Bezpłatny fragment - Historia wizualna Gewehrfabrik Danzig

Wstęp

Można sobie na początek zadać szereg pytań: jak fabryka zmieniała lokalizacje?, jak się rozbudowywała?, jak wyglądają te miejsca dzisiaj?

Czy jest możliwe w ogóle udzielenie odpowiedzi na te pytania?

Częściowo tak. Bowiem dzięki zachowanym planom, mapom, kartom pocztówkowym, zdjęciom, a nawet współczesnym zdjęciom lotniczym tudzież z drona (lub z dźwigu budowlanego). Mamy możliwość ustawienia ich w określonym punkcie czy też nawet dacie tej historii.

Oczywiście historia rozwoju Gewehrfabrik Danzig to nie tylko fabryka broni na Dolnym Mieście, choć w głównej mierze na temat tej lokalizacji jest najwięcej dostępnych informacji.

Należy jednak pamiętać o początkach działalności fabryki broni w młynach na Osieku w Gdańsku, umiejscowionych nad bocznymi odnogami kanału Raduni. Czy też działalność filialną nad Potokiem Oliwskim w młynie znajdującym się w Güntershof (Wojnowo).

Dolne Miasto

Gewehrfabrik Danzig na planach

Na planach i mapach miasta Gdańska możemy w pewny stopniu prześledzić historię Gewehrfabrik Danzig, jej rozwój i rozbudowę na przestrzeni lat w których ona istniała.

Nie będziemy tu jednak przedstawić każdego planu lub mapy z osobna. Skupimy swoją uwagę na tych które są istotne z powodu swojej szczegółowości lub z lat prezentujących istotne daty dla funkcjonowania fabryki broni w Gdańsku.

Trzeba też mieć na uwadze to że na mapach publicznych i ogólnie dostępnych odwzorowanie położenia samej fabryki jak i poszczególnych budynków może być ukryte lub znacznie zafałszowane. Nie wspominając o ewentualnych opisach przeznaczenia poszczególnych budynków.

Dolne Miasto (Niederstadt)

Fabryka została przeniesiona na Dolne Miasto w początku lat 40-dziestych XIX wieku

Na planie miasta Gdańska z roku 1853, zamieszczonego w przewodniku o Gdańsku „Danzig und seine Umgebungen“, fabryka broni (Gewehr-Fabrik) umieszczona jest w kwartale pomiędzy ulicami Weidengasse (dziś ul. Łąkowa), Schleussegasse (ob. ul. Kieturatisa), Rosengasse (dziś nie istniejąca).

Według tego planu zajmuje ona wówczas około ¼ czwartej tego kwartału, na rogu ulic Weidengasse i Rosegasse.

Na planie widoczne są dwa budynki w kształcie litery „L”, z ramionami budynków skierowanymi ku widocznemu placu wewnętrznemu (podwórza) fabryki. Fabryka posiada jeden główny szeroki wjazd od ulicy Weidengasse, umieszczony centralnie pomiędzy budynkami fabrycznymi.

Ten sam układ przestrzenny fabryki jest powtórzony na planie miasta z roku 1856 „Plan von Danzig”. Dodatkowo na planie przy budynkach fabrycznych jest podany numer posesji Weidengasse 21. W głębi podwórza fabryki od strony Rosengasse widoczny jest mały budynek, którego przeznaczenia dokładnego nie znamy w tej chwili (może natomiast chodzić o maszynę parową? lub kuźnie).

Swoją największą rozbudowę zanotowała jednak w latach I Wojny Światowej (1914—1918). Przed rozpoczęciem wojny miała zajmować obszar około 30.000 metrów kwadratowych, pod koniec wojny wzrósł on niemal dwukrotnie do około 60.000 metrów kwadratowych. Wynikało to z tego że na działalność fabryki przejęto obszar terenu w kierunku ulicy Królikarnia i Bastionu Miś.

Jeśli nałożymy na siebie plan Buhsego oraz ortofotomapę z roku 2008 to doskonale na niej widać że układ zabudowań dawnej fabryki broni w Gdańsku od ulicy Łąkowej przez niemal 150 lat pozostawał w gruncie rzeczy niezmieniony. A przynajmniej było tak aż do czasu rozbudowy LPP Fashion Lab (w 2016 roku), którego to nowe budynki stanęły częściowo na gruntach po dawnej Gewehrfabrik Danzig.

Weidengasse ≠ Łąkowa

Należy się przy okazji małe wyjaśnienie co nazewnictwa ulicy przy której egzystowała fabryka broni na Dolnym Mieście. Temat znany i omawiany szeroko, zatem nie wniosę tutaj nic nowego.

Obecna nazwa ulicy Łąkowa wynika bowiem z pomyłki jaka nastąpiła po 1945 roku, przy wprowadzaniu polskiego nazewnictwa ulic w mieście. Czy było to działanie celowe czy przypadkowe do końca tego nie wiadomo.

Jednak pewne światło na to rzuca w swoich wspomnieniach Bohdan Szermer zamieszczonych na łamach czasopiśma „30 dni”:

„Gdy dokonywano zmiany nazw ulic na Dolnym Mieście, pracownikom, którzy przybijali tabliczki coś się pokręciło i na ulicy Wiesengasse przybili tabliczkę ulica Wierzbowa a na Weidengasse — ulica Łąkowa. Gdy po jakimś czasie zorientowano się w pomyłce i chciano ją sprostować, mieszkańcy zaprotestowali, bo już się przyzwyczaili, zdążyli przesłać swe adresy rodzinom i znajomym, a niektórzy (rzemieślnicy, właściciele sklepów) pozamawiali nawet pieczątki. No i tak zostało.”

„30 dni”, nr 3 (41)/2002, str. 52

Jak wiadomo przed II Wojną Światową ulica nosiła miano Weidengasse. W języku niemieckim słowo „Weide” ma dwa znaczenia: jedno to „wierzba”, zaś drugie odnosi się co prawda do „łąki” ale bardziej w sensie znaczenia jako „pastwisko”. Jednakże sama nazwa ulicy ma wywodzić się od wierzb, rosnących nad kanałem (rowem melioracyjnym) biegnącym po środku ulicy we wcześniejszych wiekach. Widać to zresztą po zabudowie i znacznej szerokości ulicy, co jest właśnie pozostałością po owym rowie.

Zaistniała pomyłka mogła wynikać również z faktu że w niewielkiej odległości od Weidengasse istniała faktycznie ulica Wiesengasse, czyli „Łąkowa” (w tłumaczeniu „Wiese” to „łąka”).

Ostatecznie losy tak pokierowały ze ulice te zamieniły się nazwami, Wierzbowa stała się Łąkową i na odwrót.

.

Numeracja adresu Gewehrfabrik Danzig przy Weidengasse

Obecnie głównie zabudowania dawnej fabryki broni Gewehrfabrik Danzig znajdują się przy ulicy Łąkowej 35/38. Jednakże sam teren dawnej fabryki jest częściowo w dużej mierze rozparcelowany na inne posesje.

Na przykład dawny budynek administracji fabryki jest wydzielony pod adresem ulicy Łąkowej 33/34. Nowo wybudowane budynki LPP Fashion Lab pod adresem łąkowa 39B, postawiono częściowo na gruntach dawnej fabryki broni. Zaś dawne zaplecze fabryki broni znajduje się z kolei na obecnej ulicy Reduta Miś (pod numerami 4, 6, 7—9).

Jednakże fabryka broni nie zawsze się znajdowała również wciąż pod tym samym numerem przy samej Weidengasse, bowiem numer ten ulegał zmianom na przestrzeni lat czy też można powiedzieć wieków.

Znany nam obecnie dla fabryki broni numer posesji „35/38” przy Weidengasse po raz pierwszy pojawia się zapiskach w roku 1903. Nieco rok wcześniej jeszcze występowała pod pojedyńczym numerem „35”. Jak widać adres dawnej fabryki broni jest wciąż aktualny od ponad stu lat!!!.

Najdłużej jednak jako fabryka broni funkcjonowała pod adresem Weidengasse 21, bo bez mała 50 lat. Adres ten pojawia się w początkach lat 50-dziesiątych XIX wieku, kiedy to nastąpiła zmiana w zasadach numeracji posesji w Gdańsku.

Jeśli cofniemy się do pierwszej połowy XIX wieku, kiedy to domy nie miały numerów przy danej ulicy tylko były oznaczane numerami parceli. To wyczytamy tam że fabryka pierwotnie egzystowała na Dolnym Mieście (Niederstadt) pod kilkoma numerami.

Pod koniec lat 40-dziestych XIX w. fabryka broni znajduje się pod adresem Weidengasse 481, 82. Zaś wcześniej zaraz po przeprowadzce na Dolne Miasto około 1839 roku miała się znajdować się na parcelach oznaczonych numerami No. 468, No. 482 i No. 483.

„Gewehrfabrik.

Der Inhaber derselben, Geschkat, betrieb sie ebemals in einem kleinen Grundstücke in der Gegend des Spendhauses; seit vier Jahren hat er die ehemaligen Zuckersiederei=Gebäude auf der Niederstadt, Weidengasse No. 468, 482, 483 a. gekauft, wo Alles nach einem großern Maaßstabe eingerichtet ist. Es werden hier alljahrlich mehre Tausend Gewehre neu verfertigt und mit Perkussions=Schlossern versehen. Die gelieferte Arbeit wird sehr gerühmt.“

Źródło: W.F. Zernecke, „Neuester Wegweiser durch Danzig und dessen Umgegend“. 1843

Tłum.:

„Fabryka broni.

Jej właściciel, Geschkat, prowadził ją na małej działce na terenie domu dawców; Od czterech lat mieszka w budynku dawnej cukrowni przy Niederstadt, przy Weidengasse No. 468, 482, 483. Kupiony tam, gdzie wszystko jest ustawione na dużą skalę. Co roku produkuje się tu kilka tysięcy nowych karabinów wyposażonych w zamki kapiszonowe. Wykonane prace zasługują na najwyższe uznanie.”

Numeracja wewnętrzna budynków fabrycznych

Istnieją pewne przesłanki że oprócz samej numeracji posesji istniał również w fabryce broni wewnętrzny system oznaczenia zabudowań fabrycznych. Budynki były oznaczana dużymi literami alfabetu z przykładowym oznaczeniem „Haus H”, czyli budynek H. Jednak nie jest znana w tej chwili dokładna rozpiska tych oznaczeń i który budynek posiadał jakie oraz kiedy dokładnie wprowadzono te zasady i do kiedy funkcjonowały.

Na budynkach fabrycznych można również znaleźć metalowe ocynkowane tablice z oznaczeniami numerycznymi naniesionymi czarną farbą, jednak data ich powstania i przeznaczenie nie jest dokładnie znane. Numery są zawsze czterocyfrowe jak na przykład: 1002, 1004, 1006, 1007.

Gewehrfabrik Danzig — Na zdjęciach z lotu ptaka

Nie ma zdjęć fabryki broni na ulicy Łąkowej w Gdańsku wykonanych z góry (powietrza) z okresu jej działalności jako producenta broni, z oczywistych względów. Jednakże jeszcze w okresie międzywojennym powstało kilka takich ukośnych zdjęć lotniczych, na których doskonale widać układ zabudowań fabrycznych na zdjęciach wykonanych z różnych kierunków.

Po zdjęcia współczesne już nam wykonywane metodą lotniczą (ortofotomapy) czy też nawet satelitarną (Google Maps)

Fliegeraufnahme aus 200m Höhe

Pierwsze z nich było reprodukowane w opracowaniu „Der Danzinger Hochschule-Führer 1929/30”, gdzie jest podpisane jako „Danzig. Altes festungsgraben”. Choć ujęcie to jest szerzej znane w formie pocztówki podpisanej jako „Danzig Bastion Kaninchen und Steinschleuse”.

Według zamieszczonego opisu na pocztówce „Fliegeraufnahme aus 200m Höhe”, miało zostać ono wykonane z wysokości około 200 m. Kierunek z którego sfotografowano panoramę Dolnego Miasta (Niederstadt) możemy określić jako mniej więcej północno-wschodni (NE). Należy przypuszczać że zostało wykonane ono około 1927/28 roku.

Zdjęcie przedstawia widok na dawne fortyfikacje nad tzw. Opływem Motławy. Widoczne są na nim Bastiony: Królik (Kaninchen), Miś (Bär), Wyskok (Aussprung), Wilk (Wolf) oraz Kamienna Śluza (Steinschleuse). Jednakże dla nas najciekawszy jest pierwszy plan, bowiem widoczna jest na nim nasza fabryka broni. Dzięki dość niskiej wysokości z której wykonano to zdjęcie, widoczne są doskonale jej elementy zabudowy.

Aerokartographisches Instytut z Wrocławia

W zbiorach Instytutu Herdera w Marburgu znajduje się seria zdjęć Gdańska wykonanych głównie w 1929 roku przez wrocławską firmę Aerokartographisches Instytut. Zbiory te obejmują 228 fotografii dotyczących Gdańska z tamtego okresu. Z tego bogatego zbioru zdjęć wybrano część z nich (dokładnie 113) i opublikowano w 2010 roku w albumie pod tytułem „Gdańsk na fotografii lotniczej z okresu międzywojennego”.

Na pierwszym zdjęciu (Inv. Nr 58227) ze zbiorów Instytutu Hardera mamy ujęcie Dolnego Miasta (Niederstadt) z kierunku południowo-wschodniego (SE) czyli od strony tzw. Opływu Motławy. Fabryka broni na zdjęciu znajduje się po prawej stronie, bastion Miś (Bär), jest trochę przesłonięty skrzydłem samolotu z którego wykonywano zdjęcie.

Na drugim zdjęciu (Inv. Nr 58220) z tej kolekcji przedstawiającym panoramę Gdańska z kierunku południowo-zachodniego (SW), mamy z kolei możliwość prawie pionowego wglądu w obszar zabudowań fabryki broni.