewodnią, prowadzonych pod jednym kierownictwem, dla osiągnięcia określonego celu. Operacja to również zespół różnorodnych działań związków operacyjnych, rodzajów sił zbrojnych lub specjalnie wydzielonych zgrupowań dla osiągnięcia celu strategicznego (operacyjnego). Obejmuje skoordynowane czasowo i przestrzennie działania realizowane przed starciem zbrojnym, bitwy (walki) oraz działania po bitwie (walce) w czasie pokoju, kryzysu i wojny. Bitwy (walki) oraz działania wchodzące w skład operacji, mogą być skoordynowane czasowo i przestrzennie lub też prowadzone niezależnie od siebie. Istotę operacji można również rozpatrywać w ujęciu narodowym, przez co można wyszczególnić operacje prowadzone przez poszczególne komponenty sił zbrojnych: operacje lądowe, powietrzne i morskie.

W klasyfikacjach uwzględniających podział sił zbrojnych zazwyczaj pojawia się definicja operacji połączonej, w ramach której wyróżnia się operacje połączone jako: sojusznicze, wielonarodowe oraz narodowe. Sojusznicze operacje połączone są definiowane jako operacje wojenne, wynikające z artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego, co budzi pewne wątpliwości. Takie podejście ogranicza zakres używania sojuszniczych sił połączonych i wskazuje na niepełne spektrum możliwych do wykonania zadań.

W podobnym ujęciu zdefiniowano wielonarodowe operacje połączone jako operacje reagowania kryzysowego prowadzone przez połączone siły sojuszu lub nie należące do niego. Natomiast narodowym operacjom połączonym przypisano funkcję reakcji w przypadku konfliktów o małej skali intensywności.

Zasadnym jest podkreślenie, iż w istocie działania sojusznicze, wielonarodowe, narodowe mogą być prowadzone w wyszczególnionych uwarunkowaniach, które nie powinny jednak stanowić podstawy ich klasyfikacji.

Zmiany w postrzeganiu kwestii zapewniania bezpieczeństwa na świecie wskazują, że podstawowym kryterium wyróżniającym rodzaje operacji powinien być cel polityczny konfliktu. Dlatego należy wyróżniać operacje wojenne, reagowania kryzysowego i pokojowe.

Analiza materiałów źródłowych wskazuje również na większe skupienie nad kategoryzacją operacji, niż ich celu oraz podwyższeniu efektywności prowadzonych działań. Jak wskazują również inni badacze przedmiotu nie jest zasadne ograniczanie możliwości prowadzenia operacji wojennych, reagowania kryzysowego i pokojowych odpowiednio do skali zaangażowania sił i ich składu według kryterium narodowości lub przynależności do danego systemu bezpieczeństwa. Wielonarodowość lub udział sił tylko jednego państwa oraz przynależność do sojuszu jest cechą danej operacji.

Problemy związane z klasyfikacją operacji oraz misji wynikają często z mylnej interpretacji celu konfliktu i jego przedmiotu. Współcześnie nie można postawić znaku równości między celem konfliktu, a jego przedmiotem. Jednym z wyzwań współczesności jest umiejętne przeciwstawianie się globalnym zagrożeniom oraz ich eskalacji. Osiągnąć to można dzięki wspólnemu, wielonarodowemu, zintegrowanemu i połączonemu działaniu.

Dlatego też za ujednoliconą definicję operacji reagowania kryzysowego, można przyjąć narodowe, sojusznicze, wielonarodowe, wielofunkcyjne i wielowymiarowe działania prowadzone przez siły zbrojne, mające na celu usuwanie przyczyn sytuacji kryzysowych zagrażających regionalnemu lub światowemu bezpieczeństwu albo naruszeniu praw człowieka. Ich istotą jest bezpośrednie oddziaływanie na przyczynę sytuacji kryzysowej, po której neutralizacji lub usunięciu przestaje być zasadne działanie militarne. Ponadto charakter współczesnych operacji reagowania kryzysowego należy rozważać w aspekcie odpowiedzialności międzynarodowego społeczeństwa za światowy pokój. Zadaniem operacji reagowania kryzysowego w danym kraju lub w międzynarodowym środowisku jest niedopuszczenie do przekształcenia sytuacji kryzysowych w wojnę lub inny konflikt. Ich istotą jest wspieranie celu politycznego społeczności w ujęciu światowym, regionalnym i narodowym.

Operacje reagowania kryzysowego są dość ogólnym i bardzo pojemnym terminem. Istnieją różne podziały oraz różnice związane z podziałem operacji prowadzonych przez organizacje międzynarodowe. Przyjmując doktrynalny podział operacji ONZ, NATO, UE, USA oraz Polski przedstawiono ich analizę porównawczą. Wnioski z analizy porównawczej istoty poszczególnych operacji miały na celu wykazanie nomenklatury doktrynalnej stosowanych określeń operacji, ich podobnych cech, a nie określenia kryterium ich klasyfikacji.

Doktrynalny podział operacji ONZ, NATO, UE, USA oraz Polski przedstawiono w oparciu o dokumenty strategiczne, doktrynalne oraz regulaminy obowiązujące w prawie międzynarodowym. Podstawą wyszczególnienia operacji w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych są:

• Peacekeeping restructures to strengthen field operations, United Nation’s Peace Operations, Year in Review 2007, s. 7,

• J. M. Guéhenno, United Nations Peace Operation. Principles and Guidelines, DPKO, New York, 2008,

• Raport Panelu ONZ ds. Operacji Pokojowych, A/55/305 — S/2000/809, Część II, s. 2.

Podział operacji Sojuszu Północnoatlantyckiego został dokonany na podstawie następujących dokumentów strategicznych:

• NATO Glossary of Terms and Definitions, AAP-6 (V), 2010,

• Allied Joint Doctrine, AJP-01 (D), December 2010,

• Allied Joint Doctrine for Non-Article 5 Crisis Response Operations, AJP 3.4.1.

Podstawą do przedstawienia podstaw operacji Unii Europejskiej są:

• Wersja skonsolidowana Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, C 83/51, 30.3.2010,

• A. Missiroli, Chaillot Paper, From Copenhagen to Brussels. European defence: core documents, vol. IV, December 2003,

• Core Documents, EU Security and Defence, vol. V, Chaillot Paper, no. 75, February 2005, s. 117—121 A.

W celu kompleksowego przedstawienia nomenklatury operacji posłużono się również dokumentami doktrynalnymi obowiązującymi w Stanach Zjednoczonych:

• CRS Issue Brief for Congress, Peacekeeping and Related Stability Operations, Issues of U.S. Military Involvement, 2007.

• Stability operations, Headquarters, Department of the Army, FM 3—07, 2008.

Kompleksowość poruszanej tematyki wymaga również pokazania polskich podstaw prawnych operacji ujętych w Regulaminie Działań Wojsk Lądowych, Dowództwo Wojsk Lądowych, DWLĄD, 115/2008, Warszawa, 2008.

W doktrynach przyjmuje się odmienne nazewnictwo prowadzonych działań, które wynika z pragmatyki organizacji międzynarodowych, lecz nie można wykluczać innych prowadzonych działań przez te instytucje. Dlatego też pojawia się niejednoznaczność w literaturze przedmiotu, w której często zamiennie używa się pojęcia operacja lub misja.

Na podstawie dokumentów doktrynalnych, Sojusz Północnoatlantycki przeprowadza dwa rodzaje operacji. Są to operacje związane z zastosowaniem artykułu 5 oraz operacje spoza artykułu 5 (schemat 2).

Operacje wynikające z artykułu 5, oparte są o zapis Traktatu Waszyngtońskiego, zgodnie z którym strony zgadzają się, że zbrojna napaść na jedną lub więcej z nich w Europie lub Ameryce Północnej będzie uznana za napaść przeciwko nim wszystkim i dlatego zgadzają się, że jeżeli taka zbrojna napaść nastąpi, to każda z nich, w ramach wykonywania prawa do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, uznanego na mocy artykułu 51 Karty Narodów Zjednoczonych, udzieli pomocy Stronie lub Stronom napadniętym, podejmując niezwłocznie, samodzielnie jak i w porozumieniu z innymi Stronami, działania, jakie uzna za konieczne, łącznie z użyciem siły zbrojnej, w celu przywrócenia i utrzymania bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego.

O każdej takiej zbrojnej napaści i o wszystkich podjętych w jej wyniku środkach zostanie bezzwłocznie powiadomiona Rada Bezpieczeństwa. Środki takie zostaną zaniechane, gdy tylko Rada Bezpieczeństwa podejmie działania konieczne do przywrócenia i utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.

Z zobowiązań zawartych w artykule 5 może wynikać również prowadzenie operacji połączonych, które mogą wpisywać się w kanon obrony kolektywnej.

Operacje reagowania kryzysowego spoza artykułu 5 (ang. Non Article 5 Crisis Respons Operations) wyróżniają operacje: przeciwdziałania działaniom nieregularnym, poszukiwawczo — ratownicze, zapewniające swobodę żeglugi i lotów, wspierające wprowadzone sankcje i embarga, ewakuacyjne personelu niewojskowego, wspierające władze cywilne, operacje reagowania kryzysowego i operacje wycofujące.

Unia Europejska prowadzi działania w ramach Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. W 1999 roku na szczycie Rady Europejskiej wyznaczono cele Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony. Jednakże najistotniejsze postanowienia zostały zawarte w Traktacie z Amsterdamu, włączono do TUE tzw. misje petersberskie gdzie Unia Europejska może przeprowadzać:

• misje humanitarne i ratunkowe,

• misje utrzymania pokoju,

• misje zbrojne zarządzania kryzysowego, w tym przywracania pokoju (misje petersberskie).

Katalog misji petersberskich został kolejno rozszerzony w 2009 roku w Traktacie Lizbońskim, gdzie przy użyciu środków cywilnych i wojskowych misje te obejmują:

• wspólne działania rozbrojeniowe,

• misje wojskowego doradztwa i wsparcia,

• misje zapobiegania konfliktom i utrzymanie pokoju,

• misje zbrojne, służące zarządzaniu kryzysowemu, w tym misje przywracania pokoju i operacje stabilizacji sytuacji po zakończeniu konfliktów.

Organizacja Narodów Zjednoczonych przeprowadza działania na rzecz utrzymywania pokoju, poprzez kierowanie misji pokojowych w rejony dotknięte konfliktem. Zadania operacji pokojowych Organizacji Narodów Zjednoczonych obejmują zabiegi mające na celu odbudowę zaufania, wprowadzanie ustaleń dotyczących podziału władzy, pomoc w przeprowadzaniu wyborów, umacnianie rządów prawa oraz ekonomiczny i społeczny rozwój. Misje obejmują pięć głównych obszarów działalności:

• zapobieganie konfliktom,

• tworzenie pokoju,

• utrzymywanie pokoju,

• budowanie pokoju,

• wymuszanie pokoju.

Każda z przedstawionych organizacji prowadzi różnorodne operacje. Niektóre mają całkowicie odmienny zakres działań, strukturę oraz formę przygotowania uczestników operacji, zaś niektóre są zbieżne.

Dokonując identyfikacji operacji reagowania kryzysowego, uwzględniono również w podziale operacji podejście amerykańskie oraz polskie, zawarte kolejno w Stability operations, Headquarters, Department of the Army, FM 3—07, Peacekeeping and Related Stability Operations, Issues of U.S. Military Involvement oraz w Regulaminie Działań Wojsk Lądowych z 2008 roku.

Wnioski z analizy badania dokumentów wskazują, iż podstawowe różnice pomiędzy obecnie uruchamianymi operacjami a misjami, oprócz zdecydowanie lepszej koordynacji i wsparcia operacji polegają coraz częściej na komponencie cywilno — wojskowym. Ponadto dochodzi do zatarcia podziałów pomiędzy różnymi rodzajami operacji, a co za tym idzie dochodzi do niejasności w ich identyfikacji oraz nazewnictwie. Operacje prowadzone przez ONZ, UE oraz NATO zwiększają zakres swoich zadań i są coraz bardziej asymetryczne. Operacje oraz misje podmiotów międzynarodowych przenikają się i przeradzają w kompleks wielostronnych, wielopłaszczyznowych operacji polityczno-wojskowych.

Konkludując należy podkreślić, iż coraz częściej mówi się o zmniejszeniu się politycznego znaczenia aspektu wojskowego bezpieczeństwa na rzecz aspektów ekonomicznych, społecznych, kulturalnych, to jednak bardziej trafne będzie stwierdzenie, że w chwili obecnej następuje redefinicja pojęcia „siła”. Dzisiaj, a będzie to jeszcze ważniejsze w przyszłości, siła zależy w dużym stopniu od tego, które państwo przoduje w rewolucji informacyjnej. Wynikająca z wielkich inwestycji, ale także otwartości tego społeczeństwa, dominująca rola Stanów Zjednoczonych oraz Rosji w najnowocześniejszych technologiach komunikacyjnych i przetwarzania danych umożliwia obserwację kosmosu, bezpośrednie komunikowanie się i zdolność do integracji niezwykle złożonych systemów informacyjnych. Umożliwiło to obydwu mocarstwom na osiągnięcie „przewagi informacyjnej” pozwalającej na odparcie tradycyjnych zagrożeń o charakterze militarnym. W efekcie doprowadziło to do poprawy bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, państw Unii Europejskiej, Japonii i innych państw wysoko uprzemysłowionych i zwiększenia stabilizacji międzynarodowej raczej przez zachętę niż przez przymus. Przeszkodą, by wykorzystać ten potencjał jest tradycyjne, głównie militarne pojmowanie bezpieczeństwa i przywiązywanie wagi do takich wyznaczników bezpieczeństwa jak: produkt narodowy brutto, liczba ludności, zasoby energii, ziemi, bogactw naturalnych etc.

1.2. Mnogość konfliktów w Afganistanie — uwarunkowania i charakter

Na przełomie wieków konflikty w Afganistanie były uwarunkowane zaangażowaniem obcych sił w regionie, co wynikało z interesów poszczególnych państw np. Wielkiej Brytanii czy Rosji. Następnie po okresie II Wojny Światowej, rząd komunistyczny, piastujący władzę w Afganistanie w latach 1978—1992, wywołał niespotykaną dotychczas falę uchodźców w historii całego globu, która zaistniała w latach 1970 i 1980. To właśnie z tego okresu pochodzą ogromne obozy dla uchodźców na ziemiach Pakistanu, które początkowo stały się głównym punktem rekrutacji dla zbrojnych grup opozycyjnych — mudżahedinów.

Tam, także narodziła się nowa idea, bardziej radykalna, której dziećmi stali się Talibowie.

To oni wywołali dalsze konflikty na terenie Afganistanu, które początkowo dotyczyły wewnętrznych antagonizmów. Następnie doprowadziły do interwencji państw zewnętrznych, które chciały pojmać Osamę bin Ladena, ukrywanego przez Talibów.,

W latach 1978—2012 w wyniku konfliktów zbrojnych na terenie Afganistanu, śmierć poniosło ponad 2 miliony mieszkańców. Można wyodrębnić cztery okresy w niedawnej historii Afganistanu, wyznaczane przez konflikty zbrojne na terytorium kraju.

1.2.1. Rewolucja Saurska i jej konsekwencje

Rok 1978 stał się punktem zwrotnym w historii Afganistanu. Panowanie ostatniego przywódcy z dynastii Musahiban (1929—1978) — Mohammada Daoud Khana zostało przerwane przez decydentów partii komunistycznej. Wydarzenie to miało miejsce 27 kwietnia 1978 roku i przeszło do historii pod nazwą Rewolucja Saurska. Inicjatorami obalenia rządów Daouda Khana byli członkowie Ludowo-Demokratycznej Partii Afganistanu (LDPA). Przyczyną była rosnąca autokracja sprawującego władzę, który zatwierdził nową konstytucję, wprowadzającą prezydencką formę rządów i system jednopartyjny z jedną legalną partią — Partią Rewolucji Narodowej. Warto w tym miejscu nadmienić, iż zdelegalizowano wszystkie inne partie polityczne a przedstawiciele „Parczamu” i inni byli sojusznicy Daouda Khana zostali aresztowani”.Nomen omen bezpośrednią przyczyną przewrotu wojskowego było (jedno z powszechnych wówczas) zabójstw politycznych, którego celem stał się Mira Akbar Chajbara. Autor zamachu, Abdul Kadir, ogłosił się przewodniczącym Rady Wojskowej lecz nie uzyskał aprobaty Mohammeda Tarakiego. Wdniu 30 kwietnia 1978 roku, powołano Demokratyczną Republikę Afganistanu, na czele której w roli premiera stanął, wspomniany Mohammed Taraki. Nowo na stałe władze wzorowały się na modelu radzieckim, a co więcej 6 grudnia 1978 roku Taraki podpisał układ o przyjaźni i współpracy z ZSRR. Rozpoczęto wdrażanie reform społecznych i gospodarczych, m.in. związanych z równouprawnieniem kobiet oraz walką z analfabetyzmem. Wprowadzane pospiesznie radykalne zmiany będące odzwierciedleniem komunistycznej ideologii i sowieckiego modelu naruszały rodowo-plemienne struktury społeczne, hierarchię i zasady religii muzułmańskiej, poprzez co wywołały sprzeciw części konserwatywnego i religijnego społeczeństwa afgańskiego. Przejęcie władzy przez komunistów z partii Chalk (Lud), nie zyskało akceptacji przywódców plemiennych. Negowanie tradycji muzułmańskiej wzbudziło ogólną niechęć, która pociągnęła za sobą falę protestów, co w konsekwencji doprowadziło do wybuchu wojny domowej. Na zachodzie kraju, w Heracie miało miejsce krwawe powstanie, w którym śmierć poniosło kilkuset obecnych w mieście Rosjan.

Rząd, w celu stłumienia powstania, poprosił o wsparcie radzieckiego lotnictwa. Sytuacja ta mocno podzieliła społeczeństwo afgańskie, znalazło to odzwierciedlenie w narastającej, wewnątrzpartyjnej walce o władzę — nasiliła się rywalizacja między frakcjami LDPA: umiarkowaną Parczam i radykalną Chalk. We wrześniu 1979 roku został zamordowany prezydent Taraki, którego stanowisko zajął przywódca frakcji Chalk, Hafizullah Amin. Nowy przywódca, nie słuchał Związku Radzieckiego, który namawiał do złagodzenia reform, Amin nawet nie propagował polityki proradzieckiej, zaczął szukać wsparcia w Pakistanie i Stanach Zjednoczonych. Jednak, podobnie jak jego poprzednik został zamordowany, a stanowisko prezydenta objął Babrak Karmal — przywódca frakcji Parczam, (jeszcze bardziej uzależnieni od Moskwy, niż wspomniany Chalk). Prezydent Karmal ogłosił amnestię, na podstawie której wolność uzyskali więźniowie polityczni osadzeni w trakcie panowania dwóch wcześniejszych rządów. Ponadto przywrócono skonfiskowane mienie, przyznano koncesje przywódcom religijnym oraz sprywatyzowano wybrane nieruchomości znacjonalizowane w czasie poprzednich reform. Wszelkie zmiany, z wyłączeniem ogólnej amnestii więźniów, były wprowadzane etapowo. Karmal, jako praktykujący muzułmanin nawoływał do powrotu do tradycyjnych zwyczajów afgańskich oraz islamskich.

W opinii ekspertów zwrócenie się przez rząd afgański w stronę komunistycznego Związku Radzieckiego, stało się jednym z kluczowych elementów regresu Afganistanu, co w efekcie doprowadziło do wewnętrznego rozpadu struktur państwa, a także walk bratobójczych.

1.2.2. Radziecka interwencja wojskowa w Afganistanie

Poszukując wyjścia z krytycznej sytuacji, w jakiej znalazł się kraj, u schyłku 1979 roku Babrak Kamal wezwał na pomoc Związek Radziecki. „W epoce zimnej wojny, gdy Związek Radziecki i Stany Zjednoczone toczyły ze sobą walki na terytoriach klientelistycznych państw, kabulscy komuniści nie zawahali się wezwać na pomoc „wielkiego brata” choćby kosztem utraty suwerenności kraju”. Radziecką obecność wojskową w Afganistanie, datuje się od marca 1979 roku, gdy Moskwa rozmieściła swoje myśliwce w dwóch zbudowanych przez siebie bazach lotniczych. Sama interwencja wojskowa rozpoczęła się w grudniu 1979 roku i dała początek długotrwałej, trwającej bowiem. aż do 1993 roku, wojnie domowej. Miała to być „wojna błyskawiczna”, a narodził się wieloletni krwawy i kosztowny konflikt „partyzantów afgańskich z armią rządową i sowieckim korpusem interwencyjnym (w sile do 100 tys. żołnierzy rocznie)”.

Pomimo wprowadzenia przez Karmala proreligijnych reformy, nie udało się doprowadzić do zakończenia wojny domowej a opozycja zbrojna, której fundamentem był islam, kontynuowała walki ze świeckim rządem. Sowiecka interwencja w Afganistanie wywołała falę międzynarodowego sprzeciwu i znaczne osłabienie dobrych relacji na linii Wschód-Zachód. W obliczu powyższego opozycja afgańska uzyskała wsparcie rządu USA, krajów Europy Zachodniej i państw regionu (głównie Pakistanu, Arabii Saudyjskiej i Iranu) oraz tysięcy ochotników islamskich, którzy przybyli do Afganistanu w celu prowadzenia „świętej wojny” (podejmowanie wszelkich działań w imię szerzenia i umacniania religii: zarówno poprzez walkę zbrojną czy pokojowe propagowanie islamu). Warto w tym miejscu zauważyć, że „dżihad” stawał się codziennością Afgańczyków, a ZSRR zaczął być postrzegany na arenie międzynarodowej jako najeźdźca, o czym świadczy chociażby wypowiedź francuskiego ministra sprawiedliwości, Jeana François-Poncet’a: „afgański ruch oporu prowadzi wojnę narodowowyzwoleńczą”.

W niedługim czasie okazało się, że armia radziecka nie była odpowiednio przygotowana do prowadzenia wojny w tak trudnym górzystym terenie. Już w pierwszych miesiącach po inwazji okazało się, że Rosjanie nie są w stanie skutecznie kontrolować granicy z Pakistanem. Deficyt ludzi zmusił dowódców radzieckich do rezygnacji z jakichkolwiek prób rzeczywistej kontroli i prowadzenia ofensywy na górskie bastiony.

W ramach demonstracji siły (użyto zmechanizowanych pojazdów opancerzonych oraz ciężkiej artylerii i lotnictwa) w kwietniu i czerwcu 1985 roku, Rosjanie zainicjowali szeroko zakrojoną ofensywę na wschód i południowy wschód kraju, która miała na celu unicestwienie wiosek zapewniających wikt osobom biorących udział w przemieszczaniu broni z pakistańskich terytoriów plemiennych. Notabene, tą samą drogą przewożono do Afgańczyków pomoc amerykańską.

Pokłosiem kilkuletnich walk mudżahedinów z armią rządową i radzieckim korpusem interwencyjnym, stały się masowe ucieczki miejscowej ludności do Pakistanu i Iranu, gdzie powstawały bazy szkoleniowe i zaopatrzeniowe wojowników, wspierane przez państwa Europy Zachodniej i Stany Zjednoczone oraz kraje Zatoki Perskiej, w szczególności przez Arabię Saudyjską. W 1985 roku po objęciu władzy w ZSRR przez Michaiła Gorbaczowa, nastąpiło sukcesywne minimalizowanie radzieckiej interwencji wojskowej na ziemiach Afganistanu. Sukcesy mudżahedinów w walce z radziecką armią udowodniły światu, że zwycięstwo w starciu zbrojnym z o wiele silniejszym przeciwnikiem nie pozostaje w sferze utopii.

W 1986 roku na czele państwa stanął Mohammad Nadżibullah, szef afgańskiej służby bezpieczeństwa, który proklamował politykę zgody narodowej, rezygnując sukcesywnie z haseł komunistycznych na rzecz propagandy islamu. W ramach liberalizacji systemu nowy przywódca zlikwidował Demokratyczną Republikę Afganistanu, powołując w jej miejsce II Republikę Afganistanu. Jednocześnie została utworzona Komisja Pojednania Narodowego. Pomimo to, że jej program nie został w pełni zrealizowany, rząd zdołał przeciągnąć na swoją stronę wielu mudżahedinów rozczarowanych polityką opozycji. Jesienią 1986 roku opracowano nową konstytucję, zatwierdzoną 29 listopada 1987 roku. Natomiast, w czerwcu 1988 roku Rada Rewolucyjna, której członkowie byli wybierani przez kierownictwo partii, została zastąpiona przez Zgromadzenie Narodowe, wybrane w wolnych wyborach. Diametralnej zmianie uległa wówczas ideologia LDPA, socjalistyczne wzorce zostały wyparte na rzecz ideologii umiarkowanego islamu, a w 1989 roku partia zmieniła swoją nazwę na „Partia Ojczyzny”.

W 1988 roku Afganistan, Pakistan, USA i ZSRR zawarły w Genewie porozumienie dotyczące uregulowania konfliktu afgańskiego, na mocy którego to dokumentu 15 lutego 1989 roku ostatnie oddziały wojsk radzieckich opuściły terytorium okupowanego kraju.

Nastąpiło podsumowanie dotkliwych strat po stronie radzieckiej: 14500 poległych żołnierzy, 1500 zniszczonych wozów pancernych, 3 tys. samochodów. Jak słusznie zauważa Jean-Charles Jauffret, „rosyjskie straty dowodzą skuteczności najprostszej broni, takiej jak granatnik RPG-7, która pozwoliła ruchowi oporu odnosić zwycięstwa w czasie ataków z zaskoczenia na radzieckie konwoje”. Druga strona konfliktu stała się „wykrwawionym krajem” liczącym zaledwie 10 mln mieszkańców (przeszło milion ofiar, w tym 80 % ludności cywilnej, 700 tys. okaleczonych i 1,5 mln przesiedleńców wewnętrznych).

Eksperci z dziedziny polityki międzynarodowej, dopatrują się w trwająca niemal dekadę interwencji wojsk ZSRR w Afganistanie, pośredniej przyczyny upadku bloku wschodniego, ze względu na olbrzymie pokłady kapitałowe, jakie zostały włożone w finansowanie prowadzonych walk, co w efekcie mocno zachwiało gospodarką kraju. Niemniej jednak, armia radziecka opuściła Afganistan w przekonaniu, że „choćby częściowo przywróciła porządek w tym kraju leżącym na skrzyżowaniu azjatyckich szlaków”.

1.2.3. Sytuacja po zakończeniu interwencji ZSRR

Jak już wspomniano, w lutym 1989 roku Michaił Gorbaczow wycofał ostatnich żołnierzy z Afganistanu, ale wbrew oczekiwaniom dotychczasowy rząd afgański wciąż utrzymywał się u władzy, dzięki wsparciu finansowemu ze strony ZSRR. Podobnie mudżahedini w dalszym ciągu otrzymywali, także wsparcie ze strony Pakistanu i Stanów Zjednoczonych. Co istotne, powoli wśród mudżahedinów narastał konflikt na tle religijnym, nasileniu uległy antyrządowe działania opozycji przy jej równoczesnym rozpadzie na dwa ugrupowania — sunnickie (siedem partii zdominowanych przez Pasztunów i popieranych przez Pakistan) oraz szyickie (osiem mniejszych ugrupowań współpracujących z Iranem). Ponadto miejsce miały konflikty o podłożu etnicznym, przede wszystkim pomiędzy dominującą ilościowo grupą Pasztunów (popieraną przez ich przedstawiciela Nadżibullaha) a innymi mniejszościami. W lutym 1989 roku ugrupowania opozycyjne utworzyły wspólną radę parlamentarną (Meli Szura), a następnie tymczasowy rząd.

Po ustaniu radzieckiego wsparcia dla reżimu Nadżibullaha mudżahedini sukcesywnie przejmowali kontrolę nad kolejnymi obszarami kraju. Afganistan stał się państwem islamskim, odrzucano wszelkie sugestie i nawiązania do myśli lewicowej, czego wyrazem był artykuł 1 nowej konstytucji z 1990 roku, według którego „Afganistan jest niezależnym, jednolitym i islamskim państwem”. W miejsce II Republiki ustanowiono nową Islamską Republikę Afganistanu. Przed rokiem 1992 dotychczasowa tradycyjna równowaga sił została przesunięta a wpływy zyskały dwie nowe klasy — militarni dowódcy i religijni przywódcy (mułłowie).

Konsekwencją wojny domowej (1992—1996), podczas której stanęły naprzeciwko siebie pasztuńska większość i tadżycko-uzbecka-huzarsko-turkmeńska mniejszość, było całkowite zniszczenie infrastruktury, zapaść organów centralnych oraz upadek wiary społeczeństwa afgańskiego w poprawę sytuacji, co ostatecznie doprowadziło do jego rozwarstwienia. Wiosną 1992 roku gen. Abdul Rasztim Dostum obalił Nadżibullaha i umożliwił zajęcie Kabulu przez mudżahedinów dowodzonych przez Tadżyka, Ahmada Szaha Masuda ze Stowarzyszenia Muzułmańskiego (Dżamija-t Islami). Formacja ta wespół z kilkoma mniejszymi ugrupowaniami podpisała tzw. porozumienie z Peszawaru, które miało na celu ustabilizowanie sytuacji wewnętrznej. Jej pokłosiem było m.in. sformowanie przejściowego rządu, czego wyrazem było powołanie Rady Kierowniczej, która wyznaczyła na prezydenta Burhanuddina Rabbaniego (Tadżyka, przywódcy Stowarzyszenia Muzułmańskiego). Przeciwko dominacji stowarzyszenia Muzułmańskiego, do którego oprócz Pasztunów należeli również Tadżycy i Uzbecy, wystąpił przywódca pasztuńskiej fundamentalistycznej Partii Muzułmańskiej (Hezb-e Islami) — Golbuddin Hekmatjar.

W marcu 1993 roku podpisano w Islamabadzie porozumienie, na mocy którego premierem Afganistanu został Golbuddin Hekmatjar, jednak pokój trwał tylko kilka miesięcy, gdyż już w następnym roku od nowa wybuchła wojna domowa.

Analiza literatury przedmiotu daje wyobrażenie o wielkości antagonizmów występujących wśród ludności Afganistanu, na tle etnicznym. Na tej podstawie można wysunąć wniosek, iż wewnętrzne waśnie znacznie przyczyniły się do wywołania wojny domowej i umożliwiły przejęcie władzy w państwie przez fundamentalistyczne ugrupowanie Talibów.

1.2.4. Afganistan pod rządami Talibów

Z początkiem 1994 roku w Kabulu wybuchły kolejne walki pomiędzy wojskami wspierającymi prezydenta i wojskami przychylnymi premierowi. Pomimo inicjatyw pokojowych podejmowanych przez ONZ i kraje muzułmańskie teren pozostawał polem walki przez cały 1995 rok. Należy, w tym miejscu wskazać wiodąca rolę Talibów, ugrupowania fundamentalistycznego, które pojawiło się we wrześniu 1994 roku w Kandaharze proklamując radykalną interpretację islamu. To oni w znacznym stopniu podsycali ludności lokalną do walki.

Dla osiągnięcia kluczowego celu, jakim było przejecie władzy w Afganistanie, Talibowie mocno zaangażowali się w trwającą wówczas wojnę domową. W lutym 1995 roku ugrupowane zajęło kwaterę wojsk Hekmatjara pod Kabulem oraz kolejne prowincje (łącznie 10 w ciągu jednego miesiąca). Przy próbie przejęcia kontroli nad Kabulem, zostali skutecznie wyparci przez wojsko. W listopadzie 1995 roku prezydent Rabbani oznajmił gotowość ustąpienia ze stanowiska w zamian za zawieszenie broni przez Talibów, którzy odrzucili tę propozycję i przypieczętowali odmowę ponownym atakiem na afgańską stolicę. Wobec zaistniałej sytuacji w marcu 1996 roku Rabbani i Hekmatjar podpisali układ wojskowy skierowany przeciwko Talibom. Pomimo oporu zjednoczonych sił państwowych fundamentaliści, uzyskawszy pomoc ze strony Pakistanu, zajęli Kabul i ogłosili powstanie Islamskiego Emiratu w Afganistanie. Powołano Radę Najwyższą z mułłą Mohammedem Omarem na czele, dotychczasowy prezydent i premier uciekli na północ kraju. Nowy rząd zyskał poparcie tylko w Pakistanie, Arabii Saudyjskiej i Zjednoczonych Emiratach Arabskich. ONZ wciąż za przedstawiciela Afganistanu uznawała rząd Rabbaniego, który od 1996 roku przebywał na wygnaniu.

W 1998 roku Talibowie zajęli Mazar-i-Sharif, ostatnie z dużych miast, co było jednoznaczne z opanowaniem 95% powierzchni Afganistanu i przejęciem władzy. Walki najbardziej intensywne, wciąż rozgrywały się na północy kraju, gdzie duży opór stawiały zwarte oddziały opozycji tadżyckiej i uzbeckiej, tzw. Sojusz Północny dowodzony przez Masuda.

Nowa władza wprowadziła zasady państwa wyznaniowego, opartego na regułach prawa szariatu (prawa muzułmańskiego, którego źródłem jest Koran i Sunna — Tradycja Proroka). Talibowie uformowali państwo, które miało być „współczesnym odzwierciedleniem myśli zawartych w Koranie i słów Proroka sprzed czternastu wieków”. Idea powrotu do pożądanej pierwotnej czystości skrywała głęboki fanatyzm, który znajdował swój wyraz w nowo utworzonym Ministerstwie Wspierania Cnoty i Karania Występku. Ostatecznemu zwycięstwu Talibów sprzyjało zmęczenie społeczeństwa targanego odwiecznymi konfliktami oraz deklarowana przez nich gotowość do walki z korupcją, wszelkiego rodzaju przemytem, haraczami i daninami, jakie dotychczas nagminnie pobierali rodzimi watażkowie.

Na początku Talibowie cieszyli się znacznym poparciem wśród ludności afgańskiej, co wynikało z ogromnej potrzeby pokoju wewnętrznego. Z chwilą wycofania się wojsk radzieckich społeczeństwo afgańskie żywiło nadzieję na nadejście długo oczekiwanego spokoju i ładu. Nagła stabilizacja po latach chaosu i bezprawia jawiła się jako obiecująca perspektywa dla długotrwałego pokoju i sukcesywnego rozwoju.

Wkrótce społeczeństwo przekonało się o brutalnych metodach i rzeczywistych zamiarach nowej władzy. Na kontrolowanych przez siebie terenach Talibowie, stosując terror jako metodę działania, organizowali ortodoksyjne państwo wyznaniowe: „ustanawiali własne prawa i przepisy, opierając się na skrajnej interpretacji islamu, z zakazem działalności opozycji, ścisłą cenzura, kontrolą mediów i informacji”. Wdrażane ograniczenia obejmowały sukcesywnie kolejne dziedziny życia: „politykę, prawo, obyczajowość, wyznania, edukację, stosunki i zwyczaje społeczne”. Kobietom zakazano podejmowania nauki i pracy oraz zobligowano do noszenia burek.

Na mężczyzn zaś nałożono obowiązek noszenia brody (której długość powinna być identyczna z tą, noszoną przez Proroka Mahometa), co było ściśle kontrolowane (tzn. mierzone) przez Talibów. Obostrzenia dotknęły, także dzieci, którym zakazano zabawy lalkami i zabawkami, gdyż przypominały „grzeszny zachód”. Zakazano m.in. oglądania telewizji, słuchania muzyki, korzystania z internetu i wielu innych aktywności, odwracających uwagę od tego, co najistotniejsze — wiary i modlitwy. Jako alternatywną rozrywkę proponowano obejrzenie „budujących spektakli”, ukazujących obcięcie ręki złodziejowi czy np. ukamienowanie niepraworządnej kobiety. Niszczono zbiory muzealne i wszelkie formy jakiejkolwiek sztuki. „Powołując się na skrajnie pojmowany muzułmański ikonoklazm (w 2001 roku, zniszczono monumentalne Posągi Buddy w Bamjanie — wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO)”.

Taki stan rzeczy pociągnął za sobą kolejny exodus — Afganistan opuściło kolejne 5 mln ludzi. Niechęć budził również fakt, iż Talibowie udzielili schronienia członkom organizacji Al-Kaida oraz jej przywódcy, Osamie bin Ladenowi, jednemu z najbardziej poszukiwanych terrorystów świata.

Saudyjczyk sprowadził na terytorium Afganistanu kilka tysięcy najemników różnych narodowości (w szczególności Arabów), w zdecydowanej większości byłych ochotników podejmujących uprzednio walkę na terytorium Afganistanu z Armią Radziecką.

Owe cudzoziemskie oddziały stały się fundamentem władzy Talibanu, w rezultacie Afganistan stał się jedną z kluczowych baz terrorystycznych na świecie. Talibowie nawołujący radykalnych fundamentalistów islamskich do walki z niewiernymi zaczęli być problemem na skalę międzynarodową.

Reasumując, należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, iż Stany Zjednoczone początkowo nie odebrały zmiany rządów w Afganistanie jako zagrożenia, wręcz odwrotnie postrzegały taki stan rzeczy jako pożądany, który pozwoli na długo wyczekiwaną stabilizację w regionie. Nie bez znaczenia pozostaje również kwestia, krytyki Talibów wobec Iranu, który od wielu lat postrzegany jest przez Amerykanów jako jeden z największych antagonistów na Bliskim Wschodzie.

1.3. Zamachy terrorystyczne — zagrożenie płynące z rządzonego przez Talibów Afganistanu

Diametralna zmiana polityki Stanów Zjednoczonych nastąpiła dopiero po serii zamachów terrorystycznych na placówki zagraniczne USA (atak na ambasady w Kenii i Tanzanii w 1998 roku– fot. 3 oraz na amerykański niszczyciel USS „Cole” w Jemenie — fot. 4), zorganizowanych i przeprowadzonych przez Al-Kaidę.

Wydarzenia te uświadomiły światowemu mocarstwu, jak wielkie zagrożenie płynie z Afganistanu pozostającego pod rządami Talibów. Islamski emirat Afganistanu wyrażał aprobatę dla poczynań Al-Kaidy, okazując przy każdej okazji najgłębszą pogardę dla fundamentalnych praw człowieka, w rezultacie czego został zepchnięty poza margines wspólnoty międzynarodowej. Od 1997 roku tylko takie kraje, jak Pakistan, Arabia Saudyjska i Zjednoczone Emiraty Arabskie uznawały reżim Talibów.

W obliczu powyższego Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła rezolucję nr 1267, która dotyczyła sankcji wobec Al-Kaidy i Talibów, ci drudzy zostali wezwani do wydania Osamy bin Ladena i zaprzestania udzielania wsparcia ugrupowaniom o charakterze terrorystycznym. W niedługim czasie nałożono na Afganistan sankcje: państwa członkowskie zostały zobowiązane do zamrożenia kont bankowych, zapobiegania przekraczania granicy oraz przekazywania wsparcia materialnego, technicznego, w tym broni dla osób i instytucji powiązanych z Al-Kaidą, Osamą bin Ladenem i Talibami. Sankcje sukcesywnie rozszerzano (listopad 1999, styczeń 2001), co było rezultatem skrajnej represyjności reżimu oraz ukrywania członków organizacji o charakterze terrorystycznym (Al-Kaida) oraz arabskich najemników bin Ladena. Talibowie odczytali te decyzje jako przejaw międzynarodowego spisku zarówno przeciwko Afganistanowi, jak i islamowi. Władze w Kabulu ignorowały nawoływania ze strony Zachodu, umiejętnie wykorzystując kolejno wprowadzane ograniczenia, za pogarszającą się sytuację gospodarczą kraju oskarżając Amerykanów i pogłębiając tym samym społeczne niezadowolenie skierowane ku Waszyngtonowi.

Przełomowym momentem stały się zamachy terrorystyczne z 11 września 2001 roku, wówczas na terytorium Stanów Zjednoczonych miały miejsce cztery niemal równoległe ataki z wykorzystaniem samolotów pasażerskich. Sprawcy po opanowaniu jednostek latających skierowali je na znane obiekty na terenie USA: dwie wieże Światowego Centrum Handlu (World Trade Center — WTC), budynek Pentagonu oraz — prawdopodobnie — w Biały Dom lub Kapitol. Zamach na WTC po dziś dzień pozostaje jedyną tak skuteczną operacją, która pociągnęła za sobą olbrzymią liczbę ofiar oraz ogromne straty materialne, tj. pozwoliła w pełni osiągnąć cel terrorystów, jakim jest spektakularny zamach przynoszący możliwie maksymalne straty oraz wzbudzający powszechny strach i panikę. Około 3 tys. osób poniosło śmierć, wielu zostało rannych, a konsekwencje zamachów są odczuwalne po dziś dzień.

Wydarzenia 9/11 uświadomiły zachodniej społeczności, że staje w obliczu nowej wojny, wojny prowadzonej nie na polach bitewnych, ale w miastach, biurach, centrach handlowych, centrach kultury, publicznej komunikacji zbiorowej, gdzie każdy może stać się ofiarą. Winą za zamachy obarczono organizację terrorystyczną Al-Kaida. Pod koniec października 2001 roku jej przywódca, Osama bin Laden, wystąpił w telewizji Al-Jazeera z komunikatem potwierdzającym odpowiedzialność Al-Kaidy za wydarzenia z 11 września 2001 roku. Saudyjczyk argumentował, iż zamachy terrorystyczne stanowiły przejaw walki o wolność i zagroził ich powtórzeniem. Zachód zareagował niemal natychmiast — 13 września Stany Zjednoczone postawiły Talibom ultimatum z żądaniem wydania Osamy bin Ladena, jednakże spotkały się z odmową, co doprowadziło do zainicjowania akcji zbrojnej. Działaniom podjętym przez Waszyngton sprzyjała, również kolejna rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ — nr 1368 z 12 września 2001 roku. Potępiła ona jednogłośnie zamachy terrorystyczne z 11 września 2001 roku, uznając tym samym takie czyny za zagrożenie pokoju i ładu na całym świecie. Ponadto wezwała wszystkie państwa do współpracy w doprowadzeniu przed oblicze sprawiedliwości winnych tej tragedii, w tym państw wspierających organizacje terrorystyczne.

1.4. Operacja antyterrorystyczna w Islamskiej Republice Afganistanu w 2001 roku

Z opinii ekspertów z dziedziny bezpieczeństwa, a także polityki stosunków międzynarodowych wynika, iż ataki z 11 września 2001 roku stanowiły punkt zwrotny w postrzeganiu reżimu w Kabulu, a przede wszystkim stały się bezpośrednią przyczyną zawiązania międzynarodowej koalicji antyterrorystycznej pod przewodnictwem Stanów Zjednoczonych i rozpoczęcia działań o charakterze militarnym w Afganistanie.

W antyterrorystycznej koalicji brało udział 31 państw, w tym 15 państw członkowskich NATO, 5 z Rady Partnerstwa Euroatlantyckiego oraz 11 państw spoza obszaru euroatlantyckiego, tj. Australia i Nowa Zelandia, Arabia Saudyjska, Jordania, Pakistan, Egipt oraz kraje postsowieckie (Kazachstan, Uzbekistan, Kirgistan, Tadżykistan i Turkmenistan). Warto zaakcentować znaczenie tych ostatnich, których rola polegała na udostępnieniu własnych baz oraz zabezpieczenia logistycznego.

1.4.1. Globalna „wojna z terroryzmem”

15 września 2001 roku Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej przyjął rezolucję upoważniającą prezydenta do użycia sił zbrojnych:,,…Prezydent upoważniony jest do użycia wszelkich niezbędnych i stosownych sił przeciwko tym krajom, organizacjom lub osobom, które uzna za odpowiedzialne za planowanie, zaaprobowanie, wykonanie lub wspomaganie terrorystycznych ataków w dniu 11 września 2001 roku, lub które dostarczyły schronienia takim organizacjom lub osobom, które uzna za odpowiedzialne za planowanie, zaaprobowanie, wykonanie lub wspomaganie terrorystycznych ataków w dniu 11 września 2001 roku, lub które dostarczyły schronienia takim organizacjom lub osobom, w celu zapobieżenia popełnieniu wszelkich, kolejnych aktów międzynarodowego terroryzmu wobec Stanów Zjednoczonych przez takie kraje, organizacje lub osoby”.

20 września prezydent USA, George W. Bush, w trakcie wystąpienia przed Kongresem Stanów Zjednoczonych przedstawił założenia ultimatum wobec Talibów rządzących w Afganistanie. Roszczenia odnosiły się do pięciu zasadniczych kwestii:

a) wydania wszystkich liderów Al-Kaidy, ukrywających się na terytorium Afganistanu;

b) zwolnienia bezpodstawnie więzionych cudzoziemców;

c) natychmiastowego likwidacji wszystkich obozów szkoleniowych dla terrorystów;

d) umożliwienia Stanom Zjednoczonym pełnego dostępu w celu weryfikacji zamknięcia wszystkich obozów szkoleniowych;

e) zapewnienia ochrony zagranicznym dziennikarzom, dyplomatom i osobom niosącym pomoc humanitarną.

W przypadku nie zastosowania się do żądań ówczesnego prezydenta, George’a W. Bush, zapowiedziano wkroczenie wojsk amerykańskich do Afganistanu i rozpoczęcie operacji militarnej. Jak można było przypuszczać, postulaty Amerykanów zostały odrzucone.

Powołanie się na artykuł 5 Traktatu Waszyngtońskiego nie było tylko symbolicznym gestem solidarności z partnerem amerykańskim, ale poskutkowało także podjęciem kroków, których celem było wzmocnienie kampanii antyterrorystycznej. I w ten oto sposób 4 października 2001 roku, na prośbę Stanów Zjednoczonych natowscy sojusznicy zgodzili się wdrożyć nowe środki:

a) zintensyfikować wymianę danych wywiadowczych dotyczących terroryzmu;

b) wspomagać członków NATO oraz inne państwa borykające się z zagrożeniem ze strony terroryzmu, w wyniku zaangażowania się we wspólną walkę z terroryzmem;

c) zwiększyć bezpieczeństwo obiektów znajdujących się na terytorium NATO,

d) ustanowić zbiorczego zezwolenie na przelot samolotów wojskowych w związku z operacjami antyterrorystycznymi;

e) udostępnić porty i lotniska na potrzeby takich operacji;

f) rozmieścić siły morskie NATO we wschodnim regionie Morza Śródziemnego, a także umożliwić wysłanie samolotów natowskiego powietrznego systemu ostrzegania i kontroli (AWACS) do USA.