Około 6 milionów lat temu człowiekowate (hominidy) oddzieliły się od małp. Hominidy charakteryzowały się postawą dwunożną, chwytnymi rękami, stosunkowo dużym mózgiem.

Paleolit, czyli starsza epoka kamienna, była to epoka trwająca od pojawienia się pierwszych narzędzi do 8 tys. lat p.n.e. (z greckiego paleos — stary i lithos — kamień).

Dolny paleolit: ok. 2,5 mln — ok. 120 tys. lat p.n.e.

— australopiteki żyły w Afryce północnej i wschodniej 4,5—1,5 mln lat temu; pojemność ich mózgu sięgała 530 cm3; charakteryzował je silny dymorfizm płciowy — mężczyzna miał około 150 cm wzrostu, kobieta około 100 cm, masa ciała wynosiła 45—30 kg; hominidy te posługiwały się znalezionymi kawałkami krzemienia jako narzędziami; uważa się ich za twórców kultury olduvai, występującej na obszarze Afryki wschodniej

— homo habilis (łac. człowiek uzdolniony) żył około 1,8 mln lat temu na sawannie wschodnioafrykańskiej; pojemność jego mózgu wynosiła około 640—680 cm3; wytwarzał pierwsze narzędzia, stąd jego nazwa

— homo erectus (łac. człowiek wyprostowany) żył od około 1,8 mln do 125 tys. lat temu, początkowo w Afryce, następnie (około miliona lat temu) zaludnił Azję i Europę; pojemność jego mózgu wynosiła 760—1225 cm3; zakładał pierwsze stałe obozowiska, używał ognia — najstarsze ślady palenisk pochodzące sprzed 460 tys. lat znaleziono w jaskini Czukutien w Chinach; polował w grupie na duże zwierzęta; używał narzędzi — początkowo otoczaków, później pięściaków; homo erectus stworzył kulturę aszelską, występującą w Afryce, Azji i Europie

Środkowy paleolit: ok. 120 tys — ok. 40 tys. p.n.e.

— homo neanderthalensis (neandertalczyk) żył około 125—35 tys. lat temu w Europie, na Bliskim Wschodzie i w Azji; miał pojemność mózgu około 1600 cm3; używał narzędzi kamiennych i kościanych (noże, ostrza, zgrzebła)

Nazwa neandertalczyk pochodzi od doliny Neander (po niemiecku: Neandertal) koło Düsseldorfu, w której archeolog Johannes Carl Fuhlrott znalazł w roku 1856 w warstwie wapiennej szkielet przedstawiciela tego gatunku. Wcześniej, w roku 1829, fragmenty szkieletu neandertalczyka znaleziono w Engis w Belgii (szczątki trzyletniego dziecka) i w roku 1848 w jaskini Forbes’ Quarry w Gibraltarze, jednak w obu tych przypadkach początkowo nie rozpoznano w znalezisku nowego gatunku człowieka. Szczątki z Gibraltaru zidentyfikowano jako neandertalskie w roku 1864, a z Engis dopiero w roku 1936.

— neandertalczyk prawdopodobnie posługiwał się już mową; żył w okresie międzylodowcowym w dużych obozowiskach w jaskiniach, polował na niedźwiedzie, mamuty, konie, renifery, używając dzid i oszczepów; stworzył kulturę mustierską

— grzebał zmarłych wraz z przedmiotami codziennego użytku i pożywieniem, co świadczyłoby, iż posiadał wyobrażenia o życiu pozagrobowym; zmarłych przed pochówkiem pokrywał czerwoną ochrą

— prowadził typowo osiadły tryb życia, poruszał się w promieniu kilku kilometrów od swojej osady

Górny paleolit: ok. 40 tys. — ok. 10 tys. p.n.e.

— homo sapiens sapiens (człowiek rozumny właściwy) — zaludnił 40 tys.-12 tys. lat temu wszystkie strefy geograficzne; przywędrował z Afryki, był koczowniczym myśliwym; pojemność mózgu ok. 1500 cm3; wyglądem nie różnił się od współczesnego człowieka; jego pierwszy szkielet znaleziono w miejscowości Cro Magnon we Francji, dlatego określa się go mianem człowieka z Cro Magnon

— wytwarzał noże kamienne, groty oszczepów, narzędzia z kości i rogów; ok. 25 tys. lat temu zastosował pierwszy łuk

— pozostawił po sobie malowidła naskalne w Lascaux we Francji (ponad 600 malowideł przedstawiających zwierzęta oraz istoty półludzkie — obiekty te odkryto w roku 1940) oraz w Altamirze w Hiszpanii (odkryto w roku 1879); wyznawał kult płodności — świadczy o tym wapienna figurka Wenus z Willendorfu, znaleziona w dolnej Austrii i pochodząca z 12 tys.-8 tys. lat p.n.e.; człowiek z Cro Magnon robił również figurki antropo- i zoomorficzne z wypalanej gliny

— polował w okresie ostatniego zlodowacenia, gdy Europa pokryta była tundrą, stepotundrą i stepem; mieszkał w małych szałasach o drewnianej konstrukcji, wewnątrz których znajdowały się paleniska

Rewolucja neolityczna

— neolit — z greckiego neos — nowy i lithos — kamień; młodsza epoka kamienna trwająca od ok. 10 tysięcy lat p.n.e. do ok. 2,5 tys. lat p.n.e., gdy upowszechniło się zastosowanie miedzi i brązu

Narodziny rolnictwa — tzw. pierwsza rewolucja neolityczna

Przyczyną przejścia ludzi od myśliwsko-zbierackiego do rolniczego trybu życia były zmiany klimatyczne. Postępujące ocieplenie spowodowało, że na północ odeszły duże zwierzęta, na które polowano w okresie paleolitu: jelenie, mamuty, tygrysy szablozębne. W efekcie wielu grupom ludzkim żyjącym na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz w Azji Mniejszej zaczęło brakować pożywienia.

Rosły tam natomiast w dużych ilościach dzikie trawy, które — przy niedostatku innej żywności — stały się podstawą ludzkiej diety. Stopniowo ludzie nauczyli się, w trakcie procesu trwającego kilka wieków, selekcjonować te trawy oraz uprawiać je. By je uprawiać, musieli stworzyć stałe siedziby.

Około 8 tys. lat p.n.e. na Bliskim Wschodzie pojawiły się pierwsze uprawy jęczmienia, owsa i pszenicy. Rozpoczął się także proces udomowiania zwierząt — najpierw owiec i kóz (9 tys. lat p.n.e.), potem świń (9 tys. lat p.n.e.), następnie bydła (7,5 tys. lat p.n.e.) i koni (około 4 tys. lat p.n.e.).

Region, w którym zaczęły się rozwijać najwcześniejsze formy rolnictwa i powstały pierwsze osady, nazywamy żyznym półksiężycem. Był to obszar obejmujący doliny rzek Eufrat, Tygrys i Jordan, aż po ujście Nilu. Za pierwszą stałą osadę uważa się Jerycho, powstałe około 9 tys. lat p.n.e., które około 8 tys. lat p.n.e. przekształciło się w pierwszą osadę miejską, otoczoną murem. Wokół Jerycho istniał system irygacyjny.

Około 6,5 tys. lat p.n.e. powstała osada miejska Çatal Hüyük w Anatolii (dzisiejsza Turcja). Jej mieszkańcy, zajmujący się rzemiosłem, mieszkali w ciasno stojących domach z suszonej cegły, do których wchodziło się po drabinie przez otwór w dachu. Znaleziono tam kilkadziesiąt pomieszczeń pełniących funkcje sakralne. Mieszkańcy Çatal Hüyük swoich zmarłych najpierw wystawiali na żer sępom (liczne rysunki tego ptaka świadczą, iż był on czczony), a następnie szkielety grzebali pod podłogą pomieszczeń, w których mieszkali.

— Chiny — nad Huang-ho około 5 tys. lat p.n.e. zaczęto uprawiać proso, a nad Jangcy 4 tys. lat p.n.e. ryż; około 3 tys. lat p.n.e. początek produkcji jedwabiu

— Indie — nad rzeką Indus odkryto pierwsze ślady uprawy bawełny sprzed ok. 5,5 tys. lat p.n.e.

— powstawanie osad miejskich na Cyprze, w Grecji i na Półwyspie Bałkańskim

Postęp technologiczny — tzw. druga rewolucja neolityczna

— zastosowanie prymitywnego pługa do uprawy ziemi — ok. 4 tys. lat p.n.e.; zwierzęta pociągowe

— tkactwo — plecione kosze, ubrania z wełny owiec, len w Egipcie ok. 3 tys. lat p.n.e.

— upowszechnienie koła garncarskiego — ok. 4 tys. lat p.n.e. w Iranie, 500 lat później w Sumerze; ceramika wstęgowa — nazwa od stosowanej ornamentyki; magazynowanie żywności w glinianych naczyniach

Zastosowanie metali

— około 8 tys. lat p.n.e. — w Iranie i Anatolii wykorzystywanie do wyrobu ozdób miedzi naturalnej

— ok. 6,5 tys. lat p.n.e. pierwsze wytopy miedzi na Bliskim Wschodzie; w Europie wytop miedzi głównie na Bałkanach i w Kotlinie Karpackiej

— ok. 3,5 tys. lat p.n.e. — brąz (miedź + cyna) w Sumerze, ok. 2,5 tys. p.n.e. w Azji Mniejszej i Egipcie; stop używany do wyrobu ozdób oraz broni

— ok. 1,3 tys. lat p.n.e. — znajomość żelaza w Asyrii i Egipcie; początkowo żelazo służyło do ozdabiania (inkrustowania) wyrobów z brązu; nie umiano bowiem hartować żelaza, więc było kruche; technika hartowania pojawiła się ok. 1,4 tys. lat p.n.e. wśród Hetytów, którzy jej przez długi czas zawzięcie strzegli

— poszukiwanie źródeł surowców spowodowało stopniowy rozwój szlaków handlowych, a także nasilenie się konfliktów zbrojnych

— wojna jako sposób zdobywania zasobów (ziemi, surowców)

— wojna jako czynnik przyspieszający rozwój technologiczny

Skutki upowszechnienia rolnictwa

— dieta węglowodanowa zamiast białkowej; zboża głównym pokarmem

— zwiększenie produkcji żywności i eksplozja demograficzna

— uzależnienie społeczności ludzkich od upraw kilku roślin; niebezpieczeństwo masowego głodu w przypadku klęski suszy

— stopniowa specjalizacja wytwarzania; rozwój rzemiosła

— epidemie jako efekt życia w dużych skupiskach o charakterze miejskim; pojawiły się gruźlica, trąd, cholera, dżuma

Wierzenia w neolicie

— kult solarny (w przeciwieństwie do typowego dla paleolitu kultu lunarnego)

— politeizm — bóstwa domowe, duchy, demony; kult sił przyrody

— megality — sanktuaria solarne zbudowane z bloków kamiennych (m.in. Stonehenge na Wyspach Brytyjskich); rodzaje megalitów: dolmeny (kamienne groby, rodzaj komory o wysokości ok. 3 m), menhiry (słupy kamienne) i kromlechy (wielkie kręgi kamienne)

— zmarłych palono (urny z prochami) bądź grzebano w ułożeniu embrionalnym (być może był to wyraz wiary w ponowne narodziny)

Cywilizacja Mezopotamii

— nazwa Mezopotamia pochodzi z języka greckiego i oznacza Międzyrzecze; cywilizacja mezopotamska powstała w dorzeczu Eufratu i Tygrysu

Stosunki etniczne

— południe Mezopotamii zamieszkiwał od IV tysiąclecia p.n.e. lud Sumerów, prawdopodobnie przybyły ze wschodniej Azji; był on założycielem pierwszych miast-państw: Ur, Uruk, Lagasz

— północ Mezopotamii zamieszkiwały ludy semickie, które od III tysiąclecia p.n.e. rozpoczęły stopniową ekspansję na południe, podporządkowując sobie ośrodki sumeryjskie

— język sumeryjski do końca istnienia cywilizacji mezopotamskiej pełnił rolę języka dyplomacji, a także liturgii

Polityka i społeczeństwo

— w sumeryjskich miastach-państwach król był „wielkim człowiekiem” rządzącym w imieniu lokalnego boga

— ośrodkiem władzy w każdym mieście była świątynia; pełniła rolę religijną, ale także gospodarczą — dystrybucja zbiorów

Imperium akadyjskie zostało stworzone przez Sargona ok. 2320 roku p.n.e. Obejmowało Mezopotamię oraz Syrię, jego stolicą było miasto Akad (Agade). Tradycja mezopotamska mówiła, że Sargon opanował Sumer w rezultacie stoczenia 34 bitew. Po osiągnięciu „dolnego morza” (dzisiejszej Zatoki Perskiej) obmył w nim swoją broń, co symbolizowało koniec walki. W poszczególnych prowincjach imperium rządzili osadzeni przez władcę gubernatorzy. Powstał system dróg oraz łączności pocztowej. Imperium to przetrwało tylko około 200 lat, pokonane przez koczownicze plemiona Gutejów. Sumer odzyskał wówczas na około 100 lat samodzielność — rządzili nim królowie z dynastii pochodzącej z miasta Ur.

Imperium babilońskie stworzyli semiccy Amoryci, którzy przybyli do Mezopotamii z Bliskiego Wschodu. Stolicę swego państwa założyli w Babilonie, ich najwybitniejszym władcą był Hammurabi (1792—1750 p.n.e.). W całym państwie obowiązywał kult boga Marduka.

— Hammurabi przeprowadził ok. 1750 roku p.n.e. kodyfikację prawa, która opierała się na wcześniejszej sumeryjskiej kodyfikacji, dokonanej przez króla Ur-Nammu ok. 2050 roku p.n.e.; zasada talionu, czyli równej odpłaty (symbolizowana sentencją „oko za oko, ząb za ząb”); kodeks zawierał 282 paragrafy z dziedziny prawa karnego, cywilnego i handlowego; sankcjonował podział społeczeństwa na trzy stany: ludzi wolnych, tzw. królewskich i niewolników

Imperium asyryjskie — w II połowie II tysiąclecia p.n.e. całą Mezopotamię podbijają Asyryjczycy, semicki lud z północy. Pospolite ruszenie wolnych chłopów zastąpili zawodową armią, składającą się z ciężkozbrojnej piechoty i rydwanów bojowych. Ich imperium było silnie scentralizowane — podbite kraje zamieniono w prowincje zarządzane przez królewskich namiestników, z udziału we władzy została wyeliminowana lokalna arystokracja. Asyryjczycy stosowali na dużą skalę politykę deportacji, czyli przymusowego przesiedlania podbitych ludów na nowe tereny, a także eksterminacji. Twórcą potęgi asyryjskiej był Assurbanipal (669-ok. 630 p.n.e.), jego stolicą była Niniwa, w której założył wielką bibliotekę, liczącą kilkadziesiąt tysięcy tabliczek z pismem klinowym.

Imperium chaldejskie (nowobabilońskie) — jego najwybitniejszym władcą był Nabuchodonozor II (604—562 p.n.e.), wielki budowniczy i intelektualista. Stworzył on w Babilonie dla swej małżonki, księżniczki medyjskiej Semiramidy, słynne wiszące ogrody. Zdobył zbuntowaną Jerozolimę (598 p.n.e.), a jej mieszkańców uprowadził w niewolę babilońską do miasta Nippur. Imperium chaldejskie zostało podbite przez króla Persów Cyrusa Wielkiego w roku 539 p.n.e. i włączone do jego państwa.

Osiągnięcia cywilizacyjne

Sumerowie wynaleźli w IV tysiącleciu p.n.e. pismo. Miało ono początkowo charakter piktograficzny (obrazkowy). Jego rozwój miał charakter ewolucyjny: najpierw przy pomocy obrazków rytych w kamieniu lub stempli odciskanych w glinie oznaczano własność, następnie używano symboli obrazkowych do inwentaryzowania dóbr świątynnych i zapisywania transakcji handlowych. Później pojawiły się ideogramy oznaczające pojęcia ogólne lub abstrakcyjne (na przykład symbol miski zaczął oznaczać jakikolwiek rodzaj żywności, a głowa z miską — czynność jedzenia). W dalszej fazie rozwoju pismo sumeryjskie przeobraziło się w schematyczne znaki oznaczające sylaby. Pismo to nazwano klinowym, gdyż jego znaki miały kształt klinów, tworzonych przy użyciu rylca na glinianych tabliczkach. Znaków tych było około 500 i miały one wiele znaczeń, właściwe znaczenie określane było przez kontekst.

— matematyka: system miar i wag dziesiętny i sześćdziesiętny, algebra — mnożenie i dzielenie (brak znajomości zera)

— transport kołowy — ok. 3,2 tys. lat p.n.e.; były to dwukołowe rydwany lub czterokołowe wozy; koła były pełne, składały się z dwóch części połączonych drewnianymi czopami lub miedzianymi kołkami

Sumerowie wynaleźli kalendarz — był to kalendarz lunarny (księżycowy), liczący 354 dni podzielonych na 12 miesięcy. Co kilka lat dodawany był przez władcę dodatkowy miesiąc, żeby utrzymać zgodność z rokiem słonecznym. Nie znano podziału roku na tygodnie. Za dni świąteczne uważano pierwszy, siódmy i piętnasty dzień każdego miesiąca. Sumerowie dzielili dzień na trzy części (rano, południe, popołudnie), z których każda liczyła dwie podwójne godziny. Z kolei godziny składały się z 60 minut, a minuty z 60 sekund. Noc analogicznie dzielono na wieczór, światło gwiazd i świt. Dzień trwał od naszej ósmej rano do ósmej wieczorem (doba sumeryjska liczyła tylko 12 godzin — sześć dziennych i sześć nocnych).

— architektura: zigguraty — piramidy schodkowe pełniące rolę świątyń; pierwowzór biblijnej wieży Babel

— produkcja wypalanej cegły — powodem brak kamienia

— rozwój międzynarodowego handlu na dużą skalę — zmuszał do tego niemal całkowity brak surowców

— wielka biblioteka ostatniego władcy Asyrii, Assurbanipala, w Niniwie; liczyła ponad 40 tysięcy tabliczek pisma klinowego

— Epos o Gilgameszu — pierwsze literackie opisanie mitu o potopie

— Enuma Elisz — opowieść o stworzeniu świata

Cywilizacja starożytnego Egiptu

— 3,5 tys. lat p.n.e. — powstanie pierwszych miast nad Nilem

— rola Nilu w tworzeniu struktury państwowej — konieczność budowy i utrzymania sieci irygacyjnej; państwo jako organizator wielkich prac publicznych (budowa piramid); grecki dziejopis Herodot z Halikarnasu nazwał Egipt „darem Nilu”

Okres Archaiczny (ok. 3100 p.n.e. — ok. 2770 p.n.e.)

— ok. 3100 roku p.n.e. — według Herodota władca Górnego Egiptu Menes (tak nazwano go w greckiej historiografii) dokonuje podboju Dolnego Egiptu; natomiast tradycja egipska mówi, że pierwszym władcą połączonego kraju był Narmer; stolicą zjednoczonego w ten sposób państwa zostaje Memfis w Dolnym Egipcie

— zjednoczenie Egiptu miało kluczowe znaczenie dla możliwości wykorzystania Nilu jako szlaku transportowego oraz dla stworzenia jednolitego systemu irygacyjnego i zarządzania nim

— w Okresie Archaicznym panowały dwie pierwsze dynastie faraonów

Okres Starego Państwa (ok. 2770 p.n.e. — ok. 2200 p.n.e.)

— ten okres rozpoczął się od wstąpienia na tron faraona Dżosera, założyciela trzeciej dynastii; w okresie jego panowania ukształtował się model ustrojowy despotycznej monarchii egipskiej; dowodem potęgi tego faraona było zbudowanie przez niego pierwszej piramidy

— faraon sprawował absolutną władzę świecką i religijną; uważany był za boga — syna boga słońca Ra, wcielenie boga Nilu i wegetacji Horusa

— państwo miało charakter teokratyczny, to znaczy nie było separacji między władzą religijną i świecką, a element religijny dominował w życiu społecznym

— wezyr — wybierany spośród krewnych faraona, a później arystokracji — pełnił funkcję szefa władzy wykonawczej; wspierał go kanclerz odpowiedzialny za kwestie gospodarcze

— nomarchowie byli zarządcami, sędziami i kapłanami w poszczególnych prowincjach (nomach); sprawowali władzę dziedzicznie, co może świadczyć, iż byli potomkami władców księstw egipskich sprzed zjednoczenia kraju

— Stare Państwo miało charakter pokojowy: nie istniała stała armia, każdy nom posiadał własne siły porządkowe, lecz były one dowodzone przez cywilnych urzędników i używane głównie do robót publicznych; w sytuacji zagrożenia zewnętrznego na wezwanie faraona organizowano obronę opartą na połączeniu sił regionalnych, którymi dowodził jeden z cywilnych urzędników władcy

Pierwszy Okres Przejściowy (ok. 2200 p.n.e. — ok. 2050 p.n.e.

— rewolta nomarchów spowodowała rozpad Starego Państwa; doszło do niej w sytuacji kryzysu państwa, spowodowanego następującymi czynnikami:

— realizowanie wielkich inwestycji budowlanych (piramidy) łączyło się ze zwiększeniem obciążeń społeczeństwa na rzecz władzy

— słabe zbiory w wyniku następujących po sobie okresów suszy i powodzi

— w tym okresie Egipt podzielił się na rywalizujące ze sobą księstwa, zapanował chaos; plemiona pustynne dokonywały łupieżczych najazdów na terytorium egipskie

— kryzys został przezwyciężony dzięki nomarchom z Teb, którzy odbudowali władzę centralną, zapoczątkowując XI dynastię faraonów

Okres Średniego Państwa (ok. 2050 p.n.e. — 1786 p.n.e.)

— poskromienie nomarchów i przywrócenie jedności państwa; nomarchowie byli odtąd mianowani przez faraona; stolica najpierw w Tebach, potem w Memfis

— faraonowie, ograniczając znaczenie arystokracji, oparli swoją władzę na sojuszu z kupcami, rzemieślnikami i rolnikami; polityka ta doprowadziła do wzrostu ogólnego poziomu dobrobytu; roboty publiczne służyły w większym stopniu całemu społeczeństwu, zrezygnowano bowiem z budowy piramid na rzecz osuszania bagien i rozbudowy systemu irygacyjnego

— religia kładła większy nacisk na kwestie moralne, mniejszy natomiast na rytuał zależny od pozycji materialnej

— rozwijanie kontaktów handlowych ze światem zewnętrznym: import kadzidła i perfum z Arabii, miedzi z półwyspu Synaj, wyrobów rzemieślniczych z Fenicji (w Byblos przebywał rezydent egipski), Mezopotamii i Krety

— budowa fortyfikacji od strony Palestyny, co świadczyło o rosnącym zagrożeniu militarnym z tego kierunku

— podbój Nubii (dzisiejszy północny Sudan) — kraj ten słynął z bogatych złóż złota, jego opanowanie chroniło także Egipt przed najazdami plemion koczowniczych

Drugi Okres Przejściowy (ok. 1786 p.n.e. — ok. 1560 p.n.e.)

— pojawienie się uzurpatorów i rozpad państwa egipskiego na dzielnice; był to prawdopodobnie wynik buntu arystokracji, odsuniętej od tronu w okresie Średniego Państwa

— ok. 1750 roku p.n.e. — Egipt najeżdżają Hyksosi z Azji Mniejszej, wykorzystując nową technikę walki: rydwan bojowy; Hyksosi nie opanowali Górnego Egiptu; na podbitym obszarze powszechnie stosowali terror, co stało się przyczyną narastającego oporu ludności egipskiej; walkę z nimi podjęli nomarchowie z Teb; potęga Hyksosów została złamana ok. roku 1560 p.n.e.; bohaterem tej walki był Ahmose, założyciel XVIII dynastii

Pochodzenie Hyksosów nie jest jasne, ich nazwa w języku egipskim oznacza „władców obcych krajów”. Być może był to lud indoeuropejski, a być może semicki. W okresie swojego panowania w dolnym Egipcie Hyksosi przejęli egipski system władzy i administracji, a także miejscową kulturę.

Okres Nowego Państwa (1560 p.n.e. — 1087 p.n.e.)

— odbudowa państwa po wypędzeniu Hyksosów; Egipt nabrał charakteru państwa scentralizowanego i zmilitaryzowanego; przez niektórych historyków ten okres nazywany jest Okresem Imperium

— podbój Palestyny, Syrii i Mezopotamii; na tych obszarach ciągle jednak wybuchały bunty przeciwko egipskiemu panowaniu, co angażowało poważne siły i środki faraonów; Nowe Państwo zdobyło więcej terytorium niż było w stanie efektywnie zarządzać; w XII wieku p.n.e. Egipt utracił większość podbitych prowincji

— rozwój prężnych kontaktów handlowych z Afryką, Azją i wyspami Morza Śródziemnego

— faraon Amenhotep IV Echnaton (panował prawdopodobnie w latach 1351—1334 p.n.e.) próbował zastąpić kult starych bogów kultem Atona — Boga Tarczy Słonecznej — była to pierwsza w historii próba wprowadzenia religii monoteistycznej

Przewrót religijny, jaki dokonał się z inicjatywy Amenhotepa IV, był odpowiedzią na degradację tradycyjnej religii egipskiej, która w coraz większym stopniu traciła charakter etyczny i przekształcała się w zbiór praktyk magicznych. Amentotep IV wypędził kapłanów ze świątyń, nakazał usunąć z inskrypcji w miejscach publicznych imiona dawnych bóstw i ogłosił kult jedynego boga, Atona. Swoje imię Amenhotep (oznaczające Amon odpoczywa) zastąpił imieniem Echnaton (Aton jest zadowolony). Jego żona Nefertiti zmieniła imię na Nefer-nefru-aton (Piękna pięknem Atona).

Aton, w odróżnieniu od poprzednich bogów, nie miał postaci ludzkiej ani zwierzęcej, lecz był wyobrażany jako życiodajna siła, przejawiająca się w promieniach słonecznych. Aton był twórcą wszystkiego (w tym porządku moralnego) — i dlatego był bogiem nie tylko Egiptu, lecz całego Wszechświata. Po raz pierwszy pojawiła się koncepcja boga wszechmocnego, sprawiedliwego i łaskawego (do której nawiązali żydowscy prorocy 600 lat później).

Amenhotep IV został zamordowany w wyniku spisku kapłanów i po jego śmierci przywrócono tradycyjną religię, niszcząc wszelkie ślady po kulcie boga Atona.

— za ostatniego z wielkich faraonów uważany jest Ramzes III, panujący w latach 1182—1151 p.n.e.

— rozpad państwa w wyniku najazdu ludów morskich; były to ludy pochodzące z Bałkanów i rejonu Morza Egejskiego, które przemieściły się przez Azję Mniejszą, Syrię i Fenicję i od strony Palestyny zaatakowały Egipt; ich pochodzenie etniczne nie jest jasne, niektórzy historycy utrzymują, że w skład ludów morskich mogli wchodzić Achajowie i Dorowie, a także Etruskowie i Filistyni; pierwszy najazd ludów morskich odparł w roku 1220 p.n.e. faraon Merenptah, następnie Ramzes III stoczył z nimi zwycięską bitwę nad Nilem; najazdy w XI wieku p.n.e. okazały się jednak niszczycielskie

Okres późny (1087 p.n.e. — 525 p.n.e.)

— wobec osłabienia instytucji państwa i pozycji faraona faktyczną władzę przejmują kapłani boga Amona

— rządy obcych dynastii, najpierw Libijczyków (od połowy X wieku do końca VIII wieku p.n.e.), następnie Nubijczyków (czyli dynastii etiopskiej, panującej w latach 715—671 p.n.e.)

— podbój Egiptu przez Asyryjczyków — 671 p.n.e.; wyparcie ich po ośmiu latach okupacji dzięki pomocy wojsk lidyjskich i greckich

— podbój Egiptu przez króla Persów Kambyzesa — 525 p.n.e.; Egipt staje się częścią imperium perskiego

Osiągnięcia cywilizacji egipskiej

Znaki pisma egipskiego — hieroglify — miały trojaki charakter: były to piktogramy, znaki sylabiczne oraz znaki alfabetyczne. W sumie Egipcjanie używali 24 symboli alfabetycznych, oddającym poszczególne spółgłoski. Nigdy jednak nie stworzono w Egipcie pisma całkowicie alfabetycznego; uczynili to dopiero Fenicjanie na Bliskim Wschodzie około roku 1400 p.n.e.

Egipcjanie pisali na sprasowanym papirusie zwijanym w rulony. Roślina ta masowo występowała w delcie Nilu. Klasyczne hieroglify używane były głównie do tekstów religijnych i dokumentów państwowych. Zapiski o charakterze gospodarczym były robione przy użyciu pisma hieratycznego — uproszczonej wersji pisma hieroglificznego. W okresie Nowego Państwa używane było także pismo demotyczne (czyli ludowe) — najprostsza wersja hieroglifów.

— piramidy jako obiekty grobowe władców; największe piramidy zostały wzniesione w Gizie przez faraonów Chufu (gr. Cheops), Chafre i Menkaure

— matematyka: wprowadzenie systemu dziesiętnego (bez zera), ułamki, rozwój geometrii koniecznej do obliczania wymiarów piramid; określenie liczby π (stosunek długości okręgu do jego średnicy)

— astronomia: określanie terminów wylewu Nilu oraz zaćmień; kalendarz słoneczny — początkiem roku był dzień, w którym gwiazda Syriusz pokazywała się rano na horyzoncie razem ze Słońcem

— medycyna: badanie pulsu i bicia serca, znajomość anatomii człowieka

— stosowanie technologii balsamowania zwłok

— bogaty system wierzeń religijnych; wiara w życie pozagrobowe i idea sądu po śmierci — sędzią był Ozyrys, w którym widziano także bóstwo płodnej natury; Re był bogiem Słońca; Horus był bogiem Nilu i wegetacji; Ptah był patronem miasta Memfis, a Amon — patronem miasta Teby; kult Amona zaczął się rozpowszechniać w okresie Średniego Państwa, stał się on wówczas bogiem ogólnoegipskim

Cywilizacja doliny Indusu

— najstarsze dzieje osadnictwa w dolinie Indusu sięgają VI tysiąclecia p.n.e.; ten obszar zamieszkiwali wówczas rolnicy posługujący się kamiennymi narzędziami; ok. 4 tys. lat p.n.e. wytwarzali oni gliniane naczynia przy użyciu koła garncarskiego, hodowali wiele gatunków zwierząt oraz uprawiali bawełnę

— wykopaliska świadczące o najwyższym poziomie rozwoju tej cywilizacji pochodzą z III tysiąclecia p.n.e.; o rozwoju sztuki świadczą figurki ludzi i zwierząt z terakoty

Wykopaliska w Mohendżo-daro i Harappie

— cywilizacja doliny Indusu obejmowała obszar od wybrzeży Morza Arabskiego, poprzez dorzecze Indusu do Amu-darii w dzisiejszym północnym Afganistanie; była to przede wszystkim cywilizacja miejska, utrzymująca rozległe stosunki handlowe ze światem zewnętrznym

— dotychczas archeolodzy odkryli około 70 ośrodków miejskich na tym obszarze, z których największymi są Mohendżo-daro i Harappa w Pendżabie; każde z tych miast liczyło ok. 35 tys. mieszkańców; różnorodność zabudowań świadczy, iż w tych społecznościach istniało dość duże zróżnicowanie klasowe

— oba miasta zostały zbudowane na planie szachownicy, były silnie ufortyfikowane, umocnienia wzniesiono z wypalanej cegły; solidne domy, niektóre nawet dwupiętrowe, były wyposażone w łazienki, do których był doprowadzony system wodociągowo-kanalizacyjny; wielkie spichlerze zbożowe oraz zabudowania pałacowe świadczą, iż czołową rolę w gospodarce odgrywało państwo, a struktura administracyjna była silnie scentralizowana

— spośród metali mieszkańcy Mohendżo-daro i Harappy znali miedź i brąz; wytwarzano z nich m.in. wazy zdobione ornamentami ze złota i srebra

Pismo

— składało się ono z ok. 270 znaków piktograficznych; dotychczas nie udało się go odczytać; nie jest ono podobne do żadnego ze znanych systemów

— przykłady tego pisma znaleziono na ponad 2 tys. kamiennych pieczęci w kształcie kwadratów bądź prostokątów; służyły one prawdopodobnie do oznaczania prywatnej własności; na pieczęciach znajdowały się wizerunki zwierząt i krótkie inskrypcje

Wierzenia religijne

— podstawą religii był kult płodności; w obiektach sakralnych odkryto symbole falliczne oraz figurki świadczące o kulcie byka

— popularny był także wizerunek męskiego bóstwa z rogami, które uważa się za prototyp boga Sziwa z religii hinduistycznej

Przyczyny upadku

— w I połowie drugiego tysiąclecia rejon Indusu nawiedziły trzęsienia ziemi i powodzie, które zmieniły bieg rzeki i zatopiły gęsto zaludnione tereny

— ok. 1600 roku p.n.e. wtargnęły na półwysep indyjski koczownicze plemiona z północy, niszcząc ośrodki władzy istniejącej tam cywilizacji

Cywilizacja chińska

— narodziła się w dolinie Żółtej Rzeki (Huang-ho) i w delcie Jangcy; pierwszy homo sapiens pojawił się na tym obszarze ok. 200 tys. lat temu, natomiast przejście od myśliwsko-zbierackiego trybu życia do rolnictwa nastąpiło ok. 8 tys. lat p.n.e.

Wczesne kultury

— kultura Yangshao istniała w okresie 5 tys.-3 tys. lat p.n.e. w północnych Chinach; jej twórcy znali rolnictwo wypaleniskowe, udomowili świnię, psa, kurę, bydło, owce i kozy; uprawiali proso, używali motyk do spulchniania ziemi uprawnej, opanowali produkcję jedwabiu

Hodowla jedwabników wymagała uprawy na dużą skalę drzew morwowych. Gąsienice jedwabnika zjadają bowiem ok. 50 kg liści morwowych, by wytworzyć ok. 7 kg kokonów, z których po obróbce termicznej otrzymuje się około pół kilograma jedwabiu.

— symbole graficzne umieszczane na ceramice kultury Yangshao stały się prawdopodobnie pierwowzorami dla znaków pisma chińskiego

— następcą kultury Yangshao była kultura Longshan, istniejąca w latach 3000—2500 p.n.e.; jej twórcy porzucili rolnictwo wypaleniskowe i przeszli do fazy w pełni osiadłego trybu życia i intensywnej uprawy ziemi; dla tego okresu charakterystyczna jest czarna ceramika produkowana przy użyciu koła garncarskiego; osady otaczano ziemnymi wałami, co świadczy o nasileniu konfliktów zbrojnych

— prawdopodobnie pojawiły się wówczas pierwsze formy państwowe, powstało pismo piktograficzne; kult płodności typowy dla kultury Yangshao został zastąpiony przez kult przodków

— tradycja chińska głosi, iż w latach 2200—1750 p.n.e. panowała pierwsza dynastia w dziejach tego kraju, dynastia Xia; brak jednak ewidentnych dowodów historycznych, które potwierdziłyby jej istnienie

Dynastia Shang

— jest to pierwsza historycznie udokumentowana dynastia; lata jej panowania przypadły na ok. 1750—1100 lat p.n.e.; państwo chińskie obejmowało wówczas równinę Żółtej Rzeki

— Chińczycy korzystali z zaawansowanej technologii produkowania wyrobów z brązu; metal ten stał się podstawowym symbolem bogactwa i władzy — wytwarzano z niego broń, rytualne wazy, ornamenty, niektóre narzędzia stolarskie, nigdy natomiast nie używano do produkcji narzędzi rolniczych

— do prowadzenia walki używano rydwanów bojowych, chociaż główny ciężar spoczywał na piechocie; Chińczycy najprawdopodobniej przejęli wynalazek rydwanów bojowych z Azji zachodniej, gdzie pojawiły się one najpierw; natomiast oryginalnym chińskim wynalazkiem był łuk kompozytowy, wyposażony w bambusowe strzały z grotami z brązu

— znano pismo ideograficzne; w XIV wieku p.n.e. przewidywano zaćmienia Słońca; w matematyce wprowadzono system dziesiętny

— na czele państwa stał król, pełniący najwyższą funkcję religijną, polityczną, społeczną i ekonomiczną; nie istniała własność prywatna — wszystko było własnością króla, który był patrymonialnym przywódcą panującego klanu; społeczeństwo dzieliło się nie poziomo, według kryteriów klasowych, lecz pionowo, według więzi pokrewieństwa; na analogicznej zasadzie była zorganizowana monarchia Shang: składała się ona z około 3 tys. lokalnych państewek, powiązanych ze sobą hierarchicznie według stosunków pokrewieństwa między rządzącymi tam klanami, z królem i jego klanem na szczycie tej piramidy

— król był najwyższym szamanem, łączącym świat przodków ze światem żywych ludzi; Wszechświat traktowano jako porządek moralny, dlatego też poszukiwanie prawd dotyczących natury było zadaniem etyki

Epoka klasyczna — dynastia Zhou

— do upadku dynastii Shang doszło ok. 1100 roku p.n.e. w efekcie wewnętrznej walki o władzę; pierwszym władcą z dynastii Zhou był król Wu, po jego śmierci przez wiele lat sprawował władzę jako regent przy małoletnim synu króla Wu książę Zhou; ukształtowała się wówczas zasada, że władza przechodzi z ojca na syna, a nie — jak było za dynastii Shang — z brata na brata; jako uzasadnienie prawomocności władzy wprowadzono pojęcie „mandatu niebios” (tianming), który został rzekomo przeniesiony z dynastii Shang na Zhou; to pojęcie zakorzeniło się na trwałe w chińskiej myśli politycznej

— państwo za dynastii Zhou objęło — oprócz dorzecza Żółtej Rzeki — dolinę Jangcy; stołeczną rolę pełniło miasto Xi’an w dolinie rzeki Wei na północy kraju; król osobiście zarządzał terenami wokół stolicy, natomiast w poszczególnych prowincjach rządzili w jego imieniu wyznaczani przez niego namiestnicy, do których należała niemal pełna jurysdykcja

— w VIII wieku p.n.e. pogłębiła się dezintegracja państwa, faktycznie rozpadło się ono na wiele feudalnych księstw; domena królewska obejmowała mniejszy obszar niż posiadłości największych możnowładców; rola króla została ograniczona do funkcji religijnych i ceremonialnych oraz do rozstrzygania sporów dynastycznych w feudalnych księstwach

— chiński feudalizm tym się różnił od późniejszego europejskiego, że stosunki między seniorami a wasalami oparte były na więzach krwi, a nie na umowie prawnej

— zasięg cywilizacji chińskiej stopniowo się rozszerzał głównie dzięki aktywności militarnej władców księstw granicznych, obejmując w III wieku p.n.e. obszar po dzisiejszy Szanghaj na południu i południową Mandżurię na północy; dla lepszej obrony przed napadami plemion koczowniczych zbudowano kamienno-ziemny mur na północ i na południe od Żółtej Rzeki — jego najstarsze fragmenty powstały w V wieku p.n.e.

— ok. roku 480 p.n.e. istniało sto księstw; wiek później było ich już tylko siedem; w roku 256 p.n.e. obalony został ostatni król z dynastii Zhou i władzę przejęła dynastia Qin; władca z tej dynastii zlikwidował feudalne księstwa i doprowadził w roku 221 p.n.e. do utworzenia pierwszego w historii zjednoczonego, scentralizowanego państwa chińskiego, ogłaszając się jednocześnie cesarzem

Społeczeństwo chińskie

— zgodnie z tradycją dzieliło się ono na pięć warstw, uszeregowanych hierarchicznie ze względu na swoje znaczenie dla społeczeństwa; na najwyższym szczeblu hierarchii znajdowali się uczeni, a następnie kolejno rolnicy (ponieważ produkowali to, co jest konieczne dla życia), rzemieślnicy (ponieważ wytwarzali to, co jest potrzebne do życia, ale nie niezbędne), kupcy (gdyż niczego sami nie produkowali) oraz żołnierze (gdyż niszczyli i rabowali to, co inni wytworzyli); w tej strukturze społecznej zwracał uwagę szacunek dla wartości intelektualnych oraz deprecjonowanie przemocy

— ok. V wieku p.n.e. upowszechniła się w Chinach uprawa pszenicy, czym tłumaczy się gwałtowny wzrost liczby ludności; jednak podstawą diety pozostawał ryż oraz proso

Kultura chińska

— w okresie dynastii Shang i Zhou Chińczycy czcili zarówno duchy przodków i bóstwa lokalne, jak i siły natury; za dynastii Zhou szczególną cześć zaczęto oddawać Niebu (tian) jako bezosobowej sile Wszechświata, utożsamianej z powszechnym prawem moralnym; król, a następnie cesarz uważany był za „syna Nieba”, choć nie przysługiwały mu atrybuty boskości; oddawano także cześć Ziemi jako bóstwu wegetacji i życia — służyły temu znajdujące się w każdej wsi święte kopce

— między VI a III wiekiem p.n.e. nastąpił w Chinach intensywny rozwój filozofii (analogiczny rozwój miał miejsce mniej więcej w tym samym czasie w Grecji i w Indiach); filozofia chińska skoncentrowała się na dwóch zasadniczych zagadnieniach: jakie są podstawy funkcjonowania społeczeństwa oraz jakie cechy powinna posiadać dobra władza; kwestie dotyczące teorii bytu oraz metafizyki zajmowały w tej filozofii marginalne miejsce; uformowały się wówczas dwie szkoły filozoficzne: konfucjanizm i taoizm

— twórca pierwszej z tych szkół, Konfucjusz (Kong Fuzi), żył w latach 551—479 p.n.e.; jego rodzina należała do warstwy zubożałej arystokracji w księstwie Lu w północnych Chinach (dzisiejsza prowincja Shandong); większość życia spędził wędrując od księstwa do księstwa w nadziei, że któryś władca zechce zrealizować jego koncepcję reform; nie zrobił kariery jako urzędnik państwowy, natomiast zyskał sławę jako nauczyciel — wielką popularność zdobyły jego opublikowane w formie książkowej rozmowy filozoficzne z uczniami

Konfucjusz uważał, że warunkiem szczęścia i sukcesu życiowego jest wiedza (w tym poglądzie był podobny i do Platona, i do Gautamy Buddy). Był przekonany, że prawie każdy jest w stanie przyswajać sobie wiedzę, lecz wymaga to za każdym razem dużego wysiłku. Propagował życie charakteryzujące się umiarem i spokojem. Wszystko, co jest żywiołowe i spontaniczne, zakłóca bowiem naturalny porządek rzeczy, przeczy kulturze i działa rozkładająco na rodzinę i państwo.

Według Konfucjusza pełen rozwój człowieka możliwy jest tylko we wspólnocie — naturalnym środowisku do kultywowania cnoty. Człowiek ze swej natury jest istotą współpracującą, a nie konkurującą, dlatego kluczowe znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania wspólnoty ma hierarchiczny układ stosunków. Każdy powinien sumiennie wypełniać swoje obowiązki wynikające z miejsca zajmowanego w hierarchii społecznej.

Zdaniem Konfucjusza w państwie powinna rządzić arystokracja talentów i zasad moralnych (a nie urodzenia). Pomyślność państwa zależy od dobrobytu każdej wsi, a harmonia społeczna może być osiągnięta przez połączenie wysiłków zwykłych ludzi z niższych warstw z pracą intelektualistów u władzy. Społeczeństwo można reformować poprzez doskonalenie osobowości człowieka, a wychowanie należy opierać na poszanowaniu tradycji.

— twórcą taoizmu był Laozi (Stary Mędrzec), żyjący w VI wieku p.n.e.; pracował jako bibliotekarz na dworze króla z dynastii Zhou, pod koniec życia zamieszkał w górach i został pustelnikiem; swoje poglądy filozoficzne spisał w książce Tao-te-cing (Tao i cnota)

Zdaniem Laozi najlepszym środkiem zaradczym na wszelkie niedomagania społeczne jest powrót do pierwotnego stanu natury, ucieczka od świata i kultury. Wszechświatem rządzi tao, które przenika wszystkie zjawiska i rzeczy. Tao jest mądrością i rytmem przyrody, jest duchem natury. Człowiek może zbliżyć się do tao przez zupełne oderwanie się od życia praktycznego i zwrócenie się ku swemu wnętrzu. Spokój oraz szczęście można osiągnąć poprzez zaniechanie wszelkich wysiłków i wszelkiego działania. Poznać tao można tylko poprzez myślenie. Im bardziej jesteśmy w stanie oderwać się od poznania poprzez zmysły, tym bardziej możemy się zbliżyć do tao.

Laozi zdawał sobie sprawę, że taki model życia możliwy jest tylko dla wybranych. Pozostali ludzie muszą żyć w społeczeństwie, w strukturach państwowych. Najlepsze były, jego zdaniem, małe księstwa rządzone bez biurokracji i wojska, samowystarczalne i niezagrażające sąsiadom, z ludnością żyjącą w zgodzie z naturą.

Nauka i technika

— ok. IV wieku p.n.e. Chińczycy zastosowali w matematyce koncepcję zera, zostawiając w zapisie puste miejsce wśród cyfr (później matematycy w Indiach zastąpili to puste miejsce kółkiem)

— w dokumencie pochodzącym z tego samego wieku znaleziono pierwszy opis działania kompasu; początkowo był on stosowany do celów rytualnych, a dopiero od IX wieku n.e. znalazł zastosowanie w nawigacji

— w III wieku p.n.e. do użycia w rolnictwie wszedł żelazny pług, umożliwiający głęboką orkę ziemi uprawnej oraz chomąto, pozwalające na wykorzystanie koni jako siły pociągowej

— w tym samym czasie opanowano technologię produkcji kutego żelaza, używanego głównie do wytwarzania broni

Indoeuropejczycy

Praojczyzna Indoeuropejczyków

— wspólne korzenie języków Indii, perskiego oraz wszystkich języków dzisiejszej Europy (z wyjątkiem baskijskiego, węgierskiego, fińskiego, estońskiego); naukowcy uważają, że jeszcze w IV tysiącleciu p.n.e. istniał wspólny język praindoeuropejski; z tego języka wywodzi się m.in. greka, łacina, języki celtyckie, germańskie i słowiańskie

— przeważa opinia, że praojczyzną Indoeuropejczyków był step czarnomorski; stamtąd na przełomie IV i III tysiąclecia p.n.e. wyruszyli na zachód w głąb Europy, a następnie — w II tysiącleciu p.n.e. — na wschód na podbój Środkowej i Południowej Azji

— pierwotni Indoeuropejczycy zajmowali się pasterstwem i rolnictwem, stosowali miedź i brąz

Przyczyny sukcesu Indoeuropejczyków

— oswojenie konia, co umożliwiało szybkie przemieszczanie się oraz zastosowanie nowych technik walki

— zastosowanie rydwanu bojowego; był to lekki pojazd na dwóch kołach ze szprychami, pozwalający rozwinąć dużą szybkość; załoga składała się z dwóch wojowników i woźnicy

— opanowanie jazdy konnej wierzchem — koniec II tysiąclecia p.n.e.; powstanie kawalerii jako nowego, bardzo mobilnego sposobu walki

— mieszkańcy stepów eurazjatyckich z półosiadłych pasterzy stają się wojowniczymi koczownikami

Ekspansja Ariów

— Ariowie — lud indoeuropejski, który ok. 1600 roku p.n.e. wtargnął do Indii i stopniowo je podbił, niszcząc starą kulturę Mohendżo-daro nad Indusem

— wprowadzenie w Indiach systemu kastowego: społeczeństwo dzieliło się na cztery główne kasty (warny) — dziedziczne, odrębne grupy społeczne o specjalnych obowiązkach, prawach i moralności

— bramini: kapłani, których zadaniem było odprawianie formuł magicznych i wychowywanie społeczeństwa

— kszatrijowie: wojownicy, których jedyną powinnością była obrona państwa

— wajsiowie: kupcy, rzemieślnicy

— siudrowie: rolnicy, służba

— poza podziałem na warny pozostawali pariasi („niedotykalni”), pochodzący z podbitej przez Ariów ludności drawidyjskiej

— epos „Rygweda”, pochodzący z epoki inwazji Ariów, głosi: „z ust praczłowieka powstali bramini, z jego ramion kszatrijowie, z bioder wajsiowie, ze stóp siudrowie”

— Ariowie wprowadzili w Indiach religię zwaną braminizmem; jej elementem zasadniczym był dogmat o wędrówce dusz; wierzono, że członkowie trzech pierwszych kast mogą przerwać krąg kolejnych wcieleń, jeżeli osiągną pełnię mądrości i odrzucą swą indywidualną osobowość; zespolą się wówczas z nieskończonym Wszechświatem; w życiu społecznym bramini popularyzowali ideał życia w samotności i ascezie

Hetyci

— lud ten pochodził ze stepów Azji Środkowej i około roku 1600 p.n.e. opanował większą część Anatolii; w ciągu dwóch następnych wieków rozpoczął ekspansję dalej na południe wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego, podbijając Syrię i Liban; w roku 1595 p.n.e. Hetyci spustoszyli Babilon; ich imperium osiągnęło szczyt swojej potęgi w latach 1450—1300 p.n.e.; w XIII wieku prowadzili długotrwałe walki z Egipcjanami i Asyryjczykami; to od nich oba te państwa przejęły taktykę prowadzenia walki przy użyciu rydwanów bojowych; ostatecznie imperium Hetytów zostało rozbite w XII wieku p.n.e. w rezultacie inwazji tzw. ludów morskich

W roku 1907 archeolodzy odkopali starożytne miasto Hattusza, stolicę imperium hetyckiego. Znaleziono tam około 20 tysięcy glinianych tabliczek pokrytych nieznanym pismem. W roku 1915 czeski językoznawca Bedrzich Hrozny odczytał to pismo, zapoczątkowując badania historii Hetytów.

— Hetyci w XIV wieku p.n.e. opanowali nową technologię obróbki żelaza, co umożliwiło im wytwarzanie broni z tego metalu; dało im to początkowo przewagę w walkach z przeciwnikami, jednak ich najgroźniejsi rywale — Asyryjczycy — także szybko opanowali tę technologię, co wyrównało szanse walczących stron

Stosowana przez Hetytów technologia obróbki żelaza, zwana hartowaniem, polegała na nagrzewaniu żelaza z dodatkiem węgla do bardzo wysokiej temperatury, formowaniu go w tej temperaturze, a następnie szybkim schładzaniu. Dzięki temu żelazo stawało się twarde i niełamliwe, znacznie przewyższając tymi właściwościami brąz.

— źródłem bogactwa Hetytów był handel metalami, na obszarze Anatolii znajdowały się bowiem bogate złoża rudy żelaza, miedzi oraz srebra

— na czele imperium Hetytów stał „wielki król”, jednak specyficzną cechą hetyckiego systemu władzy było delegowanie przez monarchę znacznych uprawnień namiestnikom zarządzającym poszczególnymi prowincjami

Persowie

— plemiona perskie przybyły na terytorium dzisiejszego Iranu z Azji Środkowej około roku 1000 p.n.e.; Persowie byli wtedy nomadami, a ich atutem militarnym była umiejętność używania kawalerii; osiedlili się w południowo-zachodniej części Wyżyny Irańskiej; znajomość rzemiosła oraz upraw rolnych przejęli od ludów Mezopotamii, z którymi sąsiadowali od zachodu

— w połowie VI wieku p.n.e. plemiona perskie zostały zjednoczone przez Cyrusa Wielkiego, założyciela dynastii Achemenidów, który pokonał spokrewnionych z Persami i dominujących nad nimi Medów; Medowie zaludniali obszar na wschód i północ od rzeki Tygrys, a ich głównym miastem była Ekbatana

— w wyniku kilku kampanii wojennych, trwających w latach 559—530 p.n.e., Cyrus stworzył imperium sięgające od granic Indii po wybrzeże Morza Śródziemnego; jego syn i następca, Kambyzes, przyłączył część Arabii i Egipt

— Cyrus stworzył model imperium, w którym szanowana była różnorodność religijna i odrębności kulturowe; „królowie królów” włączali do elity władzy przedstawicieli arystokracji podbitych ludów, tworząc państwo wieloetniczne i tolerancyjne; poszczególne ludy mogły zachowywać swoje zwyczaje i prawa; państwo było podzielone na satrapie (prowincje) o dużym zakresie autonomii; satrapami (namiestnikami króla) zostawali najczęściej miejscowi przywódcy po złożeniu przysięgi wierności; ich obowiązkiem było zbieranie od miejscowej ludności podatków (stosunkowo niskich) oraz dostarczanie oddziałów wojskowych

— największy zasięg imperium perskie zyskało za panowania trzeciego króla, Dariusza I (521—486 p.n.e.); w jego granicach znalazły się wszystkie stare kultury Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Azji Mniejszej; Dariusz ogłosił kodyfikację prawa, czerpiącą z dorobku asyryjskiego i babilońskiego; wprowadził w swoim imperium urząd „królewskich oczu”, czyli specjalnych inspektorów, którzy podróżowali po satrapiach i donosili władcy o panującej tam sytuacji

— Dariusz I zbudował nową siedzibę władców perskich — Persepolis; z jego inicjatywy zbudowano kanał, który połączył Nil z Morzem Czerwonym, a także system dróg w całym imperium; najsłynniejsza była „droga królewska”, łącząca miasto Suza w pobliżu Zatoki Perskiej z Sardes na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej

Religią stworzoną przez Persów był zoroastrianizm, który w okresie przedchrześcijańskim stanowił jedną z trzech — obok judaizmu i buddyzmu — religii o charakterze uniwersalistycznym. Jej twórcą był Zoroaster (grecka wersja imienia, w wersji perskiej brzmi ono Zaratustra), żyjący w VIII lub VII wieku p.n.e. Uważany jest on za pierwszego teologa w dziejach. Według zoroastrianizmu we wszechświecie ma miejsce nieustanny konflikt między dobrem a złem, światłem a ciemnością, prawdą a kłamstwem. Uosobieniem tych pozytywnych wartości jest bóg Ahuramazda, zaś tych negatywnych — bóg Ariman. Ten dualizm religii perskiej jest jej najbardziej charakterystyczną cechą. Obaj bogowie toczą bój o dusze ludzkie. Człowiek, dysponując wolną wolą, wybiera między wartościami, służąc jednemu lub drugiemu bogowi. Ostateczne zwycięstwo będzie należeć do Ahuramazdy. W dniu sądu wszyscy zmarli zostaną wskrzeszeni i — w zależności od swoich czynów za życia — znajdą się w raju bądź w piekle.

Hebrajczycy

Dzieje polityczne

— przywódcą Hebrajczyków był Abraham, który przewodził dwunastu plemionom; Hebrajczycy pochodzili z północnej Mezopotamii, przez długi czas wędrowali po dzisiejszym Półwyspie Arabskim; ich głównym zajęciem było pasterstwo

— około 1500 roku p.n.e. osiedlili się w Kanaanie, czyli Ziemi Obiecanej (południowa Palestyna); znaleźli się tam pod panowaniem egipskim; zostali przesiedleni do delty Nilu

— w XIII wieku p.n.e. pod przywództwem Mojżesza Hebrajczycy opuścili Egipt i powrócili przez Synaj do Ziemi Obiecanej; tam pokonali Filistynów i Kanaanejczyków i utworzyli swoje państwo, którego pierwszym królem był Saul (panował około 1020—1004 p.n.e.); osiągnęło ono rozkwit za panowania następcy Saula, króla Dawida (ok. 1004—965 p.n.e.), którego stolicą została Jerozolima, zdobyta przez Hebrajczyków w roku 1000 p.n.e.

— syn Dawida, Salomon (965—928 p.n.e.) zbudował świątynię jerozolimską (z kamienia i drzewa cedrowego); po śmierci Salomona doszło do rozpadu państwa hebrajskiego na Judeę na południu i Izrael na północy; oba państwa dostały się pod panowanie asyryjskie

— Izrael przestał istnieć w 722 p.n.e. w wyniku represji asyryjskich po nieudanym powstaniu; ludność Asyryjczycy deportowali i rozproszyli (tradycja żydowska mówi o dziesięciu zaginionych plemionach); życie w rozproszeniu, czyli diaspora

— Judea przetrwała pod panowaniem Asyryjczyków do upadku ich imperium w roku 612 p.n.e.; następnie mieszkańcy Judei znaleźli się pod panowaniem chaldejskim; w roku 586 p.n.e. próbowali się wyzwolić, jednak ich powstanie zostało krwawo stłumione przez Nabuchodonozora, który tysiące Judejczyków (Żydów) przesiedlił do Babilonii w charakterze zakładników; świątynia Salomona została wówczas w ramach represji zburzona

— w roku 539 p.n.e. Judea stała się częścią imperium perskiego

Religia

— Jahwe był najważniejszym bogiem Hebrajczyków już za króla Saula; uzyskał szczególną pozycję w Judei, stając się jedynym bogiem mieszkańców Jerozolimy

— możliwy wpływ monoteistycznej religii faraona Echnatona na Hebrajczyków

— ok. roku 600 p.n.e. pod wpływem proroków rozwinęła się wiara w Przymierze — święte porozumienie między narodem wybranym a Jahwe; Dziesięć Przykazań jako kodeks etyczny objawiony przez Boga; Arka Przymierza, czyli skrzynia zawierająca kamienne tablice, na których wyryto Dekalog, była przechowywana w świątyni jerozolimskiej

— koncepcja Boga uniwersalnego, wszechmocnego i wszechwiedzącego

— koncepcja Mesjasza (wybrańca Bożego, mającego odbudować Królestwo Izraela)

Fenicjanie

— ten lud pochodzenia semickiego zamieszkiwał w II tysiącleciu p.n.e. wschodnie wybrzeże Morza Śródziemnego w rejonie dzisiejszej Syrii i Libanu; nazwa Fenicja jest greckim tłumaczeniem miejscowej nazwy Kanaan, oznaczającej Kraj Purpury; wywodzi się ona stąd, iż głównym towarem eksportowym Fenicji był przez wieki purpurowy barwnik, otrzymywany z lokalnego gatunku ślimaków

Ustrój i gospodarka Fenicji

— Fenicja składała się z wielu samodzielnych miast-państw, z których największymi były Sydon, Tyr, Byblos i Arados; rządziła w nich oligarchia kupiecka

— Fenicjanie słynęli z winnic, sadów i ogrodów; oprócz purpury handlowali drewnem (słynny cedr libański) i winem; importowali głównie surowce i niewolników; podstawowym źródłem dochodów było pośrednictwo w wymianie handlowej między Mezopotamią i Egiptem a zachodnią częścią basenu śródziemnomorskiego

— na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. statki fenickie pływały po całym Morzu Śródziemnym, docierając do Hiszpanii; kolonie fenickie powstały na wybrzeżu hiszpańskim, na Sycylii i Sardynii oraz na wybrzeżu afrykańskim; największa kolonia fenicka na zachodzie — Kartagina — powstała według tradycji w roku 814 p.n.e.; w akcji kolonizacyjnej największą rolę odgrywały Sydon i Tyr

— na polecenie egipskiego faraona Necho II Fenicjanie opłynęli ok. 600 roku p.n.e. kontynent afrykański; dotarli także do Wysp Brytyjskich (z Kornwalii sprowadzali cynę do produkcji brązu)

— rzemiosło fenickie słynęło z naczyń ze srebra i brązu, ze złotej biżuterii oraz z wyrobów z kości słoniowej i szkła

Kultura fenicka

— Fenicjanie rozpowszechnili jako pierwsi pismo alfabetyczne; powstało ono prawdopodobnie w XII wieku p.n.e. i składało się z 22 znaków, oznaczających jedynie spółgłoski; od Fenicjan przejęli je Hebrajczycy oraz Aramejczycy, a następnie Grecy

— dzięki pośrednictwu fenickiemu świat grecki poznał hetycką technologię obróbki żelaza

Kultura minojska

Kreta

— w okresie 2000—1450 p.n.e. rozwijała się tu pierwsza cywilizacja w rejonie Morza Egejskiego, zwana minojską od mitycznego króla Krety, Minosa

— pałace jako ośrodki władzy, miejsca kultu religijnego, ale również centra życia gospodarczego na podległych im obszarach; magazynowano w nich zboże, oliwę, wino, wełnę, metale; największy pałac znajdował się w stolicy Krety, Knossos

— architektura pałaców kreteńskich charakteryzowała się dużą liczbą korytarzy i zaułków; znalazło to później wyraz w greckim micie o Labiryncie, w którym był więziony potwór Minotaur; budowle te były z kamienia i drewna, składały się z wielu pomieszczeń reprezentacyjnych, mieszkalnych, gospodarczych i sakralnych

— ustrój panujący na Krecie można określić jako monarchię biurokratyczną; władca rezydujący w Knossos posiadał władzę absolutną, opartą na rozbudowanej administracji; kontrolowała ona wszystkie dziedziny życia gospodarczego: produkcję rolną i rzemieślniczą, handel morski

— kobiety cieszyły się wysoką pozycją społeczną, traktowane były jako równe mężczyznom; nie istniały zawody, których nie mogłyby wykonywać ani rodzaje aktywności publicznej, w których nie mogłyby uczestniczyć; kobiety z wyższych warstw dużo uwagi poświęcały modzie; kobiety mogły uprawiać takie sporty, jak walka z bykiem i boks

— Kreteńczycy znali wodociągi i kanalizację, a ich łazienki pozostały niedoścignione do XIX wieku; jako pierwsi stosowali spłukiwane toalety; budowano kamienne drogi ponadtrzymetrowej szerokości, a także kamienne teatry, w których odbywały się ceremonie religijne i występy muzyczne

— zastosowanie pisma obrazkowego, a następnie sylabicznego — zwanego pismem linearnym A (powstało ok. roku 1800 p.n.e.); używano go głównie do prowadzenia biurokracji pałacowej; pisma tego nie udało się do dzisiaj odczytać, w związku z czym nie wiadomo, jakim językiem mówili twórcy kultury minojskiej

Odkrywcą kultury minojskiej był angielski archeolog Arthur Evans. Prace wykopaliskowe na Krecie rozpoczął w roku 1899, znajdując pozostałości pałacu w Knossos oraz ruiny pałacu w Kato Zakros, który składał się z 250 komnat.

Zasięg kultury minojskiej

— Kreta utrzymywała kontakty gospodarcze z Egiptem i Bliskim Wschodem; importowano surowce: obsydian, miedź, cynę, metale szlachetne; głównym towarem eksportowym była oliwa, wyroby rzemieślnicze oraz wełna

— opanowanie wysp na Morzu Śródziemnym — Rodos, Karpathos, Thery, Melos, Kythery i kilkudziesięciu mniejszych

— prawdopodobnie Kreteńczycy dysponowali flotą wojenną, która kontrolowała cały rejon Morza Egejskiego i skutecznie zwalczała piractwo; tradycja grecka przekazała informację o talassokracji, czyli panowaniu na morzu Kreteńczyków

— religia mieszkańców Krety miała charakter matriarchalny: najwyższym bóstwem była bogini Wszechświata, jedynym bóstwem męskim był jej syn

— ludność spokrewniona z mieszkańcami Krety zamieszkiwała przed przybyciem plemion greckich cały obszar Grecji; założyła ona wiele ośrodków miejskich, m.in. Ateny, Argos, Korynt

Upadek kultury minojskiej

— ok. roku 1700 p.n.e. i następnie ok. roku 1600 p.n.e. zniszczony został pałac w Knossos i większość zabudowań na Krecie; prawdopodobnie był to rezultat trzęsienia ziemi, które z kolei zostało wywołane wybuchem wulkanu na wyspie Thera, oddalonej od Krety o ok. 100 km; na Knossos i inne ośrodki miejskie na Krecie spadł popiół wulkaniczny, wywołując liczne pożary; po tym kataklizmie mogło dojść na wyspie do chaosu i walk wewnętrznych

— zrujnowaną Kretę opanowali ok. roku 1450 p.n.e. greccy najeźdźcy z północy — Achajowie; zaadaptowali oni dla swoich potrzeb pismo kreteńskie, tworząc tzw. pismo linearne B; w roku 1952 trzydziestoletni angielski naukowiec Michael Ventris odczytał pismo linearne B, udowadniając, iż jego twórcami byli Grecy epoki archaicznej

— ok. roku 1380 p.n.e. — powstanie mieszkańców Krety przeciw Achajom; przez następne dwa wieki nie ma śladów obecności Greków na wyspie

— ok. roku 1200 p.n.e. — większość obszaru Krety podbili greccy Dorowie, całkowicie niszcząc resztki kultury minojskiej

Grecja archaiczna

Świat Achajów

— ok. 2200 roku p.n.e. na teren Grecji przybywają z północy Achajowie, mówiący wczesną formą greki; podbijają oni miejscową ludność cywilizacji minojskiej, ulegając jednocześnie jej wpływom kulturowym; ok. 1600 roku p.n.e. powstają pierwsze ośrodki miejskie założone przez Achajów

— głównym ośrodkiem Achajów stają się Mykeny, leżące w północno-wschodniej części Peloponezu; ich ruiny zostały odkryte w roku 1876 przez niemieckiego archeologa-amatora Heinricha Schliemanna

— Grecy epoki mykeńskiej zajmowali się głównie rolnictwem; na istnienie nadwyżek żywnościowych wskazuje obecność spichlerzy

— Achajowie stworzyli wiele państewek, jednak jedno z nich, ze stolicą w Mykenach, uzyskało w XIV—XII wieku p.n.e. przewagę, obejmując swoim zasięgiem Peloponez, wschodnią część Grecji oraz obszary zamorskie — Rodos, wybrzeża Azji Mniejszej oraz wyspy na Morzu Egejskim

— charakterystyczna dla achajskich organizmów politycznych była silna władza króla, rządzącego w porozumieniu z arystokracją

— teksty egipskie znalezione w Tel el-Amarna świadczą, iż Achajowie dysponowali doskonałą flotą; do języka egipskiego wszedł wówczas wyraz naus, co po grecku oznacza okręt

— Achajowie czcili swoich bogów i boginie pod postacią zwierząt, na przykład Herę pod postacią krowy, a Atenę — sowy; w okresie mykeńskim powstał ośrodek kultu religijnego i wyrocznia w Delfach

— wojna trojańska — Achajowie oblegali bogaty gród Troję, leżący na północno-zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej; krwawa wojna zakończyła się zdobyciem Troi w roku 1184 p.n.e.; mieszkańcy Troi byli prawdopodobnie powiązani etnicznie z twórcami cywilizacji minojskiej; wojnę tę opisał w formie poetyckiej Homer w Iliadzie

Inwazja Dorów

— ok. roku 1200 p.n.e. koczowniczy lud Dorów podbija państwo mykeńskie i inne państwa achajskie; przewagę zapewnia Dorom znajomość żelaza; Achajowie dysponowali jedynie bronią wykonaną z brązu

— po zdobyciu półwyspu Peloponez lud Dorów opanowuje Kretę i wiele wysp Morza Egejskiego, spychając Achajów i spokrewnionych z nimi Jonów oraz Eolów na wschodnie i zachodnie krańce Grecji kontynentalnej

Inwazja Dorów spowodowała upadek cywilizacyjny, określany mianem Ciemnych Wieków. Okres ten trwał od ok. roku 1100 p.n.e. do 800 roku p.n.e. Z tej epoki nie ma żadnych świadectw pisanych.

Struktura społeczna

Dorowie żyli w ustroju plemienno-rodowym: plemiona (fyle) składały się z bractw (fratrii), a te z rodów pochodzących od wspólnego przodka. Utrzymywali się z rolnictwa i hodowli, gospodarstwa miały charakter autarkiczny (samowystarczalny), handel rozwijał się w minimalnym stopniu na zasadzie wymiennej, pieniądz nie istniał. W języku ówczesnych Greków nie było nawet słowa „kupiec”. Nieliczni niewolnicy wywodzili się z jeńców wojennych

— na czele plemienia stał fylebasileus — najwyższy wódz i kapłan; ok. X w p.n.e. organizacja plemienno-rodowa przerodziła się w terytorialno-państwową, zaczęły powstawać pierwsze poleis (liczba pojedyncza: polis)

Wielka kolonizacja grecka (VIII — VI wiek p.n.e.)

Przyczyny kolonizacji

— eksplozja demograficzna i spowodowany tym brak ziem pod uprawę; wielkie obszary gruntów znajdowały się w rękach arystokracji, która nie chciała jednak zrezygnować ze swojego stanu posiadania, dążąc raczej do odbierania ziemi chłopom; poza tym znaczne obszary uległy wyjałowieniu z powodu zbyt intensywnej eksploatacji oraz erozji gleb będącej skutkiem przetrzebienia lasów

— napięcia społeczne w miastach, walki między bogatymi a biedotą; dla arystokracji akcja kolonizacyjna stała się „wentylem bezpieczeństwa”, sposobem rozładowania społecznej frustracji

— poszukiwanie surowców dla rzemiosła, w tym rud żelaza i miedzi, oraz żywności (głównie zboża)

— szukanie nowych rynków zbytu dla towarów greckich, przede wszystkim wina i oliwy

— ciekawość świata, chęć eksplorowania nieznanych terenów

W VIII wieku p.n.e. Grecy odnowili stosunki handlowe (istniały one już w epoce mykeńskiej) z Azją Zachodnią, zakładając swoje bazy na Cyprze i na wybrzeżu Syrii. Placówki te pośredniczyły w handlu z Mezopotamią i Egiptem.

Również w VIII wieku p.n.e. Grecy przejęli od Fenicjan pismo spółgłoskowe, do którego dodali nieistniejące w piśmie fenickim samogłoski, tworząc w ten sposób alfabet grecki. Jego prostota w porównaniu z wcześniejszymi systemami zapisu spowodowała, że umiejętność pisania i czytania przestała być przywilejem wąskiej kasty urzędników — jak to było na przykład w Egipcie — a stała się powszechna w społeczeństwie, w konsekwencji przyspieszając jego rozwój.

Przebieg kolonizacji

— Grecy osiedlili się w dzisiejszej południowej Francji, Hiszpanii, na Sycylii, w południowej Italii, na wybrzeżu północnej Afryki, nad Morzem Czarnym oraz na wybrzeżach Azji Mniejszej

— ocenia się, że powstało około 1,5 tys. nowych greckich poleis, czyli miast-państw, wśród nich na przykład Neapolis (dzisiejszy Neapol), Massalia (Marsylia), Tarent, Syrakuzy

— osadnicy greccy natrafili na Półwyspie Iberyjskim i Sycylii na konkurencję ze strony Kartagińczyków; z niektórych rejonów wybrzeża hiszpańskiego musieli się wycofać

Skutki greckiej ekspansji

— ożywienie handlu i żeglugi; Grecy stają się potęgą we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego

— ostatecznie ukształtował się model miasta-państwa (polis) jako dominującej wśród Greków formy ustrojowej; więzi między metropolią (miastem macierzystym) a jej koloniami sprzyjały rozwojowi kontaktów handlowych na dużą skalę; największymi poleis były Sparta i Ateny, liczące w okresie największego rozwoju po ok. 300 tysięcy mieszkańców

— stopniowy rozkład systemu rodowego z powodu znacznego przemieszania się ludności

— niewolnicy, zatrudniani przed okresem wielkiej kolonizacji tylko jako służba domowa, stają się podstawą systemu produkcji, pracując w warsztatach rzemieślniczych i w kopalniach

— specjalizacja poszczególnych miast w określonym rodzaju produkcji; najważniejszymi towarami eksportowymi Grecji stają się wino i olej z oliwek (olej był wykorzystywany w strefie śródziemnomorskiej nie tylko w celach kulinarnych, ale także jako substytut mydła i paliwo do lamp)

— wprowadzenie do użycia nowego rodzaju statku, tak zwanej triery, szybkiej i o dużej wyporności

— wynalezienie monet w greckich koloniach w Azji Mniejszej (VII wiek p.n.e.); początki rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej

— kryzys wsi greckiej spowodowany napływem tanich produktów żywnościowych z kolonii

— wzbogacenie kultury greckiej wpływami Wschodu

Ustrój Sparty i Aten

Sparta — rządy oligarchiczne

— Spartiaci — potomkowie Dorów — stanowili warstwę społeczeństwa posiadającą pełnię praw obywatelskich; każdy Spartiata posiadał taką samą działkę ziemi, przydzieloną mu przez państwo wraz z pracującymi na niej niewolnymi helotami — dlatego Spartiaci nazywali się homoioi, czyli równi, jednakowi (nie należy mylić terminu Spartiaci, określającego rdzennych mieszkańców Sparty, z terminem Spartanie, odnoszącym się do wszystkich mieszkańców tej greckiej polis)

— heloci — byli potomkami podbitej przez Dorów ludności Lakonii, zamieszkującymi rolniczą dolinę rzeki Eurotasu — głównie byli potomkami ludności Mesenii, którą Sparta podbiła na przełomie VIII i VII wieku; pierwsza wojna z Meseńczykami (którzy, podobnie jak Spartiaci, byli pochodzenia doryckiego) trwała w latach ok. 730—720 p.n.e., zaś druga ok. 684—650 p.n.e.; celem agresji spartańskiej było zawładnięcie żyzną ziemią w południowo-zachodniej części Peloponezu

Po wojnach meseńskich ludność Sparty wzrosła dwukrotnie, jednak rdzenni Spartiaci stanowili zdecydowaną mniejszość. Ocenia się, że około roku 500 p.n.e. helotów było w państwie spartańskim ok. 250 tys., periojków ok. 100 tys., a homoioi tylko 10 tys. Z powodu tak daleko posuniętej dysproporcji między liczbą rządzących a ludności niewolnej, skorej do buntów, państwo musiało mieć charakter militarystyczny. Helotów obowiązywały bardzo surowe przepisy: nie wolno im było opuszczać domostw po zapadnięciu zmroku ani posiadać narzędzi z żelaza. Spartiaci w okresie pokoju urządzali „polowania na helotów” (po grecku krypteia). Podczas tych specyficznych ćwiczeń wojennych żołnierze spartańscy otaczali wioskę helotów i mordowali wszystkich mieszkańców. Celem tych manewrów było utrzymywanie ludności helockiej w atmosferze zastraszenia.

— periojkowie — mieszkali w osadach wokół Sparty, na stokach gór Tajgetu i Parnonu, zajmowali się rzemiosłem i wydobyciem rudy żelaza; nie mieli praw politycznych, ale zachowywali wolność osobistą

— na czele państwa spartańskiego stało dwóch królów, posiadających władzę wykonawczą, dowodzących wojskiem oraz sprawujących funkcje sakralne; wywodzili się oni z dwóch najstarszych rodów spartańskich: Agiadów i Eurypontydów

— królowie musieli słuchać zdania geruzji, czyli rady starszych, składającej się z 28 członków, liczących co najmniej 60 lat i wybieranych dożywotnio przez zgromadzenie ludowe — apellę; geruzja sprawowała także wymiar sprawiedliwości, decydując o karze śmierci i banicji

— zgromadzenie ludowe — apella — zwoływane było przez eforów i rola jego ograniczała się do zatwierdzania uchwał proponowanych przez geruzję; głosowano za pomocą krzyku; w sytuacji zagrożenia państwa apella decydowała, który z królów stanie na czele wojska; drugi zostawał wówczas w Sparcie; każdy z królów dysponował prawem weta wobec decyzji drugiego — gdy dochodziło do otwartego konfliktu między królami, był on rozstrzygany przez geruzję, a w poważniejszych wypadkach przez apellę

— pięciu eforów sprawowało władzę administracyjną, kierowało polityką zagraniczną i sądownictwem; wybierani byli przez apellę na rok

— państwo spartańskie było zorganizowane na wzór obozu wojskowego; jedynie zdrowe dzieci miały prawo do życia, ułomne zrzucano ze skały tarpejskiej; od siódmego roku życia chłopcy prowadzili tryb życia obozowego, służba wojskowa obowiązywała Spartiatów do 60 lat; żołnierze spartańscy słynęli z odwagi i zdyscyplinowania

— za twórcę ustroju Sparty uważany jest Likurg, legendarny król, który w VIII wieku p.n.e. wprowadził w życie rygorystyczne prawo państwowe, kierując się wyrocznią udzieloną mu przez Apollina Delfickiego

Ateny — na drodze do demokracji

— w VII wieku p.n.e. król — basileus — pełnił w Atenach już tylko funkcje religijne; władzę wykonawczą sprawowało dziewięciu archontów powoływanych przez arystokrację (eupatrydów, czyli dobrze urodzonych); najważniejszy był archont eponymos — należała do niego władza wykonawcza, od jego imienia nazywano rok; archont polemarchos kierował polityką zagraniczną, a pozostali czuwali nad przestrzeganiem prawa

— Areopag (rada zbierająca się na wzgórzu Aresa) sprawował władzę najwyższą; składał się z byłych archontów, był ostoją arystokracji

— pierwsza kodyfikacja prawa, dokonana w roku 621 p.n.e. przez Drakona; były to przepisy bardzo surowe, „pisane krwią”, uniemożliwiały jednak stosowanie zemsty rodowej bądź samosądów; ogłoszenie kodeksu Drakona oznaczało, iż eupatrydzi utracili monopol na znajomość prawa

W okresie od ok. 750 do ok. 600 roku p.n.e. ustrój ateńskiej polis miał charakter arystokratyczny. Przemiany gospodarcze oraz zmiana sposobu walki (upadek znaczenia arystokratycznej jazdy na rzecz piechoty) musiały jednak doprowadzić do ewolucji ustroju.

Rozwój handlu i import zboża z kolonii spowodował, że w samych Atenach uprawy zbożowe przestały być opłacalne, natomiast dochodowa stała się uprawa winorośli i oliwek. Prowadziło to do ubożenia właścicieli ziemi, którzy nie byli w stanie inwestować w sady oliwne i winnice. Taka sytuacja groziła wybuchem buntu rolników zadłużających się coraz bardziej u wielkich właścicieli. Wielu z nich traciło wolność osobistą, gdyż zadłużyli się pod zastaw swojej osoby. Aby odsunąć widmo rewolty, rządząca w Atenach arystokracja wyposażyła archonta Solona w specjalne pełnomocnictwa do przeprowadzenia reform.

Reformy Solona (594 p.n.e.):

— jednorazowe umorzenie długów (seisachteia) — zadłużenie było problemem społecznym szczególnie wśród chłopów

— zakaz pożyczek pod zastaw osoby dłużnika

— wykup przez państwo chłopów sprzedanych za granicę (o ile znane było ich miejsce pobytu)

— hektemoroi, czyli drobni właściciele ziemscy, nie musieli już oddawać szóstej części swoich zbiorów wielkim właścicielom, od których byli zależni

— podział obywateli na cztery grupy majątkowe: pentakosiomedimnoi (ludzie warci 500 miar zboża), hippeis (jeźdźcy), zeugitai (właściciele zaprzęgu wołów), thetes (służebni); członkowie czwartej klasy byli pozbawieni dostępu do urzędów państwowych, archontami mogli zostać przedstawiciele dwóch najwyższych warstw; o udziale w sprawowaniu władzy decydował więc majątek, a nie urodzenie

— powołanie trybunału zwanego heliają — składał się on z 6 tys. obywateli, spośród których powoływano w drodze losowania składy sędziowskie do rozpatrywania konkretnych spraw; do heliai można się również odwoływać od decyzji urzędników; reforma ta oznaczała odebranie kompetencji sądowniczych areopagowi

— rozpoczęcie bicia monet w Atenach, reforma systemu miar i wag

W latach 561—510 p.n.e. Ateny znajdowały się pod rządami tyranii. Początkowo tyranem był (do roku 527 p.n.e.) Pizystrat, a następnie jego syn Hippiasz. Pizystrat zdobył władzę dzięki poparciu ludu ateńskiego, niezadowolonego z oligarchicznych rządów. Popularność swą umocnił zabierając ziemię arystokracji i przekazując ją rolnikom. Popierał rozwój rzemiosła i handlu, wprowadził ulgi podatkowe dla uboższej części ludności. Rozpoczął budowę Partenonu na Akropolu i świątyni Demeter w Eleuzis. Syn Pizystrata, Hippiasz, wprowadził w Atenach krwawe rządy, co doprowadziło do jego wypędzenia w roku 510 p.n.e. dzięki militarnej interwencji Sparty. Hippiasz udał się na wygnanie do Sigejon, a w Atenach zapanowała oligarchia. Jednak trzy lata później doszło do kolejnego przewrotu, który utorował drogę demokracji.

Reformy Klejstenesa (507 p.n.e.) — Ateny stają się polis demokratyczną

— podział społeczeństwa na plemiona (fyle), bractwa (fratrie) i rody (gene) został zastąpiony podziałem Aten na dziesięć jednostek terytorialnych, którym nadano starą nazwę fyl; dzieliły się one na okręgi (trittyes — każda fyla miała ich trzy), a te z kolei na gminy (demy), których było w sumie 139; identyfikowanie obywatela polis poprzez jego pochodzenie rodowe zostało zastąpione identyfikowaniem poprzez przynależność terytorialną — każdy obywatel musiał obok swojego imienia nosić demotikon, wskazujący na jego przynależność do określonego demu; oznaczało to ostateczne obalenie znaczenia arystokracji rodowej

— każda z fyl została zobowiązana do wystawiania oddziału hoplitów; w roku 501 p.n.e. powołano kolegium strategów, wybierane co roku przez lud i liczące dziesięciu członków; zadaniem strategów było dowodzenie wojskami lądowymi i flotą wojenną; strategom przysługiwało prawo reelekcji

— Rada Pięciuset (po pięćdziesięciu przedstawicieli z każdej fyli terytorialnej) przejmuje kompetencje Areopagu, który odtąd pełni tylko funkcje religijne i strażnika moralności publicznej

— zgromadzenie ludowe — ekklesia — uzyskuje przewagę nad kolegium archontów, które zajmuje się odtąd sprawami sądowymi i kultu

— wprowadzenie sądu skorupkowego (ostracyzm); obywatele wypowiadali się w ten sposób, czy któryś z polityków nie stwarza zagrożenia dla polis

Najpierw na corocznym specjalnym posiedzeniu ekklesii zgromadzonym zadawano pytanie, czy jest w Atenach człowiek, którego należałoby wydalić z polis, gdyż mógłby on dążyć do wprowadzenia tyranii. Jeżeli większość głosujących odpowiedziała na to pytanie pozytywnie, w wyznaczonym terminie odbywał się sąd skorupkowy. Aby jego obrady były ważne, musiało się zebrać co najmniej 6 tysięcy obywateli Aten. Uczestnicy sądu wypisywali na glinianych skorupach imiona podejrzanych o dążenie do tyranii — ten, którego imię wymieniono najczęściej, musiał w ciągu dziesięciu dni opuścić Ateny na 10 lat, nie tracąc przy tym majątku.

Po raz pierwszy Ateńczycy skorzystali z tej procedury w roku 487 p.n.e., kiedy to wygnali Hipparchosa, krewnego dawnego tyrana Pizystrata. W całym V wieku p.n.e. posłużono się ostracyzmem piętnaście razy.

Grecka religia

— politeizm — wiara w wielu bogów; świat bogów miał charakter hierarchiczny, poszczególni bogowie odpowiadali za różne zjawiska naturalne bądź obszary życia

— antropomorfizm — bogów wyobrażano sobie na podobieństwo ludzi; w greckiej religii nie było dogmatów

Panteon bogów

— Zeus — sprawował władzę nad ludźmi; opiekował się władcami, co symbolizowało jego berło królewskie; prowadził do walki wojsko, czuwał nad obradami zgromadzenia ludowego i innych organów miasta-państwa

— Hades — władca świata zmarłych, znajdującego się we wnętrzu ziemi

— Atena — bogini mądrości, bogini wojny, opiekunka rękodzieła

— Demeter — bogini płodności, opiekowała się uprawami

— Posejdon — władca mórz, rzek i wód podziemnych; był odpowiedzialny za sztormy i trzęsienia ziemi

— Hermes — opiekun ludzi znajdujących się w ruchu: pasterzy pędzących owce, kupców i podróżników; prowadził także dusze do świata zmarłych

— Afrodyta — bogini miłości, piękna, kwiatów i pożądania; według mitu wyłoniła się ona z piany morskiej w pobliżu Cypru; podróżowała rydwanem zaprzężonym w gołębie

— Apollo — bóg światła, poezji, wróżbiarstwa

— Dionizos — bóg dzikiej natury i ekstazy; był patronem uprawy winorośli

Mity

— Grecy wierzyli, że bogowie odwiedzali świat ludzi; ze związków bogów z ludźmi rodzili się herosi, czyli ludzie posiadające pewne cechy boskie, takie jak na przykład wielka odwaga, siła, wiedza, piękno; mity były to opowieści dotyczące życia bogów i herosów, a także początków świata i wydarzeń z odległej przeszłości

— mity były częścią literatury, tworzyli je bądź utrwalali poeci; funkcją mitów było wyjaśnianie zjawisk natury

Taką funkcję pełnił na przykład mit o Persefonie, który wyjaśniał, dlaczego zboże rośnie tylko przez pół roku. Otóż w przeszłości zboże rosło przez cały rok, jednak jego wegetacja została całkowicie zatrzymana, gdy bóg świata podziemnego Hades porwał Persefonę, córkę bogini wegetacji Demeter. Rozpaczająca matka szukała córki przez wiele lat. Współczujący jej Zeus postanowił, że Persefona będzie tylko przez pół roku przebywać w świecie podziemnym, a drugą połowę będzie spędzać z matką. Każdej wiosny, gdy Persefona wraca, Demeter jest szczęśliwa, co znajduje wyraz we wschodzeniu zboża.

Kult religijny

— czczenie bogów było obowiązkiem wszystkich Greków; ateiści podlegali surowym karom, gdyż uważano, że mogą ściągnąć gniew bogów na daną polis

— nie istniała warstwa kapłanów; kult sprawowali urzędnicy w imieniu polis; zasady kultu regulowała tradycja; bogom składano ofiary, głównie ze zwierząt hodowlanych, ale również oliwy, owoców, wina

— ludzie mogli porozumiewać się z bogami w wyroczniach; najsłynniejsza mieściła się w Delfach i była poświęcona Apollinowi, który przemawiał ustami Pytii — kapłanki znajdującej się w ekstazie

Oprócz kultu bogów olimpijskich dla życia religijnego Greków charakterystyczne były misteria, których geneza sięgała najprawdopodobniej czasów sprzed inwazji plemion greckich. Wśród nich najważniejsze były misteria eleuzyjskie i dionizyjskie. Te pierwsze odbywały się co roku w Eleuzis niedaleko Aten i były związane z kultem bogini płodności Demeter i jej córki Persefony, bogini kiełkującego ziarna. Te drugie były oddawaniem czci bogowi wina Dionizosowi. Odbywały się na przełomie marca i kwietnia w Atenach (dionizje wielkie — miejskie) oraz na przełomie grudnia i stycznia w Posejdonie (dionizje małe — wiejskie).

Igrzyska

— były one urządzane ku czci bogów, a więc miały wyraźny aspekt religijny

— najsłynniejsze igrzyska odbywały się od roku 776 p.n.e. co cztery lata w Olimpii; słynne były też zawody sportowe w Koryncie, Delfach, Argolidzie

— celem igrzysk było wyłonienie indywidualnych zwycięzców w każdej konkurencji; nie istniały konkurencje zbiorowe

— igrzyska odegrały dużą rolę w kształtowaniu się poczucia jedności całego świata greckiego; tradycja nakazywała, by na czas rozgrywania igrzysk olimpijskich przerywać wszelkie wojny

— gimnazjony — tereny do uprawiania sportu, istniejące w każdym mieście

Początki filozofii

— filozofia — od philos (kochający) i sophia (mądrość); narodziła się w Jonii (greckie miasta zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej) jako refleksja nad pochodzeniem świata; jońscy filozofowie przyrody, żyjący na początku VI wieku p.n.e., próbowali określić jakiś jeden pierwiastek, pełniący funkcję „pierwotnej zasady” budowy Wszechświata, wierzyli w istnienie praw natury

Jońscy filozofowie przyrody

Poszukiwanie praw natury było przeniesieniem świata polis, rządzącego się sformalizowanymi, obiektywnymi zasadami, a nie kierowanego czyjąś indywidualną wolą, w sferę kosmologii.

— Tales z Miletu (ok. 624—548 p.n.e.)

uważał, że początkiem wszystkiego była woda; z niej narodziły się wszystkie inne żywioły; wskazywał, iż zwierzęta i rośliny składają się głównie z wody; przebywał w Egipcie, gdzie zaznajomił się z zasadami geometrii wykorzystywanymi przy budowie piramid; poznał tam także astronomię, co pozwoliło mu przewidzieć zaćmienie Słońca w roku 585 p.n.e.; jego kosmologia czerpała z mitologii babilońskiej, uważającej wodę za podstawę stworzenia świata; Tales odrzucił jednak przekonanie charakterystyczne dla mitologii Bliskiego Wschodu, że zjawiskami przyrodniczymi kierują czyny i wola istot nadprzyrodzonych

— Anaksymander (ok. 610—547 p.n.e.)

uczeń Talesa; twierdził, że Wszechświat i wszystkie jego formy powstały z apeironu, czyli bezkresu; mechanizm tworzenia polega na wyłanianiu się z apeironu przeciwieństw, takich jak ciepło i zimno, suchość i wilgotność; wszelkie narodziny oznaczają rozdzielanie się przeciwieństw, zaś każda śmierć to ponowne łączenie się ich w bezkształtnym bezkresie; z wilgoci powstały stopniowo istoty żyjące, a wśród nich człowiek; Anaksymander był twórcą pierwszej mapy świata i autorem tezy, że gwiazdy krążą wokół Gwiazdy Polarnej

— Anaksymenes (ok. 585—525 p.n.e.)

dla niego zasadą Wszechświata i źródłem wszelkiego życia było powietrze; w zależności od tego, czy się ono zagęszcza, czy rozrzedza, powstają ziemia, woda, ogień; twierdził, że Ziemia jest płaska jak stół i wisi w powietrzu, gwiazdy są zaś astralnymi gwoźdźmi, mocno przytwierdzonymi do sklepienia niebieskiego

— Heraklit z Efezu (ok. 540—480 p.n.e.)

według niego źródłem wszystkiego był ogień, „twórca świata i ludzi”; rzeczywistość ulega ciągłym zmianom, pantha rei — wszystko płynie: dzień staje się nocą, zimno zamienia się w ciepło, to co żyje umiera; Heraklit jako pierwszy zajął się człowiekiem, uznając analizowanie jego duszy za główny cel filozofii; kosmicznym porządkiem rządzi rozum (logos); dla społeczeństw ludzkich charakterystyczna jest ciągła walka sprzeczności, która jest „ojcem i królem wszystkich rzeczy”; również instytucje ustrojowe są zmienne, żaden kompromis nie jest trwały

Szkoła pitagorejska

— Pitagoras z Samos (VI wiek p.n.e.)

działał w Krotonie w południowej Italii, gdzie zgromadził grono swoich zwolenników; głosił naukę o wędrówce dusz (metempsychozie), które — przechodząc przez różne wcielenia — coraz bardziej się udoskonalają; uważał, że Wszechświatem rządzą prawa matematyczne; Pitagoras wprowadził system dziesiętny, tabliczkę mnożenia, twierdzenie o kulistości Ziemi, która jest centrum Wszechświata

Pitagoras stworzył w Krotonie rodzaj wspólnoty religijnej, której członkowie uważali zdobywanie wiedzy za drogę prowadzącą do zbawienia. Pitagorejczycy byli ascetami, stosowali samobiczowanie, ich celem było osiągnięcie indywidualnej doskonałości. W poglądach Pitagorasa widoczne są wpływy myśli filozoficznej i religijnej Indii. Mógł się z tą myślą zetknąć na przykład w egipskim Memfis, gdzie w VI wieku p.n.e. istniała kolonia hinduskich kupców, lub za pośrednictwem dworu perskiego.

Pitagorejczycy byli zwalczani przez mieszkańców i władze Krotonu, uważano ich bowiem za zakon zagrażający modelowi życia obowiązującemu w polis. Wybitny kanadyjski historyk William H. McNeill uważa, że był to pierwszy w historii Europy konflikt między kościołem a państwem.

— Ksenofanes z Kolofonu (VI/V wiek p.n.e.)

uważał, iż świat jest wieczny i niezmienny; mądrość (sophia) jest dużo ważniejsza od ćwiczenia przymiotów ciała

Wojny Greków z Persami

Przyczyny konfliktu

— podbój przez Persów kolonii greckich w Azji Mniejszej — 546 rok p.n.e.; zdobywcy narzucili Grekom tyranię jako formę rządów

Dla funkcjonowania każdej greckiej polis kluczowe znaczenie miały dwie zasady: autonomii i eleuterii. Pierwsza oznaczała, że miasto-państwo posiada swobodę decydowania o swoich prawach, zaś druga — że polis ma swobodę w kształtowaniu polityki zagranicznej. Perski podbój pozbawił greckie poleis obu tych atrybutów.

— powstanie w Milecie — 499 rok p.n.e.; do buntów dochodzi także w innych miastach Azji Mniejszej podbitych przez Persów; wszędzie powstańcy obalają tyrańskie rządy z perskiego nadania

— Ateny udzieliły pomocy Miletowi, dostarczając 2 tys. hoplitów (ciężkozbrojnej piechoty) i 20 okrętów; w czasie walk w mieście Sardes spłonęła świątynia bogini Kybele (Wielkiej Matki), czczonej przez Persów i inne narody Wschodu — fakt ten wykorzystała przeciwko Grekom propaganda perska; wojska perskie pokonały Milet dopiero w roku 494 p.n.e., po wielomiesięcznym oblężeniu od strony lądu i morza

— Persowie, dążąc do podbicia Grecji, chcieli się zabezpieczyć na przyszłość przed dywersją na zachodniej flance swojego imperium, poza tym zamierzali ukarać sojuszników podpalaczy świątyni Kybele

— wódz perski Mardoniusz podbija w roku 492 p.n.e. Trację i przyległe wyspy, okrążając w ten sposób terytorium greckie od północy

Wyprawa w roku 490 p.n.e.

— król Dariusz wysyła ekspedycję karną, którą dowodzą Datys i Artafarnes; jako doradca służył im obalony tyran Aten, Hippiasz

— bitwa pod Maratonem w pobliżu Aten; 10 tys. ateńskich hoplitów, wspomaganych jedynie przez tysiąc Platejczyków, pokonało Persów, którzy po tej klęsce zrezygnowali z dalszej walki i odpłynęli na swych okrętach do Azji Mniejszej

— taktyka stratega Miltiadesa — walka greckiej falangi w otwartym polu

Grecka falanga składała się najczęściej z ośmiu rzędów hoplitów. Byli oni wyposażeni w okrągłe tarcze (po grecku hoplon, stąd nazwa tej formacji), włócznie długości ok. 2 m zakończone stalowym grotem oraz krótkie miecze. Hoplita miał ponadto hełm, zbroję z brązu chroniącą pierś i nagolenniki, ubrany był w tunikę. Falanga najlepiej się sprawdzała na płaskim, odkrytym terenie. Miała szerokość ok. 400 m. Każdy hoplita chronił tarczą swoją lewą pierś i prawą pierś swojego towarzysza. Przed rozpoczęciem walki hoplici śpiewali hymn bitewny, a następnie ruszali do boju miarowym krokiem. Cztery pierwsze rzędy ruszały do ataku z włóczniami w pozycji poziomej, a następne w pionowej. Dowodzący falangą strateg znajdował się w pierwszym rzędzie, na jego prawym skraju.

— zwycięstwo pod Maratonem miało dla Greków duże znaczenie moralne, gdyż było pierwszym zwycięstwem hoplitów nad lekkozbrojnymi, słabo opancerzonymi oddziałami perskimi

Piechota perska mogła skutecznie walczyć tylko na dystans, gdyż jej główną bronią zaczepną był łuk. Do uderzenia bezpośredniego Persowie używali ciężkiej kawalerii. W tej sytuacji szansą dla Greków była walka wręcz. Do starcia doszło u wejścia do dość wąskiej doliny Vrana, gdzie kawaleria perska nie miała możliwości swobodnego operowania, co dało przewagę hoplitom. Wprawdzie Persowie początkowo rozbili czoło wojsk greckich, lecz los bitwy rozstrzygnął się na obu skrzydłach, gdzie Ateńczycy odnieśli zwycięstwo.

— śmierć króla Dariusza (485 p.n.e.) i wybuch powstania w Egipcie odsuwają termin kolejnej perskiej wyprawy odwetowej

Wyprawa Kserksesa w roku 480 p.n.e.

— Temistokles, cieszący się poparciem ateńskich kupców, rzemieślników i plebsu, przystępuje w roku 483 p.n.e. do budowy floty wojennej; przeznaczono na ten cel dochody z kopalń srebra w górach Laurion; w ciągu półtora roku zbudowano 200 trójrzędowców

Po zwycięstwie nad pierwszą wyprawą perską musiał Temistokles rozprawić się ze swymi przeciwnikami politycznymi, by móc kontynuować przygotowania do kolejnego starcia z Persami. Posłużył się instytucją ostracyzmu, w wyniku czego jego główny oponent, Arystydes, stojący na czele arystokratycznej opozycji, znalazł się na wygnaniu.

Rozwój floty przyczynił się do uzyskania prawa do udziału w obradach zgromadzenia ludowego przez tetów — członków najniższej warstwy społecznej. W świecie greckim prawa obywatelskie były bowiem ściśle powiązane ze zdolnością do pełnienia służby wojskowej. Hoplici musieli sami się wyposażać w zbroję i broń, a bezrolnych tetów nie było stać na taki wysiłek. Natomiast we flocie wojennej zaczęli oni pełnić funkcje wioślarzy, awansując tym samym do rangi obywateli.

— Persowie wtargnęli do Grecji od północy, z Macedonii; dysponowali ok. 1,2 tys. okrętów i siłami lądowymi liczącymi ok. 50 tys. żołnierzy

— bitwa w wąwozie termopilskim, przez który prowadziła droga z Grecji północnej do środkowej; walczyło 300 żołnierzy spartańskich, którymi dowodził król Sparty Leonidas; w obliczu przewagi Persów odesłał on posiłki z innych greckich miast-państw i bronił do końca wąwozu, ponosząc śmierć ze wszystkimi swoimi hoplitami

— Persowie opanowali północną i środkową Grecję; Temistokles podjął decyzję o ewakuacji ludności z Aten na wyspę Salaminę i półwysep Peloponez; opustoszałe Ateny zostały przez Persów spalone

— bitwa morska w zatoce u wybrzeży Salaminy (koniec września) — mniejsze i bardziej zwrotne okręty greckie rozgromiły w wąskiej cieśninie ciężkie okręty perskie

Bitwa pod Platejami — 479 rok p.n.e.

— perski wódz Mardoniusz ponownie wtargnął w roku 479 p.n.e. do Attyki, zmuszając znów Ateńczyków do ewakuacji; na pomoc Attyce ruszyli Spartiaci na czele wojsk Związku Peloponeskiego, pod dowództwem regenta Pauzaniasza; na wieść o zbliżaniu się wojsk greckich Mardoniusz wycofał się z górzystej Attyki (której ukształtowanie terenu nie sprzyjało wykorzystaniu jazdy, będącej najsilniejszą formacją Persów) do równinnej Beocji; tam rozbił obóz pod Platejami

— 70 tys. Greków przeciwko 140 tys. Persów; hoplici spartańscy zwyciężyli Persów w walce wręcz; na polu walki zginął Mardoniusz

— doszczętne zniszczenie floty perskiej u przylądka Mykale w pobliżu wyspy Samos; spod panowania perskiego wyzwolono kolonie greckie na Cyprze oraz na innych wyspach we wschodniej części Morza Śródziemnego

— Grecy oczyścili także Macedonię i Trację z obozów wojsk perskich, a w roku 478 p.n.e. zdobyli Bizancjum, co dało im kontrolę nad szlakiem handlowym prowadzącym z Morza Egejskiego na Morze Czarne

Skutki wojen perskich

Wzrost znaczenia Aten

— utworzenie Związku Morskiego — 478 rok p.n.e. w celu utrzymania wspólnej floty; do Związku obok Aten przystąpiło kilkadziesiąt miast-państw, głównie leżących na wyspach Morza Egejskiego i w Azji Mniejszej; skarb przechowywany był początkowo na wyspie Delos, w świątyni Apollina, później przeniesiono go do Aten; wszyscy członkowie mieli wnosić daninę pieniężną na budowę i utrzymanie floty lub dostarczać okręty; celem Związku była wspólna obrona przed Persami oraz wyzwalanie ziem greckich znajdujących się jeszcze pod panowaniem perskim

— hegemonia Aten w Związku Morskim: wszyscy (10) skarbnicy związkowi (zwani hellenotamiai) pochodzili z Aten; politykę zagraniczną kształtowały Ateny, narzucając ją pozostałym uczestnikom sojuszu; flota ateńska panowała w całym rejonie wschodniej części Morza Śródziemnego i zaczęła uchodzić za niepokonaną

W roku 467 p.n.e. wyspa Naxos próbowała wycofać się ze Związku Morskiego, argumentując, że przynależność do tej konfederacji wiąże się ze zbyt wysokimi kosztami. Ateny nie tylko odmówiły zaakceptowania takiego kroku, ale wysłały przeciw Naxos wyprawę karną.

Polityka Aten

— strateg ateński Kimon (syn Miltiadesa) na czele sił związkowych pokonał Persów przy ujściu rzeki Strymon w Tracji, otwierając handlowi ateńskiemu szlak nad Morzem Czarnym

— Temistokles zostaje wygnany z Aten decyzją sądu skorupkowego — 471 rok p.n.e.; przyczyną wygnania Temistoklesa było jego przekonanie, że prowadzenie dalszych wojen z Persją nie ma sensu i że Ateny powinny zacząć się przygotowywać do wojny ze Spartą, swoim głównym rywalem na obszarze Grecji; Temistokles osiedlił się w Argos na Peloponezie, a następnie w Persji, gdzie został łaskawie przyjęty przez króla Kserksesa

— walka Aten na dwa fronty — z Persją na morzu i ze Spartą na lądzie:

— podbicie Beocji, bronione przez siły spartańskie i tebańskie

— wyprawa 200 okrętów do Egiptu w celu wsparcia egipskiego władcy Nektanebosa w jego konfrontacji z Persami; ekspedycja poniosła całkowitą klęskę

— 450 rok p.n.e. — Ateńczycy odnoszą zwycięstwo nad flotą fenicką (współdziałającą z Persami) u wybrzeży Cypru

— 449 rok p.n.e. — Persowie zgadzają się na rozejm, zobowiązując się do zaprzestania działań zbrojnych przeciwko miastom greckim na wyspach Morza Egejskiego i w Azji Mniejszej

— 446 rok p.n.e. — zawarcie trzydziestoletniego pokoju ze Spartą; uznawał on istnienie dwóch równorzędnych potęg w Grecji (dualizm): Sparty na lądzie, a Aten na morzu

Zmiany w Związku Morskim

— Ateny dążą do przekształcenia Związku w państwo ateńskie (arche)

— przeniesienie skarbca związkowego do Aten (w roku 454 p.n.e.) oznaczało oddanie finansów związkowych ateńskiemu zgromadzeniu ludowemu

— bezwzględne karanie prób wystąpienia ze Związku — w roku 440 p.n.e. Ateńczycy wymordowali część mieszkańców buntującego się Samos i zburzyli mury miejskie

Rozkwit demokracji ateńskiej

— przez ponad trzydzieści lat V wieku p.n.e. (w latach 462—429 p.n.e.) czołowym politykiem w Atenach był Perykles, sprawujący wielokrotnie urząd stratega; za jego rządów ugruntowały się podstawowe zasady i mechanizmy systemu demokratycznego

Organy władzy

— zgromadzenie ludowe (ekklesia) — udział w nim mógł brać każdy pełnoprawny obywatel (urodzony z matki i ojca obywateli ateńskich), który ukończył 18 lat (praktycznie 20 lat, gdyż musiał odbyć dwuletnią służbę wojskową w charakterze efeba); nie miały prawa udziału z zgromadzeniu kobiety, a także metojkowie — zajmujący się handlem i przedsiębiorczością obywatele innych miast mieszkający w Atenach, oraz niewolnicy; warunkiem ważności podejmowanych uchwał była obecność co najmniej 6 tys. obywateli; do uprawnień zgromadzenia należało uchwalanie prawa, wypowiadanie się w sprawach wojny i pokoju, powoływanie urzędników oraz sprawowanie kontroli nad ich działalnością; zgromadzenie było również sądem w sprawach o przestępstwa skierowane przeciwko państwu; odbywał się także na jego posiedzeniu raz do roku ostracyzm (sąd skorupkowy)

— Rada Pięciuset (bule) — składała się z pełnoprawnych obywateli, którzy ukończyli 30 lat, powoływanych na jeden rok; można było być członkiem bule tylko dwukrotnie; kompetencje: przygotowywanie projektów uchwał dla zgromadzenia, sprawowanie nadzoru nad wszystkimi urzędnikami, zarządzanie dochodami państwa, przyjmowanie obcych posłów

— urzędnicy — byli powoływani przez zgromadzenie na rok, i to jednorazowo; pobierali diety z budżetu państwa; archonci zajmowali się sprawami sądowymi i kultu; stratedzy dowodzili wojskami oraz kierowali polityką zagraniczną (byli to jedyni urzędnicy, którzy mogli być wybierani ponownie bez ograniczenia w czasie, było ich dziesięciu — po jednym z każdej fyli); apodekci ściągali podatki; astynomowie nadzorowali roboty budowlane; metronomowie kontrolowali miary i wagi

Zdecydowaną większość urzędników w Atenach powoływano w V wieku p.n.e. nie w drodze wyboru, lecz losowania. Taką formę uważano wówczas za bardziej demokratyczną niż wybór. Arystoteles pisał na przykład (w IV w. p.n.e.) w Polityce, że wybieranie urzędników stanowi oligarchiczną metodę postępowania, a losowanie demokratyczną. Losy ciągnięto spośród tych obywateli, którzy zgłosili swoje kandydatury. Wyłaniano w ten sposób co roku 500 członków Rady i 600 innych urzędników.

— w roku 462 p.n.e. przywódca ludu Efialtes przeforsował ograniczenie uprawnień Areopagu jedynie do sądzenia spraw o zabójstwo, jeżeli ofiara była obywatelem ateńskim

Zasady ustrojowe

— w granicach prawa każdy może żyć według własnego upodobania; tę wolność prywatną, przejawiającą się także w prawie do uczestnictwa w demokratycznych instytucjach, określano terminem eleutheria

— isegoria (równe prawo do przemawiania na zgromadzeniach publicznych) — każdy miał prawo do głoszenia własnych poglądów, byle tylko nie występował przeciwko instytucjom demokratycznym i moralności publicznej

— isonomia (równość praw politycznych) — oznaczała równość głosu i równość prawa do udziału we władzy; służyć temu miał mechanizm powoływania urzędników w drodze losowania, z wyjątkiem strategów, którzy byli wybierani większością głosów (w ich przypadku liczyły się cechy osobiste i przygotowanie fachowe do pełnienia urzędu)

— rządy prawa — wszystkie organy władzy były związane uchwałami zgromadzenia ludowego

Społeczeństwo Aten

— obywatele — do tej kategorii zaliczony mógł być tylko mężczyzna pochodzący z legalnego związku małżeńskiego, którego oboje rodzice byli obywatelami ateńskimi; prawa obywatelskie młody Ateńczyk nabywał w wieku 18 lat, z chwilą gdy został wpisany do księgi członków demu przez starostę (demarchosa); głównym obowiązkiem obywatela była służba wojskowa, która dotyczyła mężczyzn do 60 roku życia; z tego obowiązku byli zwolnieni członkowie Rady Pięciuset, urzędnicy oraz właściciele okrętów

— metojkowie — byli to cudzoziemcy mieszkający na stałe w ateńskiej polis; zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem; nie posiadali praw politycznych, nie było im wolno nabywać nieruchomości, nie mogli wstępować w związki małżeńskie z osobami posiadającymi obywatelstwo ateńskie; musieli płacić specjalny podatek (metoikion), zobowiązani byli także do służby wojskowej; każdy metoikos musiał przybrać sobie patrona spośród obywateli ateńskich, który reprezentował go wobec władz

— wyzwoleńcy (apeleuteroi) — ich sytuacja prawna była zbliżona do pozycji metojków; również musieli mieć patrona — z reguły był to ich dawny pan; płacili metoikion, a oprócz tego specjalną opłatę zwaną triobolon

— niewolnicy — dzielili się na niewolników prywatnych i państwowych; ci pierwsi używani byli do posług domowych, pracy w gospodarstwach wiejskich, w rzemiośle oraz pracowali jako wioślarze na statkach handlowych; niewolnik prywatny był własnością pana, mógł być przez niego sprzedany, zastawiony, darowany, zapisany w testamencie lub obdarzony wolnością; niewolnicy państwowi mieli własne gospodarstwa, pracowali jako pisarze w urzędach, kaci, z nich tworzono oddziały straży miejskiej, do nich należało utrzymywanie dróg publicznych; niewolnicy obu kategorii rekrutowali się spośród jeńców wojennych, były to także osoby urodzone z matki niewolnicy lub zakupione na rynkach zagranicznych

Niska była pozycja społeczna kobiety. Zamknięta była przed nią sfera życia publicznego, aktywność kobiet musiała się ograniczać do sfery domowej. Ich zadaniem było dostarczenie państwu ateńskiemu jak największej liczby przyszłych obywateli. Kobiety mogły wstępować w związek małżeński od czternastego roku życia, mężczyźni najwcześniej od dwudziestego, po odbyciu szkolenia wojskowego. Małżeństwo miało charakter umowy prawnej między ojcem dziewczyny a jej przyszłym mężem, kobieta nie miała podmiotowości prawnej.

Kultura Grecji klasycznej

— po wojnach perskich Ateny stały się przodującym ośrodkiem kulturalnym Grecji; przyczyniła się do tego planowa działalność Peryklesa, który chciał upiększyć to miasto, wznosząc wspaniałe budowle; potęga kulturalna Aten tworzona była także za pieniądze uzależnionych miast-państw Związku Morskiego

Architektura

— budownictwo monumentalne służące uświetnieniu bogów; przebudowa ateńskiego Akropolu, zniszczonego przez Persów; Partenon — świątynia Ateny Partenos (Dziewicy), dzieło architektów Iktinosa i Kallikratesa, stopienie w jedną całość elementów stylu jońskiego i doryckiego (początek budowy w roku 447 pne); Propyleje — monumentalne schody wiodące na Akropol; Erechtejon — dwupoziomowa świątynia Posejdona i Ateny, wzniesiona ku pamięci Erechteusza, basileusa Aten; świątynia bogini Nike i liczne posągi bóstw i herosów

— słynne świątynie Zeusa w Olimpii oraz w Akragas na Sycylii

Sztuki plastyczne

— Fidiasz (500—438 p.n.e.) — m.in. posągi Zeusa Olimpijskiego, Ateny Partenos, Ateny Promachos; technika chryzelefantyny, czyli łączenie złota z kością słoniową; majestatyczny wygląd rzeźb Fidiasza

— Myron — rzeźby z brązu, m.in. Dyskobol; charakteryzowały się one dużym dynamizmem, przedstawiały chwilowe napięcie mięśni i ruch ciała

— Poliktet — opracował idealny model ciała ludzkiego; przedstawiał ludzi w sposób wyidealizowany; posągi Amazonek, Doryfora — młodzieńca niosącego włócznię czy Diadumenosa — młodzieńca z opaską na czole

— Polignot z Tazos — autor fresków, w których do używanych przedtem kolorów — białego, czarnego i czerwonego — dodał zielony

— Apollodor — wprowadził do malarstwa perspektywę, a także światłocień

Literatura

— W Grecji nie istniała warstwa kapłanów, ceremoniami religijnymi kierowali urzędnicy polis. Rezultatem takiej sytuacji była słabość refleksji teologicznej, którą zastąpiła poezja bądź epos.

Herodot (ok. 485—425 p.n.e.) był twórcą historiografii, czyli sztuki opisywania wydarzeń historycznych. W swojej pracy „Dzieje” skoncentrował się na przyczynach i przebiegu wojen grecko-perskich. Wiele podróżował, zarówno po świecie greckim, jak i krainach Orientu. Interesowały go różne przejawy wielkości natury ludzkiej. Doceniał „nieprzemijającą mądrość Wschodu”, krytykował niekiedy „dziecinność Hellenów”.

Tukidydes (zm. ok. 400 p.n.e.) zasłynął opisaniem wojny peloponeskiej. Stosował pogłębioną analizę wydarzeń, unikał patosu. Czuł się przede wszystkim obywatelem ateńskiej polis i przeżywał jej upadek.

Teatr grecki wyrósł z obchodów związanych z kultem boga Dionizosa. Przedstawienia odbywały się na terenie świątyni tego boga, położonej u stóp Akropolu, w gmachu specjalnie zbudowanym dla potrzeb teatru. Kamienny teatr zbudowano dopiero pod koniec IV wieku p.n.e.

Początkowo przedstawienia miały charakter muzyczny — ich najważniejszym elementem były „pieśni kozłów” ku czci Dionizosa. Dopiero w V wieku p.n.e. z tych dytyrambów narodziła się tragedia (tragos — po grecku: kozioł), przypominająca bardziej dzisiejszą operę niż teatr.

— wielcy twórcy tragedii greckiej: Ajschylos, Sofokles, Eurypides; tematykę swych utworów czerpali z mitologii, koncentrując się na problematyce moralnej; Ajschylos (525—450 p.n.e.) był piewcą demokracji ateńskiej; Sofokles (496—406 p.n.e.) przedstawiał silne charaktery ludzkie (Antygona, Elektra, Edyp), jako pierwszy wprowadził barwną scenografię stwarzającą wrażenie przestrzeni trójwymiarowej; Eurypides (485—406 p.n.e.) jako pierwszy wprowadził do teatru wątek miłosny, również jako pierwszy krytykował postępowanie bogów. W jego spektaklach pojawił się po raz pierwszy śpiew solowy.

— twórca komedii — Arystofanes (445—383 p.n.e.); kpił z przywódców politycznych, krytykował wady ustroju demokratycznego; był rzecznikiem warstw ludowych, natomiast ośmieszał bogatych mieszkańców Aten, zarzucając im bezwzględność i skąpstwo

Sofiści i Sokrates

— sofiści (czyli mędrcy) byli w Atenach V wieku p.n.e. ulicznymi filozofami-nauczycielami, którzy uczyli, jak należy przemawiać podczas obrad zgromadzenia ludowego, by pozyskać jego uczestników; uchodzili w powszechnej opinii za wychowawców demagogów, czyli przywódców ludu; z ich poglądami polemizował Sokrates, uważając je za amoralne

Poglądy sofistów

— w miejsce mitu sofiści postawili rozum i zasadę powątpiewania

— programowo odrzucali rozważania nad istnieniem i istotą bogów

— kładli nacisk na retorykę i dialektykę — sztukę mówienia i sztukę przekonywania; uczyli, jak zrobić karierę w społeczeństwie demokratycznym

— twierdzili, że każda sprawa ma dwie strony, że zawsze można znaleźć argumenty „za” i „przeciw”

— każda prawda jest względna, zależy od punktu widzenia

— Protagoras z Abdery: „człowiek jest miarą wszystkich rzeczy: tych, które są, że są, tych, których nie ma, że ich nie ma”; wszelkie instytucje trwają dopóty, dopóki cieszą się poparciem obywateli polis; obowiązujące prawo jest zmienną konwencją ludzką; prawa należy się uczyć, prawo należy bezwzględnie przestrzegać

— Gorgiasz z Sycylii: pluralizm moralny — inna jest moralność mężczyzny i kobiety, inna wolnego i niewolnika; norma moralna jest tylko ogólną regułą, którą trzeba zawsze rozważać w konkretnych okolicznościach

Poglądy Sokratesa (469—399 p.n.e.)

— filozofia jest nauką o cnocie

— należy postępować sprawiedliwie; postępowanie niesprawiedliwe jest wynikiem niewiedzy; wiedza jest tożsama z cnotą

— człowiekiem jest jego dusza, ponieważ dusza jest tym, co odróżnia człowieka od każdej innej rzeczy

— najwyższą wartością jest poznanie, ponieważ czyni ono duszę taką, jaka być powinna

— panowanie nad sobą jest warunkiem wewnętrznej wolności i autarkii, czyli samowystarczalności

— od Sokratesa bierze początek filozoficzna refleksja nad przyjaźnią, której przypisał wartość moralną; „tylko ktoś dobry może być przyjacielem dobrego, źli mogą być dla siebie jedynie nieprzyjaciółmi”

— Sokrates odczuwał silną niechęć do polityki jako sfery nieczystych machinacji; krytykował demokrację za procedurę losowania stanowisk, uważał, że powinny być one powierzane przy uwzględnieniu kompetencji i osobistych walorów jednostek; prawdziwym politykiem może być tylko człowiek moralnie doskonały

Poglądy Sokratesa znamy jedynie z pism Platona i Ksenofonta, gdyż nie pozostawił po sobie żadnych tekstów pisanych. Zażył truciznę, skazany za deprawowanie młodzieży i za „czczenie innych bogów niż miejscowi”.

Wojna peloponeska

— od Aten po roku 446 p.n.e. (zawarcie pokoju ze Spartą) stopniowo odwracają się państwa Związku Morskiego, zniecierpliwione utrzymującą się bezwzględną hegemonią ateńską; jednocześnie Sparta umacnia istniejący od końca VI wieku p.n.e. Związek Peloponeski, w którym jest hegemonem; ekspansjonistyczne plany Sparty popierane szczególnie przez Korynt i Teby

— 440 rok p.n.e. — Perykles proponuje zwołanie kongresu w celu zawarcia ogólnogreckiego pokoju (koine eirene); projekt ten został odrzucony przez Spartę

— przewaga Sparty na lądzie oraz zdecydowana przewaga Aten na morzu (około 400 okrętów); Perykles planował w przypadku wybuchu konfliktu umieszczenie całej wiejskiej ludności ateńskiego polis między Długimi Murami, łączącymi Ateny z portem w Pireusie

Konflikt zbrojny w latach 431—404 p.n.e.

— konflikt między Korkyrą a Koryntem; Korkyra zwraca się do Aten o pomoc; Korynt zacieśnia sojusz ze Spartą; kongres Związku Peloponeskiego podejmuje w roku 432 p.n.e. uchwałę, iż Ateny złamały warunki pokoju z roku 446 p.n.e. i żąda zwrócenia wolności miastom Związku Morskiego

— 431 rok p.n.e. — wojska spartańskie najeżdżają na Attykę; ta taktyka była stosowana co roku przez dziesięć lat; Spartanie niszczyli w czasie żniw pola uprawne i plantacje oliwek, nie byli jednak w stanie wtargnąć do Aten przez Długie Mury

— 429 rok p.n.e. — flota ateńska niszczy Korynt i zdobywa Potideję; 425 rok p.n.e. — spartańscy hoplici przegrywają bitwę na wyspie Sfakteria u wybrzeży Messenii; 422 rok p.n.e. — Ateny przegrywają bitwę pod Amfipolis i decydują się na pokój; zawarty w roku 421 p.n.e., przywrócił stan sprzed wybuchu wojny

— podczas trwania sześcioletniego pokoju Sparta przy pomocy Persów tworzy własną flotę

— lata 415—413 p.n.e. — Ateńczycy pod wodzą Alkibiadesa organizują wyprawę na Sycylię, by podbić tamtejszą kolonię dorycką Syrakuzy, silnie związaną ze Spartą; chcą w ten sposób odciąć Spartę od źródeł zaopatrzenia, ponoszą jednak klęskę w bitwie lądowej pod Syrakuzami, ok. 6 tys. Ateńczyków zginęło w syrakuzańskich kamieniołomach, resztę jeńców sprzedano jako niewolników

— flota spartańska blokuje Pireus, odcinając w ten sposób Ateny od źródeł zaopatrzenia

— 405 rok p.n.e. — decydująca bitwa morska koło Hellespontu, cieśniny prowadzącej na Morze Czarne — klęska Aten; kilka tysięcy wziętych do niewoli Ateńczyków zostało straconych, był to rewanż Spartiatów za wcześniejszą decyzję ateńskich strategów, iż każdy wzięty do niewoli Spartiata ma mieć obciętą prawą rękę

Wojna peloponeska, która początkowo była konfliktem wewnątrzgreckim, z czasem nabrała cech konfliktu regionalnego, w który zaangażowała się pośrednio Persja, a bezpośrednio takie dotychczas peryferyjne obszary świata greckiego, jak Sycylia i Półwysep Apeniński, Tracja, Macedonia, Epir. Stały się one widownią walk, dostarczały najemników, zakładano tam bazy wojskowe. Efektem wojny były wielkie zniszczenia, ale także rozprzestrzenianie kultury greckiej, najpełniej reprezentowanej przez Ateńczyków. Tradycja przekazała, że sycylijscy Grecy uwalniali tych spośród wziętych do niewoli Ateńczyków z wyprawy Alkibiadesa, którzy potrafili recytować fragmenty utworów Eurypidesa.

Skutki wojny

— sojusznicy Sparty, Teby i Korynt, domagały się całkowitej zagłady ateńskiej polis, jednak o uratowaniu Aten zadecydował argument Sparty, iż położyły one wielkie zasługi w wojnie z Persami; w wyniku zawartego pokoju Ateny utraciły wszystkie terytoria poza Attyką z wyjątkiem wyspy Salaminy, musiały zburzyć Długie Mury i wydać Sparcie wszystkie okręty wojenne z wyjątkiem dwunastu

— upadek idei jedności Hellady; rozwiązanie Związku Morskiego; Ateny spadają do roli drugorzędnego państwa greckiego, które w koncepcji Sparty miało być przeciwwagą dla Teb i Koryntu

W poleis należących poprzednio do Związku Morskiego wprowadzone zostały z inicjatywy Sparty rządy oligarchiczne. W miastach tych rozlokowano spartańskie załogi wojskowe, które strzegły nowych porządków. Szybko okazało się jednak, iż Sparta nie jest w stanie utrzymać swej hegemonii w świecie greckim, co wynikało przede wszystkim z nasilających się napięć społecznych w samej Sparcie. W tej sytuacji doszło do buntów w wielu poleis, w wyniku których zrzucono dominację spartańską. W roku 371 p.n.e. wojska spartańskie zostały pokonane przez Tebańczyków w bitwie pod Leuktrami, co zapoczątkowało krótki okres hegemonii Teb. Rozpadł się zdominowany przez Spartę Związek Peloponeski. Mieszkańcy Mesenii odzyskali po czterech wiekach niepodległość, stając się z helotów wolnymi ludźmi.

Na czele państwa tebańskiego stał wówczas wybitny dowódca Epaminondas, twórca słynnego hufca tebańskiego, składającego się z „tysiąca nieśmiertelnych”. Hegemonia Teb załamała się jednak w roku 362 p.n.e., gdy Epaminondas zginął w bitwie pod Mantineją na Peloponezie, walcząc przeciwko Sparcie; ogólne wyczerpanie państw greckich doprowadziło do zawarcia przez nie pokoju powszechnego (koine eirene), nieuznawanego jedynie przez Spartę, która nie chciała się pogodzić z trwałą utratą Mesenii.

Platon i Arystoteles

Platon (427—347 p.n.e.)

— pochodził z rodziny arystokratycznej, był uczniem Sokratesa, stworzył jednak własny system filozoficzny; uważany jest za prekursora nurtu idealistycznego w filozofii

— poglądy na temat mechanizmu poznawania świata:

— świat rzeczywisty jest jedynie bladym odbiciem doskonałego świata idei; rzeczywistość nigdy nie będzie tożsama ze światem idei, ale należy dążyć do tego, by maksymalnie zbliżać się do modelu idealnego

— źródłem poznania jest Rozum, który ma bezpośredni kontakt ze światem idei, a nie zmysły, informujące nas tylko o świecie rzeczywistym; metodą poznania nie może więc być empiria, lecz dedukcja i myślenie aprioryczne

— poglądy na temat modelu państwa:

— żaden z istniejących ustrojów nie jest dobry; w państwie idealnym powinni rządzić filozofowie; Akademia — szkoła filozofów założona przez Platona w Atenach — miała wychowywać przyszłych władców; filozof-mędrzec, uwolniony od tyranii pozorów, potrafi zbudować państwo doskonałe, najbliższe ideom Dobra, Prawdy, Piękna i Sprawiedliwości

— w państwie idealnym powinny istnieć trzy warstwy społeczne: filozofowie sprawujący rządy, wojownicy strzegący bezpieczeństwa i lud zajmujący się działalnością produkcyjną; miała obowiązywać cenzura mitów, gdyż niektóre mity są niemoralne; wśród filozofów i wojowników Platon przewidywał równouprawnienie kobiet, życie we wspólnocie majątkowej, wspólne wychowywanie dzieci (żadna matka nie może rozpoznawać swoich potomków), małżeństwa miały być zastąpione przez luźne związki dobierane w drodze losowania

— w państwach rzeczywistych nie rządzi Rozum, kierujący się ideą Dobra; Platon przeprowadził następującą klasyfikację realnych ustrojów państwowych — od najlepszego do najgorszego:

— timokracja — rządy ludzi kierujących się odwagą; przykładem takiego ustroju była zmilitaryzowana Sparta

— oligarchia — rządy ludzi bogatych, motywowanych do działania głównie przez chciwość

— demokracja — charakteryzuje się wszechogarniającą anarchią

— tyrania — opiera się na strachu i zbrodni

Arystoteles (384—322 p.n.e.)

— urodzony na pograniczu grecko-macedońskim w Stagirze; jego ojciec był lekarzem na dworze króla macedońskiego; przez 20 lat przebywał w Akademii Platońskiej, potem był wychowawcą Aleksandra Macedońskiego, następnie założył w Atenach Liceum — własną szkołę filozofów

— był zwolennikiem empirycznej metody poznawania świata: gromadzenie faktów i analiza, na końcu ostrożne formułowanie wniosków, niewychodzących poza materiał empiryczny

— człowiek jest istotą społeczną (zoon politikon), państwo jest naturalnym efektem rozwoju społecznego; musi mieć ono priorytet nad interesami jednostkowymi

— „złoty środek” — kult umiaru jako zabezpieczenie przed rewolucjami

— państwo jest tworem naturalnego rozwoju i musi mieć priorytet nad interesami jednostkowymi; ustrojami dobrymi są monarchia, arystokracja (rządy najcnotliwszych) oraz politeja (rządy ogółu obywateli przy przewadze klasy średniej); ustrojami złymi są tyrania (rządy uzurpatora), oligarchia (rządy bogatych) oraz demokracja (rządy ludu, przeobrażające się często w ochlokrację, czyli rządy zmanipulowanego przez demagogów tłumu)

Starożytna Macedonia

Charakter państwa macedońskiego

— dominująca pozycja arystokracji, od której była uzależniona warstwa chłopska

— najwyższą władzę sprawował dziedziczny król, wywodzący się z dawnego naczelnika wojennego

— Macedończycy należeli do tej samej grupy etnicznej co Grecy; język macedoński był bardziej archaiczny niż grecki

— pod koniec VI wieku p.n.e. Macedończycy uznali zwierzchnictwo perskie i brali udział w wyprawie króla Kserksesa na Grecję; zrzucili tę zależność po zwycięstwie Greków pod Platejami (479 p.n.e.)

— podczas wojny peloponeskiej Macedończycy byli sojusznikami Aten

— król Archelaos (413—399 p.n.e.) przeprowadził uwłaszczenie chłopów, osłabiając tym samym pozycję arystokracji rodowej; obok arystokratycznej jazdy hetairów utworzył chłopską piechotę pedzetairów;

— król Perdikkas (399—359 p.n.e.) walczył z najazdami Ilirów i Traków; z osłabienia Macedonii skorzystały Teby, mieszając się w sprawy wewnętrzne; książę Filip, brat Perdikkasa, przebywał w Tebach jako zakładnik; poznał tam taktykę walki polegającą na stosowaniu szyku skośnego, którą stosował wybitny wódz tebański Epaminondas

Pierwszy okres panowania Filipa II

— po śmierci Perdikkasa Filip najpierw rządził w imieniu małoletniego bratanka, gdy jednak umocnił swoją władzę, został przez wojsko ogłoszony królem

— zabezpieczył granice Macedonii przed niebezpieczeństwem ze strony Ilirów i Traków

— zlikwidował księstwa plemienne w Górnej Macedonii, doprowadzając do scentralizowania władzy

— lata 357—354 p.n.e. — podbija (w wyniku tajnego układu z Atenami) greckie kolonie na wybrzeżu macedońskim — Metonę, Pydnę, Potideję i Amfipolis

— podbił kopalnie złota w górach Pangaion w Tracji; wydobycie w nich sięgało tysiąc talentów złota rocznie; rozpoczął bicie złotej monety

Reorganizacja armii macedońskiej

— rola konnicy, występującej jako formacja uderzeniowa; tworzyła ją arystokracja macedońska i tesalska (Tesalia, sąsiadująca od południa z Macedonią, słynęła z hodowli koni)

— ciężkozbrojna falanga chłopska; piechota macedońska używała w boju włóczni długości 13—14 stóp (sarissa), czym przewyższała greckich hoplitów

Filip II utworzył w Macedonii armię zawodową, co dawało mu przewagę nad państwami greckimi, dysponującymi armiami obywatelskimi. W ciągu dwóch dekad zbudował potęgę Macedonii, posługując się zarówno siłą zbrojną, jak i dyplomacją typu „dziel i rządź”. Wielu Greków, którzy mieli dość chaosu w świecie poleis, patrzyło z nadzieją na władcę Macedonii, widząc w nim męża opatrznościowego.

Stosunek Greków do Filipa II

— stronnictwo promacedońskie składało się zarówno z przedstawicieli arystokracji, której odpowiadał macedoński model państwa, jak i członków warstwy średniej, tęskniących za stabilizacją społeczną; na czele tego stronnictwa stał Isokrates (436—338 p.n.e.); głosił on ideę zjednoczenia wszystkich Greków pod przewodnictwem Filipa, co umożliwiłoby podjęcie wielkiej wyprawy przeciwko imperium perskiemu; Isokrates liczył na zdobycie Azji Mniejszej, gdzie mogłaby być osiedlona biedota grecka, dzięki czemu w Grecji zapanowałby pokój społeczny

— Demostenes (384—322 p.n.e.) był głównym przeciwnikiem Macedonii w Atenach; w swoich filipikach (przemówieniach skierowanych przeciwko Filipowi) ostrzegał Greków, że Macedonia zagraża wolności i niepodległości państw greckich

Ekspansja Macedonii

Opór greckich miast-państw

— rok 340 p.n.e. — zawiązanie Związku Helleńskiego, którego celem była obrona Grecji przed potęgą macedońską; pomysłodawcą był Demostenes; ze znaczących greckich poleis do Związku nie przystąpiły Teby, dysponujące silną armią lądową; Ateny wypowiadają wojnę Macedonii

— Filip II oblega Bizancjum; na odsiecz miastu podąża flota ateńska, która zmusza Macedończyków do odwrotu spod murów miasta

Bitwa pod Cheroneą — 2 VIII 338 p.n.e.

— Filip II korzysta z wewnątrzgreckiego konfliktu zbrojnego, by wtargnąć do środkowej Grecji; do rozstrzygającej bitwy między Macedończykami a wojskami ateńskimi i tebańskimi dochodzi pod Cheroneą w Beocji

— o klęsce Greków przesądził atak konnicy macedońskiej, dowodzonej przez syna Filipa II, Aleksandra; hufiec tebański został całkowicie wybity, poległo także około tysiąca Ateńczyków, a dwa tysiące dostało się do niewoli

— Filip II po bitwie łagodnie obszedł się z Atenami (musiały zawrzeć sojusz z Macedonią i rozwiązać Ateński Zawiązek Morski), natomiast ukarał kontrybucją Teby (a także rozwiązał Związek Beocki, na którego czele stało to miasto-państwo, oraz umieścił w nim garnizon macedoński), a Spartę pozbawił części terytorium; przywódcy stronnictwa antymacedońskiego zostali skazani na śmierć lub wypędzeni

Skutki klęski pod Cheroneą

— koniec niepodległości greckiej; w roku 337 p.n.e. podczas obrad Związku Helleńskiego w Koryncie ogłoszono, że jego hegemonem i naczelnym wodzem został król macedoński; Związek zrzeszający wszystkie greckie miasta-państwa uzyskał charakter antyperski; Filip II wydał zakaz zaciągania się Greków do najemnych oddziałów perskich pod karą śmierci

— zagwarantowanie autonomii greckich miast-państw i panującego w nich ustroju; wspólna polityka zagraniczna

— zakaz jakichkolwiek zbrojnych zatargów między członkami Związku; Filip faworyzuje przyjaznych mu władców greckich ze środowisk arystokratycznych; stopniowo w poszczególnych miastach-państwach tendencje oligarchiczne biorą górę nad demokratycznymi

— Związek Koryncki wydaje jeszcze w roku 337 p.n.e. uchwałę o wypowiedzeniu wojny Persji, licząc na łatwe zwycięstwo w związku z walkami dynastycznymi w imperium perskim; pierwsze oddziały macedońskie lądują w Azji Mniejszej wiosną roku 336 p.n.e.; dowodzą nimi Parmenion i Attalos; starcia z armią perską toczą się początkowo ze zmiennym szczęściem

— rok 336 p.n.e. — Filip II pada ofiarą zamachu, przeszyty mieczem przez jednego z oficerów gwardii, Pausaniasza, podczas uroczystości weselnych króla Epiru; tradycja przekazała jako podejrzanych o inspirowanie tej zbrodni pierwszą żonę Filipa, Olimpias, z którą się wcześniej rozwiódł, lub też zauszników Persji

— o udział w spisku podejrzewany był także dwudziestoletni wówczas Aleksander, który rzekomo chciał w ten sposób przyspieszyć swoje wstąpienie na tron (w chwili śmierci Filip II miał dopiero 46 lat); za Aleksandrem opowiedziała się od razu większość dowódców wojskowych

Imperium Aleksandra Macedońskiego (336—323 p.n.e.)

Sprawa Teb

— Teby buntują się przeciwko przynależności do Związku Helleńskiego (335 p.n.e.)

— Aleksander szturmuje miasto, zabijając 6 tysięcy obrońców, a pozostałych przy życiu sprzedaje w niewolę; terytorium Teb zostaje rozdzielone między sąsiednie miasta-państwa, a samo miasto zrównane z ziemią

Przyczyny wojny macedońsko-perskiej

— ambicje osobiste Aleksandra; uważał się on za potomka mitycznego Heraklesa

— popularność idei ekspansji na Wschód wśród Greków i Macedończyków; rewanż za najazdy perskie Dariusza I i Kserksesa

— problem nadmiaru ludzi w Helladzie i nadzieje na nowe kolonie

— wojsko macedońskie liczyło na bogate łupy

— wewnętrzna słabość monarchii perskiej: tendencje odśrodkowe, ambicje poszczególnych satrapów, zarządzających prowincjami

Wielka wyprawa na Wschód

— 336 rok p.n.e. — oddziały macedońskie wysłane przez Filipa II (10 tys. wojowników, w tym tysiąc jazdy) zostały wyparte przez Persów z Azji Mniejszej

— przeciwko panowaniu Aleksandra buntują się świeżo podbite ludy bałkańskie; wyprawa pacyfikacyjna, w wyniku której zostają pokonane plemiona Tryballów i Getów żyjące nad dolnym Dunajem

— 334 rok p.n.e. — początek jedenastoletniej wyprawy; siły Aleksandra: 30 tys. piechoty złożonej z Macedończyków, Greków, Ilirów i Traków oraz około 6 tys. jazdy macedońskiej i tesalskiej; wojsko przeprawiło się przez Hellespont do Azji Mniejszej; rozbicie nad rzeką Granik oddziałów satrapów małoazjatyckich, w których służyły tysiące greckich najemników, dowodzonych przez wybitnego generała Memnona z Rodos; większość wziętych do niewoli najemników zostaje zabitych, a 2 tysiące spośród nich Aleksander odsyła jako niewolników do pracy w macedońskich kopalniach; opanowanie miasta Sardes i zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej

— w Gordion, stolicy Frygii, Aleksander odwiedził śwątynię Zeusa, przed którą stał stary powóz, należący niegdyś do frygijskiego króla Gordiosa, a po jego śmierci poświęcony Zeusowi; dyszel tego wozu był połączony z jarzmem bardzo skomplikowanym węzłem; miejscowa wyrocznia przepowiedziała, że ten, kto zdoła rozwiązać ten węzeł, zostanie panem Azji; Aleksander rozciął jednym ruchem miecza węzeł gordyjski, co jego otoczenie uznało za zapowiedź szybkiego i ostatecznego zwycięstwa nad imperium perskim

— listopad 333 roku p.n.e. — oddziały perskie dowodzone przez króla Dariusza III atakują wojsko Aleksandra pod Issos w górzystym terenie na wschodnim krańcu Azji Mnieszej; Persowie nie umieli wykorzystać swej przewagi taktycznej (odcięcie Macedończyków od zaplecza); jazda perska nie została użyta ze względu na trudne warunki terenowe; w starciu wręcz zwyciężyli Macedończycy; w ich ręce dostał się obóz perski, a następnie w Damaszku skarbiec wojenny Dariusza

— zdobycie Tyru w Fenicji po siedmiomiesięcznym oblężeniu (lipiec 332 roku p.n.e.); Tyr, wzniesiony na skalistej wyspie, był najpotężniejszym portem wojennym i handlowym we wschodniej części Morza Śródziemnego; mieszkańcy zdobytego miasta zostali sprzedani w niewolę

— Dariusz III proponuje pokój, gotów oddać Aleksandrowi prowincje perskie na zachód od Eufratu, to znaczy Azję Mniejszą, Syrię, Fenicję i Egipt; Aleksander odrzuca tę ofertę

— 332 rok p.n.e. — Aleksander zakłada nowe miasto w podbitym Egipcie — Aleksandrię; miało być ono łącznikiem między Macedonią a Wschodem; kapłani boga Apisa w Memfis koronują Aleksandra na faraona

— 331 rok p.n.e. — ucieczka króla Dariusza po klęsce pod Gaugamelą w Asyrii (zamordowany w roku 330 p.n.e. przez spiskowców); wojsko macedońsko-greckie zajmuje Persepolis (stolicę imperium perskiego), ogłasza Aleksandra królem Azji, a on sam uważa się za następcę królów perskich

— 325 rok p.n.e. — wojska macedońskie docierają do Oceanu Indyjskiego; Aleksander chce podbić Indie, ale ciężkie warunki klimatyczne i opór miejscowej ludności (użycie słoni bojowych) skłaniają go do odwrotu

— przygotowania do podboju Arabii; Aleksander niespodziewanie umiera w Babilonie 13 czerwca 323 roku p.n.e., prawdopodobnie na zapalenie płuc bądź w wyniku otrucia, mając 33 lata

System władzy

— Aleksander przejmuje model wschodniej monarchii despotycznej

— włączanie arystokracji perskiej do rządów; stosowanie wschodniego ceremoniału

— tolerancja wobec odrębności kulturowej i religijnej podbitych ludów

Świat hellenistyczny

Rozpad imperium Aleksandra

— po śmierci Aleksandra ponadczterdziestoletni okres walk o władzę między macedońskimi dowódcami wojskowymi diadochami (po grecku następcy); czołową rolę w tej rywalizacji odgrywali: Perdikkas, pełniący funkcję zwierzchnika sił zbrojnych; Antypater, naczelny wódz w Europie oraz satrapowie — Ptolemeusz w Egipcie, Seleukos w Babilonii, Antygon Jednooki we Frygii, Lizymach w Tracji

— elitą rządzącą stali się wyłącznie Macedończycy i Grecy, zepchnięcie Persów i innych narodów wschodnich do roli ludności podbitej

— wymordowanie całej rodziny Aleksandra Wielkiego, co uznano za dowód istnienia losu (tyche), któremu podlegają nawet najwięksi władcy

Państwa hellenistyczne

— Macedonia — rządzili w niej Antygonidzi, potomkowie Antygona Jednookiego; kontrolowali oni również Grecję

— Egipt — pod władaniem dynastii Lagidów, wywodzącej się od Ptolemeusza

Monarchia Ptolemeuszy była państwem scentralizowanym i zbiurokratyzowanym. Władcy doprowadzili do perfekcji system ściągania podatków. W sprawowaniu władzy w sposób bezpośredni nawiązywali do tradycji teokracji egipskiej. Boska osoba władcy dzierżyła w swym ręku pełnię władzy, będąc jednocześnie właścicielem całego państwa. Urzędnicy nadzorowali prace irygacyjne, magazynowali produkty rolne, dostarczali rolnikom nasiona. Wszyscy męscy władcy w hellenistycznym Egipcie nosili imię Ptolemeusz, natomiast władczynie — imiona Kleopatra, Arsinoe i Berenika.

— monarchia Seleukidów — obejmująca północną Syrię, znaczne tereny Azji Mniejszej, Mezopotamię, Iran

W monarchii Seleukidów wiele miast posiadało autonomię, wzorowaną na modelu greckiej polis. W miastach tych żyli koloniści greccy i macedońscy. Aby obniżyć koszty utrzymania armii, Seleukidzi zakładali osady wojskowe — żyjący w nich żołnierze otrzymywali nadziały ziemi, które były ich źródłem utrzymania w okresie pokoju. W monarchii tej szanowano w znacznie większym stopniu niż w Egipcie lokalne zwyczaje, nawiązując wyraźnie do tradycji perskiej. Nie zapobiegło to jednak występowaniu tendencji odśrodkowych, które doprowadziły do oderwania się w ciągu III wieku p.n.e. Partii (terytorium na południowy wschód od Morza Kaspijskiego) i Baktrii (obszaru na kresach północno-wschodnich), zaś w połowie II wieku p.n.e. — państwa żydowskiego.

Państwo partyjskie, stworzone przez irański lud ze stepów nad Morzem Kaspijskim, stało się przykładem symbiozy między zhellenizowanymi miastami a luźno zorganizowaną feudalną monarchią. Władcy Partów szanowali autonomię miast i jednocześnie czerpali korzyści z opodatkowania handlu. Z kolei w monarchii baktryjskiej warstwą rządzącą byli Grecy, zaś wieś miała charakter głównie irański.

— Pergamon — państwo na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej, założone przez Lizymacha; stało się ważnym ośrodkiem nauki i sztuki, słynącym z wielkiej biblioteki; głównym artykułem eksportowym był pergamin (charta pergamena); w roku 129 p.n.e. opanowany przez Rzymian, stał się stolicą prowincji Azja

— państwa hellenistyczne zostały podbite przez Rzym: w roku 146 p.n.e. Macedonia i Grecja, w I wieku p.n.e. państwo Seleukidów, w 30 roku p.n.e. Egipt

Kultura hellenistyczna

— połączenie pierwiastków kultury greckiej z wpływami wschodnimi, widoczne zarówno w architekturze i sztuce, jak i filozofii; język grecki osiągnął daleki zasięg, będąc językiem elit we wszystkich państwach hellenistycznych

— szkoły filozoficzne:

— stoicy — założycielami tego kierunku byli Zenon z Kition na Cyprze, Chryzypp z Cylicji, Kleantes z Azji Mniejszej; w rozważanich stoików dominowała problematyka egzystencjalna:

— prawdziwa wolność to wolność od pożądań i emocji; ideałem człowieka jest mędrzec, który potrafi spokojnie („po stoicku”) znosić swój los; spokój nie wynika z izolowania się od świata, lecz ze zrozumienia i akceptacji jego natury

— światem rządzi Przeznaczenie; nie ma sensu przeciwstawiać się rzeczom koniecznym; sfera wolnej woli dotyczy tylko rzeczy niekoniecznych, niezależnych od Przeznaczenia

— wzajemna miłość i solidarność ludzi jest nakazem natury; należy dbać o dobro ojczyzny, dbać o rodziców i krewnych; każdy ma prawo do samobójstwa

— postulat aktywności publicznej; najlepszy jest ustrój mieszany, łączący w sobie elementy arystokracji i demokracji

— epikurejczycy — założycielem tej szkoły był Epikur (341—269 p.n.e.), pochodził z Samos, działał w Atenach:

— warunkiem szczęścia jest brak cierpień i niepokojów oraz wewnętrzny spokój

— środkiem do osiągnięcia tego celu jest ograniczanie potrzeb

— aktywność społeczna i polityczna jest zła, gdyż przynosi niepokój; należy odizolować się od społeczeństwa

— cynicy — najwybitniejszym przedstawicielem tej szkoły był Diogenes z Synopy (ok. 413 p.n.e.-ok. 323 p.n.e.):

— cnotą jest życie zgodne z naturą; potrzeby naturalne cynicy rozumieli dosłownie, biologicznie; fascynacja życiem na łonie natury

— cynicy odrzucali wszelkie konwencje, gardzili więziami społecznymi, w tym rodzinnymi; cynik to człowiek wolny, nieznający własności, pieniędzy, wojska, sądu, małżeństwa

— pochwała całkowitej swobody obyczajów, aprobata dla kazirodztwa

Największym ośrodkiem nauki w świecie hellenistycznym stała się egipska Aleksandria, założona w roku 332 p.n.e. z rozkazu Aleksandra Wielkiego. Praca naukowo-badawcza skupiona była w Museionie — świątyni Muz. Instytucja ta była przede wszystkim ośrodkiem rozwoju nauk ścisłych i empirycznych. Pracował tu Euklides (ok. 365 p.n.e.- ok. 300 p.n.e.), autor Elementów matematyki, a także Archimedes (ok. 287 p.n.e.- ok. 212 p.n.e.), twórca teorii mechaniki, który pod koniec życia powrócił do rodzinnych Syrakuz. Dyrektor biblioteki aleksandryjskiej Eratostenes (ok. 275 p.n.e.- ok. 194 p.n.e.) stworzył geografię matematyczną, a matematyk i astronom Hipparch (ok. 190 p.n.e.- 125 p.n.e.) obliczył wielkość i ruchy Słońca.

Początki Rzymu

Zróżnicowanie etniczne Italii

— plemiona Italików przybyły na Półwysep Apeniński w ciągu II tysiąclecia p.n.e. w ramach ekspansji indoeuropejskiej

— Etruskowie — ludność zamieszkująca środkową Italię, o niewyjaśnionym dotąd pochodzeniu; niektórzy historycy uważają ją za ludność autochtoniczną, związaną z kręgiem kultury minojskiej

W okresie przedrzymskim Etruskowie byli najsilniejszą wspólnotą etniczno-kulturową na Półwyspie Apenińskim. W VI wieku p.n.e. utworzyli konfederację miast, która panowała nad północną i środkową Italią. Używali pisma alfabetycznego, opanowali metalurgię, rozwijali handel ze Wschodem. W ich społeczeństwie wysoką pozycję zajmowały kobiety. Uczestniczyły one w życiu publicznym, w tym w przedstawieniach teatralnych i tańcach, co szokowało ówczesnych Greków. Etruskie żony spożywały posiłki razem ze swoimi mężami, pokrewieństwo niektóre rody etruskie określały według linii żeńskiej. Od Etrusków inne ludy Italii przejęły zwyczaj wróżenia z wnętrzności zwierząt i z lotu ptaków oraz walkę gladiatorów.

— Grecy przybyli do Italii w okresie wielkiej kolonizacji (VIII—VI wiek p.n.e.) i założyli swoje miasta-państwa na południu półwyspu; Rzymianie przejęli od nich wiele elementów religii i sztuki, tworząc swój alfabet wzorowali się na alfabecie greckim.

Rzym monarchiczny

— powstanie Rzymu w VIII wieku p.n.e.; tradycja mówi o roku 753 p.n.e., od którego Rzymianie liczyli czas (ab urbe condita — od założenia miasta); wtedy to miasto zostało założone przez legendarnego Romulusa, który przedtem zabił swego brata Remusa

— lata 753—509 p.n.e.: Rzym królestwem; miastem rządzili królowie wybierani (z wyjątkiem pierwszego i ostatniego) przez przedstawicieli arystokracji rodowej, czyli patrycjuszy; król skupiał władzę wykonawczą, naczelnego wodza, sędziego i głównego kapłana; doradzał mu senat, składający się z głów rodów patrycjuszowskich (senex oznacza po łacinie człowieka starszego)

— ok. roku 600 p.n.e. Rzym staje na czele Związku Latyńskiego, zrzeszającego 30 miast środkowej Italii

— 509 rok p.n.e. — obalenie tyranii ostatniego (siódmego z kolei) króla Tarkwiniusza Pysznego; został on wypędzony z Rzymu, który przekształcił się w republikę arystokratyczną; władza przeszła w ręce partycjuszy

Według legendy Tarkwiniusz Pyszny był etruskim tyranem, który zdobył władzę nad Rzymem w roku 534 p.n.e. Jego panowanie charakteryzowało się wyjątkowym okrucieństwem. W roku 510 p.n.e. jego syn zgwałcił mieszkankę Rzymu Lukrecję, która nie chcąc żyć w hańbie popełniła samobójstwo. Wydarzenia te stały się przyczyną rewolty, w wyniku której Tarkwiniusz utracił władzę i doszło do zmiany ustroju na republikański.

Rywalizacja między patrycjuszami a plebejuszami

— plebejusze — ludność Rzymu pozbawiona praw publicznych, a jednocześnie zobowiązana do udziału w kampaniach wojennych; w skład tej warstwy wchodzili drobni rolnicy i kupcy, ale także członkowie bogatych rodów obcego (nierzymskiego) pochodzenia; plebejusze zaczęli walczyć o swoje prawa w V wieku p.n.e., odmawiając służby wojskowej

— 494 rok p.n.e. — ustanowienie urzędu trybunów plebejskich (ludowych); było ich najpierw dwóch, później dziesięciu; mieli prawo weta wobec ustaw senatu i zgromadzenia ludowego uznanych za szkodliwe dla plebsu; trybuni ludowi urządzali również igrzyska i dbali o porządek w Rzymie; byli nietykalni; do pomocy dodano im edylów plebejskich

— 337 rok p.n.e. — plebejusze mogą sprawować urząd pretora, czyli wysokiego urzędnika sądowego

— 300 rok p.n.e. — plebejusze zostali dopuszczeni do stanowisk kapłańskich

— 287 rok p.n.e. — uchwalenie na wniosek dyktatora Hortensjusza ustawy (lex Hortensia) przyznającej uchwałom zgromadzeń plebejskich moc ustaw obowiązujących całe państwo; zamożni plebejusze zaczęli tworzyć wraz z patrycjuszami warstwę szlachecką (nobilitas); podziały rodowe zastąpione majątkowymi

Początki prawa rzymskiego

— 449 rok p.n.e. — pierwsza kodyfikacja prawa rzymskiego; przepisy karne, cywilne, państwowe i sakralne spisano na dwunastu tablicach ze spiżu, które zostały umieszczone na Forum Romanum; tym samym patrycjusze utracili monopol na interpretowanie prawa zwyczajowego

— 445 rok p.n.e. — prawo Kanulejusza zezwalało na zawieranie małżeństw między patrycjuszami a plebejuszami

— 428 rok p.n.e. — zakazano sprzedaży w niewolę za długi

— ok. 367 roku p.n.e. — pierwszy przedstawiciel plebejuszy został wybrany na urząd konsula

Podbój Italii przez Rzym

Podbój środkowej i północnej Italii

W roku 493 p.n.e. Rzym zajmował jeszcze pozycję równorzędną z innymi miastami latyńskimi, o czym świadczy zawarcie wtedy sojuszu między trzydziestoma kilkoma miastami Lacjum (foedus Cassianum), wśród których było rzymskie civitas. Groźnym przeciwnikiem Rzymu było w V wieku p.n.e. etruskie miasto Veii, leżące w środkowej Italii nad Tybrem. Rzymianie oblegali je przez dziesięć lat, zdobywając ostatecznie w roku 396 p.n.e. Osiem lat później doszło jednak do katastrofy militarnej, która na około trzydzieści lat wstrzymała ekspansję Rzymu. Italię zaatakowali mianowicie Galowie — ich oddziały, dowodzone przez Brennusa, przekroczyły Apeniny i złupiły etruskie miasto Clusium, a potem pokonały armię rzymską w bitwie nad rzeką Allią. W konsekwencji Rzym został zajęty przez wojowników galijskich, splądrowany i spalony.

Po odbudowie sił Rzymianie weszli w konflikt z Latynami, którym chcieli narzucić swoją hegemonię. Konflikt ten zakończył się w roku 338 p.n.e. zwycięstwem Rzymu, rozwiązaniem Związku Latyńskiego i podporządkowaniem całego Lacjum Rzymowi.

— lata 343—290 p.n.e. — wojny ze Związkiem Samnickim; Samnici zamieszkiwali południową część Apeninów, dążyli do ekspansji terytorialnej na południe Italii; Rzymianie pokonali ich w trzech kolejnych wojnach; najcięższa była II wojna samnicka w latach 326—304 p.n.e., która zaczęła się od zajęcia przez Rzymian Kampanii; kontrofensywa Samnitów przyniosła klęskę oddziałów rzymskich w Wąwozie Kaudyńskim (321 p.n.e.), ostatecznie jednak zwyciężyli Rzymianie, opanowując całą Kampanię i Apulię; w wyniku II wojny samnickiej Rzym stał się pierwszą potęgą w Italii; w III wojnie samnickiej (298—290 p.n.e.) do walki poderwali się nie tylko Samnici, ale i ich sojusznicy: Lukanowie, Sabinowie, Umbrowie; w wyniku bitwy pod Sentinum (295 p.n.e.) koalicja antyrzymska uległa rozbiciu, jednak Samnici poddali się dopiero wtedy, gdy rzymski konsul Maniusz Kuriusz Dentatus najechał w roku 290 p.n.e. Samnium, pustosząc je i paląc

— powstrzymanie najazdu Galów, którzy na początku III wieku p.n.e. przekroczyli Alpy i wtargnęli na Nizinę Nadpadańską; po bitwie nad Jeziorem Wadymońskim w roku 283 p.n.e. Galowie zostali wyparci na północ

— pokonanie Etrusków: ostatnim etruskim punktem oporu było miasto Volsinii, zdobyte w roku 264 p.n.e.

Podbój południowej Italii

— greckie miasto Tarent, założone przez Spartan w VIII wieku p.n.e., głównym przeciwnikiem Rzymu w południowej Italii

Tarent słynął w Italii z hodowli owiec i produkcji wełny wysokiej jakości, a także z produkcji ceramicznej. Miasto dysponowało najsilniejszą flotą na Półwyspie Apenińskim. Stosunki między Tarentem a Rzymem pogorszyły się podczas II wojny samnickiej, gdy oddziały rzymskie spustoszyły sąsiednią Apulię — i weszły w stan głębokiego kryzysu po III wojnie samnickiej, gdy Rzym założył kolonię w Wenuzji w bezpośrednim sąsiedztwie Tarentu. Kiedy Rzymianie na prośbę greckiego miasta Turioj, obawiającego się łupieżczych napaści ze strony Lukanów, wysłali w roku 282 p.n.e. korpus ekspedycyjny wspierany przez eskadrę okrętów patrolowych, Tarentyjczycy zaatakowali te okręty w Zatoce Tarentyjskiej, zatapiając kilka z nich. Odrzucili także prośbę Rzymu o odszkodowanie i zwrócili się o pomoc do króla Epiru (w zachodniej Grecji), Pyrrusa.

Wojna Rzymu z Tarentem 280—275 p.n.e.

— Pyrrus: 22 tys. piechoty, 3 tys. jazdy, 20 słoni bojowych; Rzymianie zawierają sojusz z Kartaginą

Do pierwszej bitwy między Rzymianami a wojskami króla Pyrrusa doszło pod Herakleją nad Zatoką Tarentyjską. Legionom rzymskim udało się wówczas odeprzeć atak włóczników z ciężkozbrojnej piechoty Pyrrusa. Popłoch wśród Rzymian wywołała natomiast szarża epirskich słoni, dzięki czemu kawaleria epirska rozbiła rzymską piechotę. Po tym zwycięstwie Pyrrusa po jego stronie opowiedziały się nie tylko wszystkie greckie w Italii, ale także Samnici i Lukanowie.

Po bitwie pod Herakleją Pyrrus zaoferował Rzymianom zawarcie pokoju pod warunkiem, że wycofają się z całej południowej Italii. Propozycję tę odrzucił senat po emocjonalnej mowie Appiusza Klaudiusza, zwycięzcy z II wojny samnickiej.

Kolejne zwycięstwo Pyrrus odniósł w roku 279 p.n.e. pod Ausculum. Tym razem zażądał już tylko gwarancji wolności dla Greków, jednak i tę ofertę Rzymianie odrzucili.

— Rzym zawiera przeciwko Pyrrusowi sojusz z Kartaginą, która obiecuje wsparcie finansowe i pomoc na morzu

— Pyrrus pokonuje Kartagińczyków na Sycylii, lecz nie przynosi mu to żadnego sukcesu politycznego, wraca więc w roku 276 p.n.e. do Italii; bitwa pod Maleventum (275 p.n.e.) kończy się zwycięstwem rzymskiego konsula Maniusza Kuriusza Dentatusa, co przesądza o przegranej Pyrrusa w całej wojnie; Pyrrus wraca do Epiru, pozostawiając w Tarencie jedynie swą załogę wojskową; garnizon ten, chcąc zapewnić sobie bezpieczny powrót do Epiru, w roku 272 p.n.e. wydaje miasto Rzymianom; Tarent przekazuje Rzymowi zakładników, a w tamtejszej cytadeli rozlokowany zostaje na stałe garnizon rzymski

— po klęsce Tarentu Rzymowi poddają się pozostałe kolonie greckie w południowej Italii; mają one od tej pory obowiązek dostarczania Rzymianom okrętów

W okresie wojny Rzymu z Tarentem sytuację próbowali wykorzystać Samnici, ponownie podrywając się do walki. Po rozbiciu sił Pyrrusa oddziały rzymskie zaatakowały jednak Samnitów, ostatecznie ich pokonując. Na obszarze Samnium zwycięzcy założyli kilka kolonii latyńskich. W roku 264 p.n.e. cały Półwysep Apeniński znalazł się pod panowaniem Rzymu.

Italia po podboju

— Rzym — pełnię praw obywatelskich mieli wolno urodzeni obywatele Rzymu (cives Romani); wyzwoleńcy (libertini) mogli uczestniczyć w zgromadzeniach ludowych, ale nie mogli pełnić jakichkolwiek urzędów publicznych; dopiero synowie wyzwoleńców mieli pełnię praw; podstawowymi obowiązkami obywateli rzymskich były służba wojskowa i płacenie podatków

Rzymianie nigdy nie stworzyli w czasach republiki jednolitego państwa na Półwyspie Apenińskim. Italia pozostała luźną federacją Rzymu z miastami-państwami w różny sposób uzależnionymi.

— kolonie — były zakładane przez Rzymian w różnych częściach Italii; miały ustrój ściśle wzorowany na ustroju rzymskiej civitas, ich mieszkańcy mieli pełnię praw obywateli rzymskich, lecz rzadko z nich korzystali ze względu na oddalenie od Rzymu; kolonie były ważnym czynnikiem romanizacji Italii, pełniły rolę rzymskich baz wojskowych, zabezpieczały ważne punkty strategiczne, takie jak na przykład przeprawy przez rzeki, wyloty przełęczy górskich, naturalne węzły komunikacyjne; ich zadaniem było zaspokajanie głodu ziemi, odczuwanego przez rzymską ludność chłopską; kolonie często tworzono od podstaw, a niekiedy były to dawne miasta italskie zamienione na kolonie; oprócz kolonii rzymskich istniały dość liczne kolonie na prawie latyńskim — ich mieszkańcom przysługiwały uprawnienia cywilne takie same jak Rzymianom, natomiast nie mieli oni praw politycznych; z reguły ludność kolonii liczyła 5—6 tys.

— municypia — były to miasta italskie, które początkowo otrzymały prawo ograniczonego obywatelstwa rzymskiego, bez prawa głosowania i kandydowania na urzędy; municypia wybierały własnych urzędników zgodnie z lokalną tradycją; stopniowo uzyskały pełnię praw obywatelskich i swobodę w sprawach wewnętrznych

— socii — sojusznicy Rzymu, czyli mieszkańcy podbitych państewek, którym narzucono sojusz (foedus); zachowywali oni pełnię własnej odrębności ustrojowej wobec Rzymu, nie przysługiwały im prawa obywatelskie rzymskie bądź latyńskie; miasta sprzymierzone mogły zawierać sojusz tylko z Rzymem, a nie między sobą; socii nie płacili podatków na rzecz Rzymu, musieli natomiast dostarczać pomoc wojskową (auxilia)

Przyczyny ekspansji Rzymu

Niedostatek ziemi uprawnej

— podbitym zabierano do dwóch trzecich ziemi i tworzono na niej kolonie dla obywateli rzymskich; głód ziemi był motorem podbojów szczególnie na obszarze Italii

— podstawową masą społeczeństwa rzymskiego w V—III wieku p.n.e. byli wolni chłopi; oni tworzyli armię rzymską i w zamian za udział w walkach oczekiwali nadziałów ziemi

Italia w okresie republiki była obszarem o dominującym znaczeniu rolnictwa w gospodarce. Uprawiano głównie różne gatunki zboża, w znacznie mniejszym stopniu winorośl i oliwki. Dużą rolę odgrywała hodowla, szczególnie świń i owiec. Jeszcze w III wieku p.n.e. przeważała drobna, chłopska własność ziemi, jednocześnie szybko powiększał się stan posiadania nobilitas, czyli arystokracji, która korzystała w swych majątkach z pracy niewolników, a także uzależnionej ludności wiejskiej.

Pieniądze zaczęli Rzymianie wytwarzać dopiero pod koniec IV lub na początku III wieku p.n.e. Początkowo były to aes signatum, czyli kawałki miedzi z emblematami, a następnie ciężkie miedziane monety (ważyły ok. 270 g). Stosowano je w handlu wewnętrznym, natomiast dla potrzeb rozwijającej się wymiany międzynarodowej Rzymianie zaczęli bić monetę srebrną (denara).

Nowe źródła dochodów

— obowiązek płacenia daniny przez mieszkańców terytoriów uzależnionych od Rzymu

— w okresach kryzysów finansowych w Rzymie zawsze podnoszono wysokość podatków ściąganych z prowincji

Osobisty interes wodzów

— wyprawy dostarczały łupów wojennych, umożliwiały pomnożenie majątku

— sława po odniesionych zwycięstwach stawała się odskocznią do kariery politycznej

Wikłanie się w konflikty lokalne

— Rzymianie często interweniowali zbrojnie w obronie ustroju republikańskiego w innych państwach italskich, zagrożonego przez zwolenników monarchii

— popierali także swoich sojuszników z poprzednich kampanii wojennych w ich zatargach z sąsiadami

— stosowanie zasady divide et impera (dziel i rządź) w celu rozbudowy rzymskich wpływów w Italii

Armia rzymska

— listy mobilizacyjne tworzył konsul (każdy obywatel mógł uczestniczyć w dwunastu kampaniach) — wiek poborowy: 17—46 lat; do armii powoływano obywateli mających ziemię i stały dochód; ci, którzy nie spełniali tych wymogów, czyli proletariusze, nie byli brani do wojska; obywatel miał obowiązek stawić się na wojnę z ekwipunkiem: najbogatsi służyli w konnicy, średnio zamożni w piechocie ciężkozbrojnej, a biedniejsi w piechocie lekkozbrojnej

— legion rzymski liczył 4,5 tys. żołnierzy, z czego 3 tys. stanowiła ciężkozbrojna piechota, było także 1200 lekkozbrojnych i 300 jeźdźców; jednostką taktyczną legionu była kohorta, składająca się z trzech manipułów — każdy legion liczył 10 kohort, czyli 30 manipułów; każdy manipuł składał się z dwóch centurii

— ciężkozbrojni ustawieni byli w trzech liniach, sformowanych według kryterium wieku; w pierwszej linii walczyli młodzi żołnierze (hastati), w drugiej — starsi (principes), a w trzeciej najstarsi (triarii); uzbrojenie legionisty składało się z pancerza, hełmu, nagolenników, tarczy, miecza, włóczni (hasta) i krótkiego oszczepu (pilum); walkę rozpoczynali lekkozbrojni, miotając oszczepami i kamieniami, następnie ciężkozbrojni przystępowali do walki wręcz

— rzymski obóz warowny (castrum) był praktycznie nie do zdobycia; miał kształt prostokąta, był otoczony fosą i wałem ziemnym, posiadał cztery bramy

— w armii rzymskiej obowiązywała żelazna dyscyplina, wszelkie przejawy niesubordynacji karane były śmiercią; na przykład karę śmierci stosowano za złamanie szeregów w czasie bitwy lub zaśnięcie podczas pełnienia warty, a naruszenie dyscypliny przez oddział karano decymacją, to znaczy wykonywaniem kary śmierci poprzez chłostę na co dziesiątym żołnierzu, wybieranym w drodze losowania

— każdemu legionowi rzymskiemu towarzyszyło zwykle 5 tys. piechoty i 300 jeźdźców z miast-państw sprzymierzonych

— Rzym był w stanie zmobilizować ok. 700 tys. żołnierzy (razem z sojusznikami)

— oddziałom sojuszniczym z innych państw zawsze przydzielano rzymskich wodzów

— umiejętność zdobywania miast — upowszechnienie machin oblężniczych

Ustrój republiki rzymskiej

Zgromadzenia

— w republice rzymskiej istniały aż cztery rodzaje zgromadzeń: zgromadzenia centurialne (comitia centuriata), trybusowe (comitia tributa), kurialne (comitia curiata) oraz zebrania plebejskie (concilia plebis); we wszystkich głosowanie uczestników miało charakter pośredni — przez jednostki organizacyjne (centurie, trybusy, kurie)

— zgromadzenia centurialne były zorganizowane według klas majątkowych w centurie; większość centurii grupowała bogatych obywateli — 98 centurii na 193; zawsze najpierw głosowało 18 centurii ekwitów (jeźdźców, czyli najbogatszych Rzymian), a następnie 80 centurii Rzymian pierwszej klasy majątkowej; w sumie te centurie były w stanie przeforsować każdą decyzję

— zgromadzenia centurialne wypowiadały wojnę, a także ratyfikowały traktaty pokojowe zawierane przez senat; do ich kompetencji należał wybór urzędników wyposażonych w imperium, czyli moc wydawania zarządzeń i stosowania sankcji: konsulów, pretorów i cenzorów; przyjmowały bądź odrzucały projekty ustaw przedłożonych przez konsulów — wprowadzanie zmian do projektu było niedopuszczalne; rozpatrywały apelacje od wyroków skazujących na karę śmierci

— zgromadzenia trybusowe zorganizowane były według jednostek terytorialnych — tribusów — których było (od roku 241 p.n.e.) 35 (w tym 31 wiejskich i 4 miejskie); sporą rolę odgrywało tu chłopstwo; zgromadzenia te zajmowały się powoływaniem niższych urzędników — edylów i kwestorów oraz prawodawstwem; pod koniec istnienia republiki komicja trybusowe stały się głównym organem ustawodawczym, dystansując w tej roli komicja centurialne

— zgromadzenia kurialne (najstarsze z rzymskich zgromadzeń; składały się z 30 kurii — pozostałości dawnego podziału rodowego) przyznawały imperium maius, czyli władzę wojskowo-religijną, konsulom i pretorom

— zebrania plebejskie były zorganizowane według zasady trybusowej, uczestniczyli w nich jednak tylko przedstawiciele plebsu; wybierały trybunów i edylów ludowych, uchwalały ustawy

— rozrost państwa rzymskiego a uczestnictwo w życiu politycznym — coraz mniej obywateli rzymskich mogło brać udział w obradach zgromadzeń

Urzędnicy — magistratus

— wybierani najczęściej na rok (gwarancja władzy arystokracji), nie otrzymywali diet, sami ponosili wydatki z własnych dochodów; urząd był zaszczytem (honores); nie ponosili odpowiedzialności politycznej za sprawowany urząd

— urzędy sprawowane były kolegialnie; wyjątek: dyktatura w sytuacjach nadzwyczajnych; dyktator powoływany był najwyżej na okres sześciu miesięcy — wybierał go senat, a zatwierdzał konsul; posiadał najwyższą władzę, tzw. summum imperium, jego zarządzenia nie podlegały apelacji; pomocnikiem dyktatora był dowódca jazdy, czyli magister equitum

— konsulowie — wybierani na rok w liczbie dwóch spośród patrycjuszy — władza wykonawcza i naczelne dowództwo armii; posiadali imperium maius, czyli władzę najwyższą w Rzymie i poza jego granicami w wypadku wojny; zwoływali zgromadzenia centurialne, trybusowe i posiedzenia senatu; każdy konsul miał prawo weta wobec decyzji swojego kolegi; na obszarze Rzymu władza konsulów była ograniczona możliwością zastosowania weta przez trybunów ludowych

— pretorzy — w liczbie dwóch — zajmowali się utrzymywaniem porządku publicznego i sądownictwem karnym oraz cywilnym, wydawali także edykty określające zasady postępowania sądowego; mianowali prefektów mających władzę porządkową i sądowniczą w miastach italskich; zastępowali konsulów w czasie ich nieobecności w Rzymie

— cenzorzy — dwaj wybierani na pięć lat, lecz władzę swą faktycznie sprawowali tylko przez 18 miesięcy; przeprowadzali majątkowy spis ludności (census) i podział na centurie oraz trybusy; sporządzali listy senatorów spośród byłych członków magistratury; wyznaczali wysokość ceł i podatków, zawierali kontrakty na wykonanie robót publicznych (budowa dróg, akweduktów etc.)

— trybuni ludowi — w liczbie dziesięciu wybierani przez concilia plebis — pilnowali interesów plebsu; mieli prawo weta i inicjatywy ustawodawczej, aresztowania urzędników, zwoływania zgromadzeń; przysługiwała im nietykalność osobista

— edylowie — tworzyli kolegium, któremu podlegały sprawy porządkowe miasta, dbanie o zaopatrzenie oraz urządzanie igrzysk

— kwestorzy — w liczbie czterech — byli pomocnikami konsula w sprawach finansowych

— szczeble kariery urzędniczej: kwestor musiał mieć ukończone 27 lat i odbytą służbę wojskową, edyl lub trybun ludowy — od 30 lat, pretor — od 40 lat; konsul — od 43 lat; ponownie można było zostać konsulem po upływie minimum 10 lat

Senat

— składał się z byłych urzędników (konsulów, pretorów, a pod koniec republiki także edylów) zasiadających dożywotnio; usunięcie z senatu mogło być spowodowane naruszeniem obowiązujących obyczajów; liczba senatorów początkowo wynosiła 300, w czasach Sulli wzrosła do 600, a za dyktatury Juliusza Cezara do 900

— kompetencje: senat zatwierdzał ustawy uchwalane przez zgromadzenia centurialne i trybusowe, wydawał rozporządzenia dotyczące bezpieczeństwa publicznego, spraw kultu i urządzeń miejskich; w dziedzinie spraw skarbowych ustalał wysokość podatków, decydował o sprzedaży ziemi publicznej, ustalał wydatki z budżetu; w sferze polityki zagranicznej podejmował uchwały, na podstawie których komicja centurialne wypowiadały wojnę, określał także warunki pokojów i przymierzy, przyjmował obcych posłów i wysyłał rzymskich; w sytuacjach zagrożenia państwa decydował, czy należy mianować dyktatora; wyznaczał namiestników prowincji

— senat był ostoją władzy nobilitas — warstwy niechętnej zmianom ustrojowym

Wojny Rzymu z Kartaginą i podboje na Wschodzie

Przyczyny konfliktu z Kartaginą

— rywalizacja z imperium kartagińskim (punickim) o panowanie nad Morzem Śródziemnym; w III wieku p.n.e. imperium kartagińskie obejmowało obszary nadmorskie w Afryce Północnej, południową Hiszpanię, Sardynię, Korsykę oraz zachodnią część Sycylii

— oligarchiczny system władzy w Kartaginie: dwóch królów (sufetów) wybierano corocznie, kierując się ich urodzeniem i majątkiem; Wielka Rada, grupująca przedstawicieli rodów kupieckich, wybierała spośród siebie kolegium trzydziestu arystokratów o szerokich kompetencjach ustawodawczych

— bogactwo Kartaginy — nadzieja na duże łupy wojenne

Kartagina była kolonią założoną przez Fenicjan z Tyru około roku 800 p.n.e. W VI wieku była ona już niepodległym państwem, obejmującym obszar od wybrzeża dzisiejszej Tunezji do cieśniny gibraltarskiej. Około 600 roku p.n.e. Kartagińczycy rozpoczęli walkę z koloniami greckimi w zachodniej części Morza Śródziemnego, która trwała trzy wieki i zakończyła się zapewnieniem Kartaginie dominacji na morzu. Oprócz kolonii w Italii, w rękach Greków pozostała tylko wschodnia Sycylia. Dobrobyt Kartagińczyków pochodził z handlu morskiego i z eksploatacji bogactw naturalnych północnej Afryki. W V wieku p.n.e. Kartagińczycy zmonopolizowali handel kornwalijską cyną oraz złotem i kością słoniową z Afryki zachodniej.

Od III wieku p.n.e. armia kartagińska składała się wyłącznie z cudzoziemców (pochodzących głównie z głębi kontynentu afrykańskiego), jedynie funkcje dowódcze pełnili Kartagińczycy.

Pierwsza wojna punicka: 264—241 p.n.e.

— bezpośrednią przyczyną jej wybuchu był konflikt o panowanie nad Sycylią; pretekstem była sprawa Messany: to miasto rządzone przez dawnych najemników rzymskich z Kampanii zaatakował władca greckich Syrakuz, Hieron; Messańczycy wezwali na pomoc Kartagińczyków, którzy pokonali Hierona, lecz następnie nie chcieli się wycofać z Messany; tym razem miasto zdecydowało się wezwać na pomoc Rzym; armia rzymska dowodzona przez konsula Appiusza Klaudiusza pokonała Kartagińczyków okupujących Messanę

— w pierwszych latach wojny przytłaczająca przewaga Kartaginy we flocie wojennej: około 120 ciężkich pięciorzędowców przeciwko kilku rzymskim lekkim okrętom, natomiast zdecydowana przewaga rzymska w siłach lądowych; Rzymianie zdołali jednak w krótkim czasie zbudować ponad sto okrętów i zaczęli stosować na morzu sztukę abordażu (walkę wręcz na pokładzie przeciwnika)

— 264 p.n.e. — po zajęciu Messany Rzymianie przez pół roku oblegają należące do Kartaginy miasto Agrigentum w zachodniej Sycylii; oblężenie kończy się wzięciem przez Rzymian 25 tysięcy jeńców, którzy stali się niewolnikami

— 260 p.n.e. — pierwsza bitwa morska koło Wysp Liparyjskich niepomyślna dla Rzymu, ale następna pod Mylae zakończona walnym zwycięstwem floty rzymskiej dzięki zastosowaniu ruchomych pomostów do abordażu

— 256 p.n.e. — Rzymianie, nie mogąc zdobyć kilku obleganych miast kartagińskich na Sycylii, wyprawiają się do Afryki, by zaatakować kartagińską metropolię; ponoszą tam klęskę; walki ponownie przenoszą się na Sycylię, gdzie Rzymianie uzyskują przewagę dzięki wygranej w bitwie morskiej pod Enkomos.

Pod koniec I wojny punickiej dowództwo sił kartagińskich objął Hamilkar Barkas. Od 247 p.n.e. dowodził siłami kartagińskimi na Sycylii. Jego zasługą było zwycięstwo Kartagińczyków w bitwie pod Górą Eryx na Sycylii (244 p.n.e.). Wynegocjował pokój z Rzymianami w roku 241 p.n.e. W latach 241—237 p.n.e. stłumił w Kartaginie bunt wojsk najemnych. Następnie walczył na Półwyspie Iberyjskim, podporządkowując jego południową część Kartaginie (m.in. kopalnie złota i srebra w górach Morena). Zginął w roku 228 p.n.e. w bitwie z plemieniem Oretanów w Hiszpanii.

— 241 rok p.n.e. — pokój: Sycylia w rękach Rzymian, Kartagina musi wyrzec się wszelkich roszczeń wobec tej wyspy; płaci kontrybucję (3,2 tys. talentów eubejskich, czyli około 81,3 tys. kg srebra), ale zachowuje całą swoją armię

W rok po podpisaniu pokoju w Kartaginie wybuchł bunt zdemobilizowanych najemników, którzy domagali się wypłaty wyższego żołdu. Do buntu przyłączyła się ludność libijska. Rzymianie wykorzystali tę sytuację i wymusili na Kartaginie — w nowym traktacie pokojowym zawartym w roku 238 p.n.e. — oddanie Sardynii i Korsyki oraz wypłatę dodatkowego odszkodowania (1,7 tys. talentów).

Druga wojna punicka: 218—201 p.n.e.

— rozwój posiadłości kartagińskich w Hiszpanii; podbojów na Półwyspie Iberyjskim dokonywał najpierw Hamilkar Barkas (w latach 238—228 p.n.e.), potem jego zięć Hazdrubal (228—221 p.n.e.), a potem syn Hannibal (221—218 p.n.e.); Kartagińczycy zajęli obszar po rzekę Ebro; główną bazą kartagińską stała się Carthago Nova (dziś Cartagena); Hiszpania była dla Kartaginy bardzo wartościowym terytorium z dwóch powodów: znajdowały się tu duże złoża złota i srebra, a miejscowi Iberowie chętnie zaciągali się do armii kartagińskiej

Hannibal objął dowództwo nad armią kartagińską po śmierci Hazdrubala, gdy miał 25 lat. Po ojcu odziedziczył nienawiść do Rzymu i chęć rewanżu. Drugą wojnę punicką sprowokował kartagińsko-rzymski zatarg o Sagunt. Mieszkańcy tego miasta leżącego na Półwyspie Iberyjskim w pobliżu rzeki Ebro, nie chcąc podporządkować się Kartaginie, zwrócili się o pomoc do Rzymu. Senat rzymski przyrzekł Saguntowi ochronę. Posłowie rzymscy odwiedzili w roku 219 p.n.e. Hannibala w Nowej Kartaginie z żądaniem, by trzymał się z dala od Saguntu. Hannibal postanowił wówczas sfinalizować przygotowania do wojny z Rzymem.

— 218 p.n.e. — Hannibal przeprawia się przez Alpy drogą nieznaną Rzymianom i zaczyna pustoszyć Italię

— do pierwszej dużej bitwy doszło nad Jeziorem Trazymeńskim w Etrurii; Hannibal zaatakował armię rzymską z flanki i od tyłu; większość spośród 25 tysięcy Rzymian zginęło na via Flaminia (słynnej strategicznej drodze), wzdłuż której biegła linia obrony, lub w wodach jeziora

— bitwa pod Kannami w południowej Italii — 216 p.n.e.; Rzymianie wystawili 80 tys. żołnierzy, Kartagińczycy o połowę mniej; Hannibal wciągnął Rzymian w pułapkę, okrążając ich; zginęło 40 tys. Rzymian i 7 tys. Kartagińczyków; prestiżowo była to największa klęska Rzymu w dobie republiki

— stopniowe wyczerpywanie sił Hannibala w Italii; nieudana odsiecz przez Alpy jego brata Hazdrubala; Rzymianie przeprawili się w roku 204 p.n.e. do Afryki, armią rzymską dowodził Publiusz Korneliusz Scipio, zwany Scypionem Starszym

— 202 p.n.e. — bitwa pod Zamą na terytorium Kartaginy; klęska Hannibala

— 201 p.n.e. — pokój: Kartagina traci wszystkie posiadłości poza Afryką; musi wydać swoją flotę z wyjątkiem dziesięciu okrętów; nie może prowadzić wojen bez zgody Rzymu

Trzecia wojna punicka: 149—146 p.n.e.

— powodem wybuchu wojny były starcia Kartagińczyków z królem numidyjskim Masynissą, co Rzym uznał za naruszenie warunków pokoju z roku 201 p.n.e.

Na mocy postanowień tego pokoju król Masynissa został władcą całej Numidii (dzisiejszej Algierii). Dysponując pięćdziesięciotysięczną armią, nieustannie dążył do powiększania swojego terytorium, podporządkowując sobie kolejne obszary plemienne. Planował utworzenie regionalnego imperium, które obejmowałoby, oprócz Numidii, także terytoria dzisiejszej Libii i Tunezji. Realizując tę koncepcję, Masynissa zaczął sukcesywnie anektować tereny kartagińskie na wybrzeżu północnoafrykańskim, doprowadzając w konsekwencji w 150 roku p.n.e. do zbrojnej riposty Kartagińczyków.

Początkowo senat skierował do Kartagińczyków ultimatum, żądając od nich przesiedlenia się w głąb lądu afrykańskiego, na odległość co najmniej 15 km od wybrzeża, władze kartagińskie jednak ten postulat odrzuciły. Wtedy stronnictwo antykartagińskie w rzymskim senacie, na którego czele stał Marek Porcjusz Kato Starszy, przeforsowało decyzję o inwazji na Kartaginę. Katon Starszy w młodości walczył w II wojnie punickiej i od tamtego czasu żywił nienawiść do Kartaginy. Pogłębiła się ona, gdy wziął udział w poselstwie senatu do Kartaginy i stwierdził, że dawny wróg Rzymu odzyskał dobrobyt i może niebawem znów zagrozić. Katon wygłaszał w senacie przemówienia, które niezmiennie kończyły się wezwaniem do zniszczenia Kartaginy (ceterum censeo Carthaginem esse delendam).

— trzyletnie oblężenie Kartaginy (oddziałami rzymskimi dowodził w drugiej fazie wojny Publiusz Korneliusz Scipio Emilianus, zwany Scypionem Młodszym); początkowo Rzymianie nie byli w stanie sforsować murów obronnych, udało się to dopiero w roku 146 p.n.e.; najpierw sforsowane zostały zewnętrzne mury, a po tygodniu zażartych walk ulicznych zdobyta została cytadela

— 50 tys. mieszkańców Kartaginy, którzy poddali się Rzymianom, sprzedano w niewolę; miasto na mocy decyzji senatu zostało zrównane z ziemią; z terenów dawnego państwa kartagińskiego utworzono rzymską prowincję Afryka

Wojny macedońskie

— w latach 229—219 p.n.e. Rzymianie podbili wybrzeże illiryjskie nad Morzem Adriatyckim (dzisiejsza Dalmacja); ekspansja ta stała się przyczyną konfliktu z państwem Antygonidów, obejmującym tereny macedońsko-greckie; w latach 215—205 p.n.e. trwała I wojna macedońska, w wyniku której Illiria została podzielona między Rzym a Macedonię, w której panował Filip V

— II wojna macedońska trwała w latach 200—196 p.n.e.; dowódcy rzymskiemu Titusowi Quinctiusowi Flamininusowi udało się pozyskać przychylność Greków, gdyż głosił on koncepcję ograniczenia panowania Antygonidów do terytoriów rdzennie macedońskich; na mocy pokoju Filip V musiał zrzec się wszelkich roszczeń do panowania w Grecji, a Flamininus podczas ogólnogreckich igrzysk na Istmie Korynckim ogłosił „wolność Hellenów”

— przyczyną wybuchu III wojny macedońskiej (171—167 p.n.e.) było dążenie syna Filipa V, Perseusza, do uniezależnienia się od Rzymu oraz ekspansji na tereny Tracji i Grecji; Perseusza poparli demokraci greccy, krytyczni wobec rządów oligarchów związanych z Rzymem; w roku 168 p.n.e. wódz rzymski Lucjusz Emiliusz Paulus zniszczył armię macedońską w bitwie pod Pydną — poległo ponad 20 tys. żołnierzy macedońskich, a 10 tys. dostało się do niewoli; Rzymianie ogłosili koniec monarchii Antygonidów; Macedonię podzielili na cztery zależne od Rzymu republiki, które musiały płacić coroczny trybut

— w roku 149 p.n.e. niezadowolenie ludności macedońskiej z likwidacji monarchii wykorzystał Andriskos, podający się za syna obalonego króla Perseusza; zdołał on ze swoimi zwolennikami pokonać rzymski legion w Tessalii, uległ jednak ekspedycji rzymskiej wspieranej przez siły króla Pergamonu Attalosa II; w roku 148 p.n.e. Macedonia została przyłączona do imperium rzymskiego jako prowincja; Rzymianie przeprowadzili także pacyfikację Grecji — w roku 146 p.n.e. rozbili siły Związku Achajskiego, który występował przeciwko dominacji rzymskiej; Korynt, który stał na czele Związku, został zburzony, a jego mieszkańców Rzymianie sprzedali w niewolę

Wojna syryjska

Przyczyną tego konfliktu było zaatakowanie przez Antiocha III, władcę monarchii Seleukidów, posiadłości egipskich na wybrzeżu syryjskim oraz zajęcie wielu miast greckich. Rzym uznał te działania za naruszenie przez Antiocha III równowagi sił na Bliskim Wschodzie i postanowił interweniować. W roku 190 p.n.e. do Azji Mniejszej przybyła armia rzymska dowodzona przez Lucjusza Korneliusza Scypiona.

— w bitwie pod Magnezją (189 p.n.e.) wojska Antiocha III poniosły druzgocącą klęskę; władca państwa Seleukidów musiał prosić o pokój; na mocy jego postanowień Antioch III oddał znaczne obszary Pergamonowi i Rodos, które były sojusznikami Rzymu, zobowiązał się do wypłacenia Rzymowi 15 tys. talentów srebra w ciągu dwunastu lat (ok. 390 tys. kg), do likwidacji floty z wyjątkiem dziesięciu okrętów i do zrezygnowania ze stosowania słoni bojowych

— następca Antiocha III, Antioch IV, zaatakował w roku 169 p.n.e. Egipt, jednak dyplomatyczna interwencja Rzymu zmusiła go do poniechania zdobyczy (m.in. Cypru)

Kwestia Pergamonu

W roku 133 p.n.e. władca Pergamonu Attalos III zapisał w testamencie swoje państwo Rzymowi. Pergamon był monarchią hellenistyczną zajmującą obszar w zachodniej części Azji Mniejszej, słynął z wysoko rozwiniętej kultury (biblioteka w Pergamonie, druga po aleksandryjskiej, liczyła około 200 tys. zwojów). Od roku 205 p.n.e. był sojusznikiem Rzymu. Decyzja Attalosa III, ogłoszona po jego śmierci, wywołała jednak wybuch niezadowolenia wśród miejscowej ludności. Na czele powstania stanął Aristonikos, który ogłosił się królem jako Eumenes III.

— wybuch powstania w roku 132 p.n.e.; buntownicy opanowują flotę pergamońską, dzięki czemu uzyskują przewagę nad Rzymianami na morzu; w roku 131 p.n.e. do Pergamonu przybywa armia rzymska dowodzona przez konsula Publiusza Licyniusza Krassusa, ponosi jednak klęskę, a sam konsul ginie na polu bitwy

— flota Efezu zmusza Aristonikosa do wycofania się w głąb lądu; powstanie nabiera charakteru ludowego, przyłącza się do niego biedna ludność wiejska i niewolnicy

— w roku 130 p.n.e. armia Marka Perperny pokonuje pod Stratonikają oddziały Aristonikosa; przywódca powstania jako jeniec trafia do Rzymu, gdzie zostaje uduszony w więzieniu

— konsul Manius Aquilius ostatecznie pacyfikuje Pergamon w roku 129 p.n.e.; obszar ten zostaje przekształcony w rzymską prowincję Azja

Reformy Grakchów i powstanie Spartakusa

Pod koniec II wieku p.n.e. w Italii zaczęła się systematycznie zmniejszać liczba drobnych gospodarstw chłopskich, wzrastała natomiast wielka własność ziemska. Zjawisko to spowodowane było trudną sytuacją materialną chłopów, którzy w coraz większym stopniu zadłużali się u wielkich właścicieli. W konsekwencji ich gospodarstwa były przejmowane za długi, a oni sami przenosili się do Rzymu. Taki rozwój sytuacji zagrażał podstawom armii rzymskiej, jako że rekrutowała się ona spośród wolnych chłopów-właścicieli.

W roku 137 p.n.e. na Sycylii wybuchło wielkie powstanie niewolników, skierowane przeciwko rzymskim i greckim wielkim właścicielom ziemskim. Armię powstańczą oceniano na 60 tys. ludzi. Zbuntowanych niewolników wsparli właściciele drobnych gospodarstw chłopskich. Dopiero po pięciu latach walk udało się Rzymianom stłumić rewoltę. Wydarzenia te uświadomiły części rzymskiej elity władzy, że konieczna jest poprawa losu chłopstwa — zarówno ze względu na interes armii rzymskiej, jak i konieczność zapobieżenia kształtującemu się sojuszowi między niewolnikami a drobnym chłopstwem.

Nieudana reforma agrarna

— trybun ludowy Tyberiusz Semproniusz Grakchus w 133 p.n.e. zaproponował utworzenie funduszu rolnego z ziemi państwowej użytkowanej dotychczas przez wielkich właścicieli — można im było pozostawić 120 ha i 60 ha na każde dziecko; reszta ziemi państwowej miała być rozdzielona między bezrolnych obywateli rzymskich oraz drobnych właścicieli ziemskich; jednocześnie ustawa przewidywała wieczyste prawo posiadania ziemi państwowej pozostawionej w rękach wielkich właścicieli

— zatarg z senatem — Tyberiusz nie przedłożył tej izbie projektu ustawy, tylko od razu przegłosował ją na zgromadzeniu ludowym; gdy drugi trybun ludowy, Marek Oktawiusz, zawetował ustawę, Tyberiusz doprowadził do pozbawienia go urzędu pod zarzutem, że działa on na szkodę ludu rzymskiego

— w roku 132 p.n.e. Tyberiusz starał się o ponowny wybór na urząd trybuna, by pilnować dzieła reformy rolnej; doprowadziło to do rozruchów w Rzymie — Tyberiusza i jego zwolenników zaatakowała grupa senatorów na czele z najwyższym kapłanem Scypionem Nasicą; kijami zabito Tyberiusza i ponad dwustu jego zwolenników; mimo to reforma była kontynuowana

— Gajusz Grakchus (trybun ludowy wybrany w roku 123 p.n.e., brat Tyberiusza) był autorem ustawodawstwa socjalnego dla ludu rzymskiego (dostarczanie bezpłatnego zboża przez państwo); planował założenie kolonii Junonia na obszarze dawnej Kartaginy, gdzie zostałoby osiedlonych 6 tys. obywateli rzymskich, otrzymując działki o powierzchni 50 ha; chciał przeforsować ustawę przyznającą obywatelstwo rzymskie ogółowi wolnych mieszkańców Italii

— w roku 121 p.n.e. doszło w Rzymie do krwawych zamieszek między zwolennikami a przeciwnikami Gajusza Grakcha; konsul Lucjusz Opimiusz skierował przeciwko zwolennikom reformy rolnej oddziały wojskowe; nie chcąc wpaść w ich ręce, Gajusz Grakchus popełnił samobójstwo

— chłopi szybko utracili nowe nadziały na rzecz latyfundystów; ponownych prób wdrożenia reformy już nie podejmowano, upadła więc ostatecznie idea odrodzenia własności chłopskiej

Ugrupowania polityczne w Rzymie

— popularzy (od populus — lud) — zwolennicy reform społecznych oraz zwiększenia uprawnień zgromadzeń kosztem senatu; mieli poparcie wśród średnich i niższych warstw społeczeństwa rzymskiego oraz wśród mieszkańców prowincji

— optymaci (od optimus — najlepszy) — zwolennicy republiki arystokratycznej i dominującej roli senatu; cieszyli się poparciem rzymskiej nobilitas

Reforma wojskowa Gajusza Mariusza

— Gajusz Mariusz (był konsulem od roku 107 p.n.e. przez sześć lat, z przerwą w roku 105), związany z ugrupowaniem popularów, przeprowadza reformę wojska — niepowodzenie reformy rolnej powoduje bowiem coraz większy niedostatek chłopskiego rekruta wobec zanikania własności chłopskiej; zamiast chłopskiej armii z poboru Gajusz Mariusz powołuje armię zawodową otrzymującą żołd i pełny ekwipunek

— armię tę stworzyli ochotnicy-proletariusze; okres służby trwał minimum 16 lat; legion — liczący w założeniach ok. 6,2 tys. żołnierzy — stał się całkowicie jednolitą jednostką ciężkiej piechoty

W efekcie tej reformy nastąpiły zmiany w taktyce armii rzymskiej. Jej podstawową jednostką taktyczną stała się kohorta, złożona z trzech manipułów (czyli sześciu centurii). Legion składał się z dziesięciu kohort, zdolnych do wykonywania samodzielnych zadań.

— ujemne skutki reformy: żołnierzom nie zapewniono żadnego zabezpieczenia na starość, co skłaniało ich do gromadzenia majątku metodą grabieży; armia coraz częściej była wykorzystywana przez swych wodzów do celów politycznych

Dyktatura Sulli

— Lucjusz Korneliusz Sulla, przywódca stronnictwa optymatów, uzyskuje w roku 88 p.n.e. decyzją senatu dowództwo w wojnie z królem Pontu Mitrydatesem VI i namiestnictwo Azji; przeciwko tej decyzji występuje stronnictwo popularów na czele z Gajuszem Mariuszem, doprowadzając do odwołania przez zgromadzenie centurialne Sulli — ten jednak nie godzi się z takim obrotem wydarzeń, zdobywa Rzym i represjonuje popularów — ginie wówczas ok. 10 tys. zwolenników tego stronnictwa; Sulla przywraca dominację senatu, po czym wyrusza na Wschód

— po wyjeździe Sulli do Rzymu wracają uciekinierzy z ugrupowania popularów, w tym Gajusz Mariusz, który zostaje po raz siódmy obrany konsulem, ale wkrótce umiera; przewagę w Italii uzyskują popularzy

— Sulla stacza w Grecji dwie zwycięskie bitwy z wojskami Mitrydatesa VI — pod Cheroneą i Orchomenos (86 p.n.e.) — a następnie zawiera z władcą Pontu pokój w Dardanos (85 p.n.e.) przywracający rzymski stan posiadania na Wschodzie (czyli prowincję Azję)

— wiosną 83 roku p.n.e. Sulla ląduje w Italii i krwawo rozprawia się ze swoimi przeciwnikami; ogłoszone w Rzymie proskrypcje — listy skazanych na śmierć — objęły ok. 3 tys. osób (stracono m.in. 40 senatorów); w roku 82 Sulla ogłasza się dyktatorem na czas nieograniczony, osłabia władzę trybunów ludowych i zgromadzeń trybusowych, liczebność senatu powiększa z dotychczasowych 300 do 600 członków, wprowadzając swoich zwolenników; weteranom swojej armii przyznaje ziemię pochodzącą z konfiskat w Etrurii i Kampanii; przyznaje wolność niewolnikom proskrybowanych senatorów

— po trzech latach rezygnuje z dyktatury (79 p.n.e.)

Powstanie Spartakusa (73—71 p.n.e.)

Niewolnictwo było podstawą stosunków produkcyjnych w państwie rzymskim. W myśl rzymskiego prawa cywilnego pan miał pełne prawo własności wobec niewolnika, mógł go karać według własnego uznania, łącznie z pozbawieniem życia.

Niewolnicy pracowali przede wszystkim w rolnictwie, w winnicach i przy uprawie zbóż, a także w wielkich gospodarstwach hodowlanych, znajdujących się głównie na południu Italii. Niewolników zatrudniano również w kopalniach i kamieniołomach.

W miastach niewolnicy pełnili rolę służby domowej, pracowali jako rzemieślnicy, a także jako nauczyciele, muzycy, pisarze. Specyficzną grupą niewolników byli gladiatorzy (gladius — miecz), którzy staczali na arenie amfiteatru walki w celu zabawienia zgromadzonej tam publiczności. Gladiatorzy walczyli między sobą lub z dzikimi zwierzętami — niedźwiedziami, lwami, tygrysami.

— pochodzenie niewolników: jeńcy wojenni, urodzeni w domu właściciela, uprowadzeni przez piratów (szczególnie we wschodniej części Morza Śródziemnego, gdzie piractwo było prawdziwą plagą)

— Spartakus był Trakiem z pochodzenia, gladiatorem; zbiegł ze swymi 77 towarzyszami ze szkoły gladiatorów w Kapui i wezwał niewolników do powstania; swój pierwszy obóz zbiegowie założyli na górze Wezuwiusz

— w powstaniu wzięło udział około 120 tys. osób, niewolników oraz zrujnowanych chłopów; nie przedstawili programu zniesienia niewolnictwa, chodziło im jedynie o poprawę swego indywidualnego losu; Spartakus stworzył armię, która wyruszyła na podbój Italii; masowe plądrowanie majątków obszarniczych; w rękach powstańców znalazła się cała południowa część Półwyspu Apenińskiego, zaczęli zagrażać Rzymowi

— powstańcy nie chcieli przejść przez Alpy i opuścić Italii, do czego ich namawiał Spartakus; powstańczy dowódca Kriksos przedstawił konkurencyjny projekt: pozostania w Italii, wywłaszczenia wielkich właścicieli i marszu na Rzym

— armia Spartakusa otoczona w Apulii przez Marka Licyniusza Krassusa, uległa po zażartej bitwie (71 p.n.e.); Spartakus zginął na polu bitwy; ukrzyżowanie 6 tys. powstańców

— pozytywny skutek powstania: niewolnicy byli od tej pory lepiej traktowani przez swoich właścicieli, obawiających się kolejnych buntów (na przykład zaprzestano krępowania kajdanami niewolników pracujących na roli)

Upadek republiki rzymskiej

Przyczyny kryzysu

Podstawową przyczyną kryzysu ustroju republikańskiego stał się rozrost terytorialny Rzymu. W I połowie I wieku p.n.e. imperium rzymskie obejmowało, oprócz Italii, znaczną część Hiszpanii, południową Galię, wybrzeże illiryjskie, Grecję i Macedonię, większość Azji Mniejszej, Syrię oraz część północnej Afryki. Natomiast w sensie formalnym Rzym nadal miał charakter miasta-państwa (civitas). Taka struktura polityczno-administracyjna (oparta na działalności honorowej 47 urzędników miejskich) nie była zdolna do zarządzania ogromnym terytorium. Nie istniał zawodowy aparat urzędniczy, podatki pobierane były przez prywatne spółki dzierżawców — publikanów.

Republikańska elita władzy, zdominowana przez nobilitas, nie była skłonna do reform ustrojowych. Senat nie chciał dopuścić do udziału w rządzeniu arystokracji italskiej i prowincjonalnej. Jednocześnie interes imperium wymagał stworzenia mechanizmu podejmowania szybkich i jednoznacznych decyzji. W tej sytuacji zaczęła szybko wzrastać rola dowódców wojskowych, dysponowali oni bowiem siłą, dzięki której byli w stanie przeforsować swoją wolę. Ich pozycji sprzyjał zawodowy (od czasów konsula Gajusza Mariusza) charakter armii rzymskiej.

Rywalizujący ze sobą wodzowie musieli w coraz większym stopniu zabiegać o popularność wśród ludu rzymskiego, stąd rola demagogii w manipulowaniu zgromadzeniami oraz populizmu w pozyskiwaniu przychylności ludu rzymskiego.

Juliusz Cezar i Gnejusz Pompejusz

Gnejusz Pompejusz pochodził z warstwy nobilitas, karierę polityczną rozpoczął jako zwolennik dyktatury Sulli, następnie brał udział w tłumieniu powstania Spartakusa, a w roku 70 p.n.e. został wybrany na urząd konsula. Chwałę przyniosło mu pokonanie w roku 67 p.n.e. korsarzy, stanowiących wielkie zagrożenie dla bezpieczeństwa handlu we wschodniej części Morza Śródziemnego. Korsarze mieli własne państwo w Cylicji na południowym wybrzeżu Azji Mniejszej. Pompejusz, dysponując flotą składającą się z pięciuset okrętów oraz wielką armią, zdobył i zburzył twierdze piratów, zaś Cylicja stała się rzymską prowincją.

W roku 66 p.n.e. senat powierzył Pompejuszowi dowództwo w wojnie z królem Pontu Mitrydatesem. W następnym roku Pompejusz rozbił siły króla Pontu, a jego państwo przekształcił w rzymską prowincję Bitynię i Pont.

W roku 64 p.n.e. Pompejusz wkroczył do Syrii, podporządkowując Rzymowi resztki monarchii Seleukidów, natomiast w roku 63 p.n.e. zdobył Jerozolimę. Na obszarze tym utworzył rzymską prowincję Syria.

Zasługą Pompejusza było znaczne przesunięcie granic państwa rzymskiego na wschód. W roku 62 p.n.e. powrócił do Rzymu jako triumfator.

Gajusz Juliusz Cezar pochodził po ojcu ze starego patrycjuszowskiego rodu, natomiast po matce z rodu plebejskiego. Zdobył w Rzymie i na Rodos bardzo staranne wykształcenie (Cyceron uważał go za wybitnego mówcę). Karierę polityczną rozpoczął jako zwolennik Gajusza Mariusza i popularów. Później jako młody oficer służył w Azji Mniejszej, a następnie w Hiszpanii sprawował urząd kwestora.

Po powrocie do Rzymu był najpierw edylem, potem został wybrany na urząd najwyższego kapłana (pontifex maximus), a w roku 62 p.n.e. objął stanowisko pretora. W kolejnym roku pełnił funkcję namiestnika w Hiszpanii. Do Rzymu powrócił w roku 60 p.n.e.

— Juliusz Cezar doprowadził w roku 60 p.n.e. do pojednania dwóch skłóconych polityków oraz wodzów: Gnejusza Pompejusza i Marka Krassusa; razem z nimi stworzył triumwirat — „porozumienie trzech”, którego celem było wspólne kontrolowanie sytuacji w państwie rzymskim; ten pierwszy triumwirat nie miał charakteru instytucjonalnego, lecz był prywatną, nieformalną umową

— 59 rok p.n.e. — Cezar pełnił urząd konsula, wprowadził reformę rolną — nadziały ziemi otrzymali weterani wojskowi i proletariusze rzymscy mający co najmniej troje dzieci; przeforsował ustawę przeciwko nadużyciom w prowincjach, podnoszącą kary za to przestępstwo oraz precyzującą kompetencje namiestników

— 58 rok p.n.e. — Juliusz Cezar obejmuje namiestnictwo Galii Przedalpejskiej i Galii Narbonensis; zakończył podbój Galii w roku 56 p.n.e.; zorganizował dwie wyprawy na Wyspy Brytyjskie (55 i 54 p.n.e.)

— Cezar tłumi powstanie Gallów pod wodzą Wercyngetoryksa — 52 rok p.n.e.; sam Wercyngetoryks z doborowymi oddziałami Gallów był oblegany przez Rzymian w twierdzy Alesia (w dzisiejszej Burgundii) i skapitulował z powodu braku żywności; przewieziono go do Rzymu, gdzie został stracony

— po śmierci Marka Krassusa (który został ujęty przez Partów, a następnie zamordowany) wybuchł konflikt między Cezarem a popieranym przez senat Pompejuszem; senat nie przedłuża Cezarowi namiestnictwa Galii i każe mu wracać do Rzymu

Wojna domowa

— Cezar przybył w styczniu 49 roku p.n.e. z Galii do Italii (przekroczył Rubikon, rzekę oddzielającą Galię Przedalpejską od Italii); wymówił wówczas słynne zdanie Alea iacta est — Kości zostały rzucone

— wojna domowa trwała w latach 49—45 p.n.e.; już na jej początku Cezar ogłosił hasło łagodności (clementia), co oznaczało łagodne potraktowanie dotychczasowych wrogów Cezara, gdy zaprzestaną z nim walki; dzięki tej taktyce oraz faktowi, że główne siły Pompejusza znajdowały się poza Półwyspem Apenińskim, Cezar szybko opanował Italię; większość senatorów opuściła Rzym

— po opanowaniu Italii Cezar wyruszył do Hiszpanii, gdzie stacjonowały wojska wierne Pompejuszowi; po drodze obległ i zdobył Massalię (dzisiejsza Marsylia); do decydującego starcia doszło w Ilerdzie w dolinie rzeki Sykoris, dopływu Ebro; Cezar obległ tę twierdzę i wyparł nieprzyjaciela z zajmowanych pozycji (głównie dzięki konnicy galijskiej, która odcięła zwolenników Pompejusza od zaopatrzenia), następnie nad rzeką Ebro zmusił do poddania się

— Pompejusz założył swoją kwaterę główną w Salonikach w Grecji; uzyskał od Partów zapewnienie życzliwej neutralności, dzięki czemu mógł wycofać legiony z granicy wschodniej; na początku 48 roku p.n.e. Pompejusz odniósł zwycięstwo nad wojskami Cezara pod Dyrrachium na wschodnim wybrzeżu Adriatyku, nie zdołał jednak tego sukcesu wykorzystać; Cezar wycofał się do zasobnej w żywność Tesalii i szykował się do rozstrzygającego starcia

— doszło do niego w tym samym roku pod Farsalos w Epirze; początkowo kawaleria Pompejusza rozbiła jazdę Cezara, jednak decydującą rolę odegrali piechurzy Cezara, którzy posługując się dzidami (pila) tak jak nowożytne wojska bagnetami, zmusili kawalerię Pompejusza do ucieczki; również sam Pompejusz uciekł konno z pola bitwy

— Pompejusz szuka schronienia w Egipcie, gdzie zostaje zamordowany z rozkazu Ptolemeusza XIII, męża i brata Kleopatry VII, który chciał w ten sposób pozyskać przychylność Cezara

— Cezar w pogoni za Pompejuszem przybywa do Aleksandrii, gdzie w sporze dynastycznym popiera Kleopatrę VII przeciwko jej mężowi; Ptolemeusz ginie w tajemniczych okolicznościach podczas katastrofy jego statku na wodach Nilu; Cezar pozostaje kilka miesięcy w Egipcie, angażuje się w romans z Kleopatrą VII — z tego związku urodził się Cezarion

— po opuszczeniu Egiptu Cezar przywrócił porządek w Azji Mniejszej, gdzie syn Mitrydatesa VI, Farnaces, próbował opanować Bitynię; następnie pokonał pod Thapsus w Afryce (46 p.n.e.) teścia Pompejusza, Metellusa Scipio, i króla numidyjskiego Jubę; w roku 45 p.n.e. rozbił wojska synów Pompejusza, Gnejusza i Sekstusa, w bitwie pod Mundą w Hiszpanii; dopiero po tym zwycięstwie powrócił na dobre do Rzymu

Reformy Cezara

Juliusz Cezar szukał oparcia dla swej władzy nie tylko wśród nobilitas (która była mu niechętna, widząc w nim zagrożenie dla instytucji republikańskich), ale także wśród ekwitów (warstwy średniej, zajmującej się głównie finansami, przedsiębiorczością i handlem). Dążył również do zyskania popularności wśród rzymskiego plebsu i mieszkańców prowincji.

— w lutym 44 roku p.n.e. Cezar otrzymał od zgromadzenia centurialnego tytuł dyktatora wieczystego (dictator in perpetuum); razem z funkcją najwyższego kapłana (pontifex maximus — sprawowana od roku 63 p.n.e.) oraz dożywotnim urzędem trybuna dawało mu to niczym nieograniczoną władzę

— reorganizacja senatu — liczba senatorów została zwiększona do 900; Cezar osłabił w ten sposób znaczenie urzędu senatorskiego, a w konsekwencji także senatu jako instytucji; wśród nowych senatorów znalazło się wielu przedstawicieli warstwy ekwitów, co osłabiło rolę nobilitas

— wprowadzenie kalendarza juliańskiego, uwzględniającego rok przestępny; koncepcję nowego kalendarza opracował aleksandryjski astronom Sosygenes; zaczął on obowiązywać od 1 stycznia 45 roku p.n.e. (przedtem rok rozpoczynał się w marcu).

— racjonalna eksploatacja prowincji (podatki bezpośrednie ściągane przez państwo, obywatelstwo rzymskie dla mieszkańców wielu miast prowincjonalnych), rozwój handlu, rozbudowa Rzymu

— Cezar zmniejszył liczbę uprawnionych do korzystania z darmowego rozdawnictwa zboża w Rzymie z 320 tys. do 150 tys.; proletariat miejski uważany był przez Cezara za element niebezpieczny dla stabilności państwa, dlatego starał się usunąć jak największą liczbę proletariuszy z Rzymu, wyznaczając dla nich nadziały ziemi w koloniach; w ten sposób wysiedlono do kolonii około 80 tys. osób

— osiedlanie kolonistów rzymskich w Galii, Azji Mniejszej i Afryce, co sprzyjało procesowi romanizacji prowincji

Walka o władzę po śmierci Juliusza Cezara

W roku 44 p.n.e. spisek przeciwko dyktaturze Juliusza Cezara zawiązała grupa około sześćdziesięciu senatorów, na których czele stał Gajusz Kasjusz Longinus oraz dwaj bracia Brutusowie — Marek i Decimus. O ile Kasjusz zawsze należał do przeciwników Cezara, to Decimus Junius Brutus był jego najbliższym współpracownikiem, wyznaczonym przez niego na drugiego — po Gajuszu Oktawiuszu — spadkobiercę. Z kolei Marek Junius Brutus początkowo był stronnikiem Pompejusza, ale później przeszedł do obozu Cezara, uzyskując od niego majątki ziemskie i między innymi urząd pretora. Spiskowcy występując przeciwko Cezarowi reprezentowali interes nobilitas, dążyli do przywrócenia republikańskiego modelu ustrojowego.

W czasie obchodów Idów Marcowych 15 marca 44 roku p.n.e. Juliusz Cezar został przez spiskowców zasztyletowany.

Drugi triumwirat

— po zabójstwie Juliusza Cezara spiskowcy nie byli w stanie przejąć inicjatywy politycznej, bowiem lud rzymski opowiedział się przeciwko nim; przyczyniło się do tego porywające przemówienie Marka Antoniusza wygłoszone na pogrzebie Cezara; wywołało ono wielką manifestację plebsu, która skłoniła uczestników spisku do ucieczki na Wschód

Marek Antoniusz należał do najbliższych współpracowników Cezara. Uczestniczył w podboju Galii jako dowódca jazdy, w roku 50 p.n.e. został wybrany trybunem ludowym, w czasie wojny domowej walczył przeciwko siłom Gnejusza Pompejusza (między innymi pod Farsalos). Po powrocie do Italii został mianowany przez Cezara jego zastępcą w dowodzeniu armią, a w roku 44 p.n.e. pełnił urząd konsula.

Drugą — obok Marka Antoniusza — postacią, która po śmierci Juliusza Cezara przejęła inicjatywę w Rzymie, był dziewiętnastoletni wówczas Gajusz Oktawiusz. Był on wnukiem siostry Cezara. Na mocy testamentu został adoptowanym synem Cezara, odziedziczył także po nim majątek. Od tego momentu nazywał się Gajusz Juliusz Cezar Oktawian.

Trzecim „rozgrywającym” stał się po śmierci Cezara Marek Emiliusz Lepidus. W roku 46 p.n.e. pełnił on urząd konsula, a w chwili śmierci Cezara sprawował funkcję magister equitum, czyli rzecznika interesów warstwy średniej — ekwitów.

— w roku 43 p.n.e. Marek Antoniusz, Gajusz Oktawian i Marek Emiliusz Lepidus spotkali się w Bolonii i zawarli formalny układ, dzieląc się między sobą władzą w imperium i przyjmując oficjalny tytuł triumwirów; ustalenia te zostały potwierdzone w ustawie przyjętej przez komicja trybusowe, która mianowała ich „triumwirami z władzą konsularną dla zaprowadzenia porządku w republice” na okres pięciu lat; od tej pory wszyscy wyżsi urzędnicy mieli być mianowani przez triumwirów, którzy mieli także prawo do swobodnego ustalania podatków w całym imperium i ogłaszania poboru do wojska Gajusz Oktawian otrzymał w zarząd zachodnią część imperium, Marek Antoniusz Wschodnią, a Marek Lepidus terytorium rzymskie w Afryce

— triumwirowie ogłosili listy proskrypcyjne zwolenników republiki — znalazło się na nich około 300 senatorów i 2 tys. ekwitów, których wydano na pastwę „łowców głów” (każdy, kto przyniósł głowę proskrybowanego, otrzymywał nagrodę pieniężną); jedną z ofiar tego polowania stał się Cyceron (Marek Tulliusz Cicero) — wybitny mówca i zwolennik republiki — który naraził się Markowi Antoniuszowi swoimi przemówieniami wygłaszanymi w senacie

Wojna ze spiskowcami

— 42 rok p.n.e. — bitwa pod Filippi w Macedonii; triumwirowie pokonali spiskowców, na czele których stali Marek Brutus i Kasjusz Longinus; obaj dowódcy pokonanych popełnili samobójstwo

— 36 rok p.n.e. — Oktawian zabrał Afrykę Lepidusowi i stał się jedynowładcą w zachodniej części imperium rzymskiego

Wojna Oktawiana z Markiem Antoniuszem

— Marek Antoniusz zawiera małżeństwo z królową Egiptu Kleopatrą VII i przesyła list rozwodowy siostrze Oktawiana, Oktawii; doprowadza to do zerwania sojuszu politycznego między Oktawianem a Antoniuszem

— ujawnienie treści testamentu Marka Antoniusza, w którym wschodnie prowincje imperium rzymskiego zapisywał swoim dzieciom z małżeństwa z Kleopatrą (miał ich troje) oraz synowi Kleopatry i Cezara, Cezarionowi; Oktawian oskarża Marka Antoniusza o dążenie do rozszerzenia granic Egiptu kosztem Rzymu

— 31 rok p.n.e. — bitwa koło przylądka Akcjum w środkowo-zachodniej części Grecji; Oktawian i jego wódz Marek Agryppa najpierw zablokowali flotę Marka Antoniusza, a następnie rozbili ją na morzu; w bitwie wzięło udział około 800 okrętów; Marek Antoniusz i Kleopatra po klęsce uciekli do Egiptu i popełnili tam samobójstwo; armia Antoniusza poddała się Oktawianowi bez walki

— 30 rok p.n.e. — Oktawian ogłasza Egipt swoją osobistą domeną; kończy się w ten sposób historia ostatniej wielkiej monarchii hellenistycznej

Cesarstwo rzymskie — pryncypat i dominat

Dzieje cesarstwa rzymskiego obejmują okres od roku 30 p.n.e., gdy niepodzielne rządy w imperium rzymskim objął Oktawian August, do 395 roku n.e., kiedy rozpadło się ono na dwie części: cesarstwo zachodniorzymskie i wschodniorzymskie. Pierwsze z nich przetrwało do roku 476, natomiast drugie aż do roku 1453.

W cesarstwie rzymskim panowały dwie formy ustrojowe: najpierw pryncypat (od roku 30 p.n.e. do 284 n.e.), a następnie dominat.

Mechanizm funkcjonowania pryncypatu

— zachowanie pozorów republiki (republikańskie urzędy); ustrój pryncypatu określano często mianem komedii republiki, gdyż zachowano republikańskie formy przy zmienionej, dyktatorskiej treści

— ograniczenie zgromadzeń do roli dekoracyjnej

— władca — poczynając od Oktawiana — nosił tytuł princeps senatus, czyli pierwszego wśród senatorów — stąd nazwa ustroju pryncypat; formalnie ten tytuł przysługiwał Oktawianowi od stycznia 27 roku p.n.e., kiedy to na posiedzeniu senatu oświadczył, że zrzeka się specjalnych pełnomocnictw triumwira, przysługujących mu od roku 43 p.n.e. i przywraca ustrój republikański; senatorowie zaczęli go wówczas prosić, by zachował pełnię władzy dla siebie, na co Oktawian ostatecznie odpowiedział, że gotów jest podzielić się władzą z senatem

— princeps skupiał w swych rękach całą faktyczną władzę — konsula (Oktawian sprawował ten urząd w latach 31—23 p.n.e.), władzę prokonsularną (co dawało mu kontrolę nad prowincjami), naczelnego dowódcy armii (przysługiwało mu imperium maius, czyli najwyższa władza wojskowo-religijna nad prowincjami) i dożywotniego trybuna ludowego; princeps miał osobistą nietykalność (był wcieleniem majestatu ludu rzymskiego), prawo weta oraz prawo zgłaszania kandydatur na urzędy; ponadto nosił od 27 roku p.n.e. tytuł Augustus (czyli wywyższony przez bóstwo) i Cezar (stąd słowo cesarz)

— zwiększenie uprawnień ustawodawczych senatu, jednak ustawy były zgłaszane głównie przez princepsa; liczebność senatu została ograniczona z 900 (od dyktatury Cezara) do 600 osób

— kult władcy; cesarz po śmierci był uznawany za boga

— armia podstawą władzy cesarza

Polityka Oktawiana Augusta wobec prowincji

— podział imperium na prowincje zewnętrzne (świeżo zdobyte przez Cezara, Pompejusza i samego Augusta), które podlegały bezpośrednio cesarzowi, oraz prowincje wewnętrzne, podległe senatowi (mocno już zintegrowane z Rzymem, zdobyte w III i II wieku p.n.e.)

— prowincje senatorskie w roku 27 p.n.e.: Hispania Ulterior, Sardynia z Korsyką, Sycylia, Dalmacja, Macedonia, Achaja, Kreta, Bitynia z Pontem, Azja, Afryka; w prowincjach senatorskich nie stacjonowały wojska, z wyjątkiem jednego legionu w Afryce

— urzędy namiestników prowincji były zarezerwowane dla byłych konsulów, czyli prokonsulów (zarząd prowincji cesarskich i zarząd dwóch prowincji senatorskich — Azji i Afryki) oraz byłych pretorów, czyli propretorów

— Egipt był osobistą własnością cesarza, który czerpał z tego tytułu ogromne dochody; namiestnikiem Egiptu mógł być tylko ekwita, czyli człowiek należący do warstwy bogatych przedsiębiorców i handlowców; senatorom zakazany był wjazd to tej domeny cesarskiej

— Oktawian August dokończył podboju Hiszpanii, zajmując jej część północno-zachodnią, Galisję

— zajął także Alpy, dochodząc do górnego Dunaju (Ister); w Alpach zachodnich, łączących Italię z Galią, utworzone zostały trzy nowe małe prowincje: Alpes Maritimae, Alpes Cottiae i Alpes Poeninae; na obszarze Alp wschodnich powstała prowincja Noricum (obejmująca obszar dzisiejszej Austrii oraz częściowo Bawarii i Słowenii); w środkowych Alpach utworzono prowincję Recja (dzisiejsza wschodnia Szwajcaria i zachodnia Austria oraz częściowo Bawaria)

— w 6 roku n.e. z ziem podbitych nad dolnym Dunajem utworzona została prowincja Mezja (północna część dzisiejszej Bułgarii)

— podbój Panonii nad środkowym Dunajem (obszar dzisiejszych Węgier)

— w okresie pryncypatu granice imperium rzymskiego oparły się o Ren i Dunaj

— nieudana próba rozciągnięcia rzymskiego panowania na ziemie germańskie między Renem a Łabą; 9 rok n.e. — wódz Publiusz Kwinktyliusz Warus ponosi klęskę w Lesie Teutoburskim (w dzisiejszych północnych Niemczech, między rzekami Ems i Wezerą), gdzie traci trzy legiony (około 15 tysięcy żołnierzy); zaniechanie planów ekspansji za Ren

— na wschodzie Oktawian przyłączył do imperium rzymskiego prowincję Galację (środkowa część dzisiejszej Turcji)

— racjonalne ściąganie podatków z prowincji

— szanowanie miejscowych zwyczajów i elit; możliwość awansu dla przedstawicieli elit prowincjonalnych w centralnym aparacie władzy (na przykład w senacie)

— romanizacja i urbanizacja prowincji

Pax romana (pokój rzymski)

— pokój w imperium (rozumiany jako brak wojen domowych) przetrwał dwa wieki od roku 30 p.n.e.

— stała zawodowa armia; służba wojskowa trwała 16—24 lata; odprawa w postaci nadziału ziemi bądź sporej sumy pieniędzy

Dynastia julijsko-klaudyjska

— Tyberiusz (14—37): walki w Germanii, Germanik (przybrany syn Tyberiusza) mści w 16 roku n.e. klęskę z Lasu Teutoburskiego, pokonując Arminiusza, wodza germańskiego plemienia Cherusków; na Wschodzie do Rzymu zostaje przyłączona prowincja Kappadocja

— Kaligula (37—41): chciał umieścić swój posąg w świątyni jerozolimskiej, co doprowadziło do gwałtownego wzrostu napięcia w Judei (wprowadzenie w życie tego pomysłu oznaczałoby złamanie przywileju ludu żydowskiego, który był zwolniony od składania ofiar cesarzowi i bogini Romie); zamordowany przez gwardię cesarską

— Klaudiusz (41—54): podbił Brytanię, a także Trację i Mauretanię; masowo nadawał obywatelstwo rzymskie mieszkańcom prowincji; przyczynił się do rozbudowy portów w Italii (między innymi Ostia) i rozwoju handlu morskiego

— Neron (54—68): rozpoczął masowe prześladowania chrześcijan w Italii; za jego panowania wybuchło powstanie w Judei; podporządkował Rzymowi Armenię; obalony przez armię, popełnił samobójstwo; na nim skończyła się dynastia julijsko-klaudyjska, wywodząca się od Oktawiana Augusta

Dynastia Flawiuszy

Po obaleniu Nerona oddziały armii rzymskiej stacjonujące w Hiszpanii i Galii obwołały cesarzem Serwiusza Galbę, namiestnika prowincji Hispania Tarraconensis. Galba sprawował władzę jednak tylko przez siedem miesięcy (od czerwca 68 do stycznia 69 roku) i został obalony przez pretorianów, którym nie wypłacił obiecanych pieniędzy. Pretorianie ogłosili kolejnym cesarzem Salwiusza Othona, namiestnika Luzytanii, jego władzy nie uznały jednak legiony stacjonujące nad Renem i obwołały władcą Aulusa Witelliusza, namiestnika Dolnej Germanii. Do bitwy między obu pretendentami doszło w kwietniu 69 roku pod Bedriacum koło Kremony. Pokonany Othon popełnił samobójstwo. Panowanie Witelliusza trwało tylko kilka miesięcy i charakteryzowało się samowolą legionistów i pretorianów, którzy masowo dopuszczali się grabieży i gwałtów. W sytuacji pogłębiającego się chaosu prefekt Egiptu ogłosił cesarzem Tytusa Flawiusza Wespazjana, dowódcę armii w Judei. Uzyskał on szybko poparcie namiestników prowincji i wyruszył do Italii. W październiku 69 roku pokonał pod Kremoną wojska Witelliusza, zapoczątkowując panowanie dynastii Flawiuszy w imperium rzymskim.

Dynastia ta pochodziła nie z rzymskiej arystokracji, lecz ze szlachty italskiej. Sam Wespazjan pochodził z Reate w kraju Sabinów i tam rozpoczął karierę jako urzędnik municypalny. Trzej przedstawiciele dynastii Flawiuszy — Wespazjan, Tytus i Domicjan — panowali w latach 69—96.

— Wespazjan po krótkotrwałych rządach trzech cesarzy (Galby, Othona i Witelliusza) przywrócił dyscyplinę w armii, a przede wszystkim w zbuntowanych legionach stacjonujących nad Renem; wzmocnił budżet, wprowadzając nowe podatki (między innymi od toalet publicznych, stąd powiedzenie pecunia non olet) oraz oszczędnie rozporządzając funduszami publicznymi; propagował życie skromne, pozbawione wszelkich ekstrawagancji, czym odróżniał się od swoich poprzedników; Swetoniusz napisał w Żywotach cezarów, że Wespazjan sam zdejmował sobie buty

— za panowania Wespazjana zostało stłumione antyrzymskie powstanie w Judei; dokonał tego w roku 70 syn Wespazjana, Tytus, zdobywając Jerozolimę i burząc tamtejszą świątynię; Represje spowodowały, że Żydzi zaczęli masowo opuszczać Judeę, osiedlając się w innych prowincjach imperium rzymskiego

— Tytus sprawował rządy cesarskie w latach 79—81; Italia stanęła wówczas w obliczu kataklizmu: wybuch Wezuwiusza (79) pogrzebał Pompeje i Herkulanum nad Zatoką Neapolitańską; rok później wielki pożar spustoszył Rzym; w tym czasie wybuchła także rebelia Terentiusa Maximusa — w obliczu klęski zbiegł on do Partów; Tytus zmarł prawdopodobnie na malarię

— Ostatnim z Flawiuszy był Domicjan, który panował w latach 81—96; był autokratą i tyranem, kazał się tytułować Dominus et Deus (Pan i Bóg); jego największym osiągnięciem było rozpoczęcie budowy limesu, czyli systemu umocnień na granicy z terenami germańskimi; elementami kluczowymi tego systemu były obozy legionów (castra) oraz obozy wojsk pomocniczych (castella), między którymi rozmieszczano wieże strażnicze; po zbudowaniu limesu punkt ciężkości wysiłku militarnego Rzymian przesunął się znad Renu nad Dunaj

Dynastia Antoninów

Objęcie panowania przez tę dynastię oznaczało dojście do władzy przedstawicieli arystokracji prowincjonalnej. Najwybitniejszy jej reprezentant, Marek Ulpiusz Trajan, pochodził z Hiszpanii. Charakterystyczny dla tej dynastii był także fakt, iż władzę sprawowały na ogół osoby ze sobą nie spokrewnione, związane tylko systemem adopcji. Za Antoninów wykształcił się w imperium rzymskim zawodowy aparat urzędników cesarskich, tworzony spośród ekwitów.

Pierwszym władcą z tej dynastii był Marek Kokcejusz Nerwa, przedstawiciel starej rzymskiej arystokracji, powołany przez senat. Jednak panował on tylko dwa lata (96—98), po czym adoptował jednego z dowódców wojskowych, Trajana, i przekazał mu władzę.

— Trajan (98—117) podbił Dację zamieszkaną przez plemiona pochodzenia trackiego; atakująca Daków armia rzymska liczyła 13 legionów (ok. 150 tys. żołnierzy); pokonany król Decebal popełnił samobójstwo, Dacja stała się w roku 106 rzymską prowincją, słynącą ze złóż złota; na Wschodzie Trajan przyłączył do Rzymu Arabię, a po wojnie z królestwem Partów — Mezopotamię i Asyrię; współpracował z Senatem, za co senatorowie przyznali mu tytuł optimus princeps

— Hadrian (117—138) — zrezygnował z dalszych podbojów, koncentrując się na konsolidowaniu imperium; zwrócił Mezopotamię i Asyrię Partom, rozbudował umocnienia na granicy nadreńskiej oraz zbudował w Brytanii (wał Hadriana o długości 117 km); wprowadził zasadę, iż poszczególne legiony rekrutują swych żołnierzy z prowincji, w której stacjonują; w latach 132—135 trwało wielkie powstanie w Judei, w wyniku którego zginęło ok. pół miliona ludzi i zostało zniszczonych 50 miast żydowskich; Hadrian zlikwidował prowincję Judea i utworzył na jej miejsce prowincje Syria i Palestyna; niewolnicy zawdzięczają mu wydanie przepisów broniących ich praw

— Marek Aureliusz (161—180) — wojna z Partami doprowadziła do osłabienia granicy naddunajskiej, co wykorzystały germańskie plemiona Markomanów i Kwadów i wtargnęły na tereny imperium rzymskiego; obrona Akwilei; pokonani Germanie osiedlili się na stałe na obszarze imperium; klęski naturalne: wylew Tybru, inwazja szarańczy, epidemia dżumy (stała się ona przyczyną śmierci tego cesarza); Marek Aureliusz napisał Rozmyślania, które stały się jednym z najbardziej znanych dzieł filozofii stoickiej

Dynastia Sewerów (193—235)

Rządy tej dynastii cechował wzrost absolutyzmu cesarskiego, wykształcenie się dworu cesarskiego i jego ideologii oraz militaryzacja państwa. Założyciel dynastii, Septymiusz Sewer, wywodził się z rodziny ekwickiej z Afryki północnej.

— Septymiusz Sewer (193—211) — w chwili wyboru na cesarza był dowódcą armii Dunaju, uzyskał także poparcie legionów stacjonujących nad Renem; w polityce zagranicznej jego największym osiągnięciem była zwycięska wojna z Partami — Septymiusz Sewer zdobył w latach 197—199 obie ich stolice: Seleukeję i Ktezyfont; na zdobytych terenach utworzył prowincję Mezopotamię

— otworzył żołnierzom możliwości awansu przez stopień centuriona do godności ekwickich; pozwolił wstępować legionistom w związki małżeńskie i zamieszkiwać poza obozami wojskowymi; opierał się głównie na ekwitach (czyli warstwie stojącej niżej od nobilitas)

— rok 212 — cesarz Karakalla (panujący w latach 211—217) przyznaje obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom imperium

W III wieku nasilił się w rolnictwie imperium rzymskiego, zarówno w Italii, jak i w prowincjach, zanik średniej własności ziemskiej na rzecz samowystarczalnych latyfundiów. Doprowadziło to do osłabienia gospodarki towarowo-pieniężnej, a w konsekwencji do stopniowego upadku miast i wytwórczości rzemieślniczej. Pogłębiały się trudności budżetowe, co skłoniło cesarzy z dynastii Sewerów do psucia monety: obniżali oni wartość denara, zmniejszając w nim zawartość srebra na rzecz miedzi. Rósł także ucisk fiskalny — na przykład za Karakalli podatek spadkowy został podniesiony z 5% do 10% wartości spadku.

Sewerowie poważnie ograniczyli samorządność miast, lokując w nich kontrolerów cesarskich, których głównym zadaniem było poszukiwanie nowych źródeł dochodów. Z kolei władze centralne zmuszały bogatych obywateli do obejmowania różnych urzędów, z których sprawowaniem łączył się obowiązek świadczeń materialnych.

Coraz powszechniejszą formą stosunku zależności w rolnictwie stawał się kolonat. System ten polegał na zatrudnianiu przez latyfundystów półwolnych pracowników zwanych kolonami (coloni), którym wydzierżawiano ziemię. Kolonowie w zamian za dzierżawę mieli obowiązek oddawania części plonów. Ponieważ szybko zadłużali się u latyfundystów, faktycznie byli przywiązani do ziemi.

Istota dominatu

— po wygaśnięciu dynastii Sewerów w imperium rzymskim nastąpił okres zamętu wewnętrznego, podczas którego imperium stanęło w obliczu plagi uzurpatorów: w latach 235—284 władzę sprawowało aż 22 cesarzy, wynoszonych i obalanych przez armię (okres tzw. cesarstwa wojskowego); okres ten zakończył się ustabilizowaniem władzy przez cesarza Dioklecjana (284—305); od tego momentu imperium weszło w fazę nowego ustroju — dominatu

Istotą dominatu było przyjęcie założenia, iż cesarz jest absolutnym panem (dominus), a nie pierwszym obywatelem. Silnej władzy centralnej podporządkowane zostały wszelkie przejawy życia politycznego, gospodarczego i społecznego. Cesarz stał się niekwestionowanym samowładcą, będącym źródłem wszelkiego prawa. Przysługiwał mu tytuł Iovius, czyli „powołany przez Jowisza”. Taki model władzy był wzorowany na wschodnich monarchiach despotycznych, a szczególnie na perskim państwie Sassanidów. Cesarz nosił purpurowy strój ozdobiony szlachetnymi kamieniami (purpura była zarezerwowana dla rodziny cesarskiej), poddani mieli obowiązek witać go padaniem na kolana.

— tetrarchia — system rotacji u władzy wprowadzony przez Dioklecjana (rządy czterech cesarzy): cesarstwem miało zarządzać dwóch augustów (wyższych rangą) i dwóch cezarów (niższych); cezarowie mieli być następcami augustów po dobrowolnej ich abdykacji po 20 latach panowania; nowi augustowie mieli sobie dobierać cezarów; nie wprowadzono formalnego podziału terytorialnego cesarstwa, natomiast każdy z panujących miał zadania na określonym obszarze; system tetrarchii załamał się po abdykacji Dioklecjana (i drugiego augusta — Maksimiana) w roku 305 z powodu ostrej rywalizacji o władzę między ich następcami

Reforma administracyjno-wojskowa Dioklecjana

— Dioklecjan zwiększa liczbę prowincji z 50 do 110; celem tej reformy było osłabienie pozycji namiestników prowincji; jednocześnie Dioklecjan utworzył 13 diecezji, które skupiały kilka lub kilkanaście prowincji; na czele diecezji stali naczelnicy mianowani przez cesarza

— zwiększenie liczebności armii z 300 tys. do ok. 500 tys.

Sytuacja na granicach w III wieku

— na wschodnich krańcach imperium: upadek państwa Partów (224) w wyniku buntu perskiego wasala Ardaszira, który dał początek drugiemu imperium perskiemu i dynastii Sassanidów

— najazdy barbarzyńców zza Dunaju i Renu (Germanowie, łupieżczy charakter wypraw)

— trudność z obroną rzymskiej limes (granicy), która była zbyt wydłużona

Kultura i sztuka rzymska

Literatura

Najwybitniejsi poeci rzymscy tworzyli w okresie panowania Oktawiana Augusta. Publiusz Wergiliusz Maro (70—19 p.n.e.) był piewcą życia wiejskiego i pracy na roli, co znalazło wyraz w dwóch jego dziełach: Georgikach i Bukolikach. Jednak najważniejszym utworem Wergiliusza była Eneida, w której sławił mitycznego bohatera trojańskiego Eneasza, protoplastę Rzymian.

Kwintus Horacjusz Flakkus (65—8 p.n.e.) był mistrzem małej formy: jego największym osiągnięciem były Pieśni (Carmina).

Do wielkiej trójki poetów z czasów Oktawiana zaliczany jest również Publiusz Owidiusz Nazon (43 p.n.e. — 17 n.e.), autor Przemian — mitologicznej epopei o przemianach ludzi w zwierzęta i rośliny, oraz utworu dydaktycznego Sztuka kochania (Ars amandi).

Wybitnym autorem dzieł historycznych był Publiusz Korneliusz Tacyt (ok. 55- ok. 120). Jego dwie najważniejsze prace to Dzieje i Roczniki, znane jedynie we fragmentach. W obu bronił instytucji republikańskich, krytykując despotyzm cesarzy.

Filozofia

Na rozwój filozofii rzymskiej decydujący wpływ miały wzorce greckie. Wybitnym przedstawicielem epikureizmu na gruncie italskim był Lukrecjusz (98—55 p.n.e.), autor poematu filozoficznego O naturze rzeczy. Ponieważ myśl jest nierozerwalnie związana z materią — twierdził — śmierć oznacza ostateczny koniec człowieka. Nie czeka go więc ani nagroda, ani kara po śmierci. Warunkiem szczęśliwego życia jest natomiast spokój i czyste serce.

Za czołowego reprezentanta nurtu stoickiego uznawany był Cyceron (106—43 p.n.e.), ojciec rzymskiej elokwencji. Uważał, że warunkiem wystarczającym szczęścia jest cnota, wynikająca ze spokoju umysłu. Rozsądek uodparnia — jego zdaniem — na zmartwienia i ból.

Architektura

Najsłynniejszym przykładem architektury rzymskiej jest Panteon — świątynia wybudowana przez cesarza Hadriana na Polu Marsowym w roku 125 i poświęcona wszystkim bogom rzymskim (od greckiego pan — wszystko i theoi — bogowie).

Koloseum — wielki amfiteatr, mieszczący około 50 tysięcy widzów, w którym odbywały się między innymi walki gladiatorów — został wzniesiony w I wieku przez cesarza Wespazjana. Składa się z czterech kondygnacji, w których reprezentowany jest zarówno styl joński, jak i koryncki.

Życie religijne w cesarstwie rzymskim

— cesarstwo rzymskie akceptowało różnorodność religijną pod warunkiem, że rozprzestrzeniające się obce kulty nie zagrażały pozycji cesarza; z dużą nieufnością odnoszono się tylko do judaizmu, który — jako religia monoteistyczna — nie uznawał kultu cesarza; Żydzi byli jednak wspólnotą żyjącą na obrzeżach imperium, dość wyizolowaną, więc i ich wiarę w jednego boga tolerowano

— kryzys religijny — narastająca tęsknota za jednym bogiem, który nie byłby w swych zachowaniach antropomorficzny; te dążenia były prowokowane istnieniem państwowego kultu boskości cesarzy; coraz silniejsze było zapotrzebowanie społeczne na religię uniwersalną, pogłębioną moralnie

Upowszechnianie się kultów wschodnich

Rosnącej popularności kultów wschodnich w cesarstwie sprzyjał fakt, że żołnierze formacji posiłkowych, rozlokowani po całym terytorium cesarstwa, rekrutowali się głównie z jego wschodnich rejonów.

— kult bogini Kybele — frygijskiej Wielkiej Macierzy; na wiosnę przez 13 dni organizowano uroczystości ku czci Kybele; obrzędy były pełne egzaltacji, mówiły o śmierci i zmartwychwstaniu

— kult irańskiego Mitry, boga światłości i Słońca, związanego z porządkiem kosmicznym, który urodził się ze skały 25 grudnia i wychowywał wśród pasterzy; Mitra był uosobieniem męstwa, prawdomówności, lojalności; był szczególnie popularny wśród rzymskich legionistów; identyfikowano go często z greckim bogiem światłości Heliosem

— szerzenie się astrologii, której znajomość przywędrowała z Bliskiego Wschodu

Sytuacja w Judei

— w I wieku p.n.e. Judea została rzymską prowincją w wyniku podbojów Gnejusza Pompejusza (wcześniej była częścią monarchii Seleukidów)

— monoteistyczny charakter religii żydowskiej; oczekiwanie na nadejście Mesjasza, który oswobodzi naród wybrany

W społeczeństwie żydowskim w I wieku p.n.e. istniało kilka grup o charakterze religijno-politycznym. Saduceusze wywodzili się z wyższych warstw społecznych i uważali się za strażników świątyni jerozolimskiej. Spośród ich grona rekrutowali się najwyżsi kapłani tworzący Sanhedryn. Saduceusze uznawali Pismo, natomiast odrzucali ustną tradycję judaizmu. Ulegali wpływom kultury hellenistycznej: popularna była wśród nich filozofia stoicka i epikurejska. Podobnie jak epikurejczycy, nie wierzyli w możliwość życia po śmierci, nie uznawali teorii wskrzeszenia zmarłych. Byli zwolennikami współpracy z Rzymem, nie mieli ambicji niepodległościowych. Uchodzili za kosmopolitów.

Faryzeusze reprezentowali judaizm ludowy, odwołujący się nie tylko do Tory, ale i do tradycji ustnej. Tworzyli gminy religijne, na których czele stali mistrzowie (rabbi). Wierzyli w nadejście Mesjasza, nieśmiertelność duszy i zmartwychwstanie. Domagali się przestrzegania drobiazgowych przepisów rytualnych, za co byli szczególnie krytykowani przez swych przeciwników. Swoje nauki głosili w synagogach. W sensie politycznym byli partią środka: przeciwstawiali się zarówno hellenizacji i romanizacji Żydów, jak i walce o niepodległość, którą uważali w istniejących warunkach za mrzonkę.

Zeloci w kwestiach ściśle religijnych w pełni zgadzali się z faryzeuszami, natomiast byli zagorzałymi zwolennikami walki o niezależność państwa żydowskiego, przeciwko panowaniu rzymskiemu. Odegrali decydującą rolę w postaniu, które wybuchło w Judei w 66 roku i doprowadziło do interwencji rzymskiej, zakończonej zburzeniem Jerozolimy w roku 70.

Wiedzę o esseńczykach czerpiemy ze zwojów papirusu znalezionych w Qumran nad Morzem Martwym w latach 1947—1960. Wyłania się z nich obraz Żydów żyjących w eremickiej wspólnocie, przeciwnych jakimkolwiek formom przemocy, wierzących w ostateczne zwycięstwo dobra nad złem. Byli ascetami, dążyli do utrzymywania mistycznej więzi z bogiem.

— działalność misyjna Jezusa z Nazaretu — głoszenie religii miłości, wiary w życie pozagrobowe i zbawienie wieczne, w nadejście Królestwa Bożego; Jezus Synem Bożym (a nie Mesjaszem)

— rzymski namiestnik Judei Poncjusz Piłat skazuje Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie za burzenie porządku publicznego i dążenie do władzy królewskiej

Jedynym źródłem informacji o życiu Jezusa są Ewangelie, a przede wszystkim najstarsza z nich, Ewangelia według św. Marka, która powstała około trzydziestu lat po śmierci Jezusa. Z tego źródła wiemy, że Jezus z Nazaretu urodził się w Betlejem za panowania Oktawiana Augusta, gdy władcą Judei był Herod Wielki. Nauczał najpierw w Galilei, a później w Jerozolimie. Popadł w konflikt z Sanhedrynem, propagując nieortodoksyjne podejście do nakazów Tory — i z rozkazu Sanhedrynu został aresztowany, a następnie przekazany Rzymianom.

Pierwsi wyznawcy nadali Jezusowi drugie imię Chrystus (greckie christos — namaszczony, pomazaniec).

Chrześcijaństwo religią uniwersalną

— Paweł z Tarsu (ok. 3—64) — pochodził z Cylicji w Azji Mniejszej; w młodości był wyznawcą judaizmu i gorliwym faryzeuszem, przeszedł na chrześcijaństwo ok. roku 36; rozpoczął przyjmowanie do wspólnoty chrześcijańskiej nie-Żydów, głosząc, iż chrześcijaninem może zostać każdy człowiek niezależnie od przynależności etnicznej i pochodzenia społecznego oraz niezależnie od swego dotychczasowego życia i przekonań; dzięki jego działalności misyjnej gminy chrześcijańskie zaczęły masowo powstawać w Azji Mniejszej, Grecji, Macedonii i na Cyprze

— ekspansja nowej religii była szczególnie intensywna od II wieku; przyjmowała ją głównie ludność miejska, przede wszystkim na wschodzie imperium

Pierwsi chrześcijanie

— rola biskupów jako przywódców duchowych poszczególnych gmin — m.in. organizowali jałmużnę jako formę pomocy najuboższym

— pacyfizm — pierwszym chrześcijanom nie wolno było nosić broni

— podporządkowanie się władzy w nadziei na przyszłe zbawienie wieczne (każda władza pochodzi od Boga)

— prześladowania chrześcijan — bo odrzucali boski kult cesarza i głosili rychły koniec świata, a więc uznano ich za burzycieli porządku publicznego

Prześladowania chrześcijan nabrały masowego charakteru w połowie III wieku, gdy imperium rzymskie weszło w stadium głębokiego kryzysu społeczno-politycznego. Cesarz Decjusz ogłosił w roku 249 edykt nakazujący powszechne karanie chrześcijan. Został on anulowany w roku 260 przez cesarza Galliena. Ostatnie edykty nakazujące prześladowanie chrześcijan wydał Dioklecjan w roku 303.

Ekspansja chrześcijaństwa

Myśl chrześcijańska w II—IV wieku

— chrześcijańscy gnostycy z II wieku widzieli świat materialny jako dzieło diabła; uważali, że poznanie Boga jest indywidualną sprawą wierzących

— Grek Ireneusz (biskup Lyonu) uznał gnostycyzm za herezję; podkreślał rolę biskupów w Kościele; znaczenie państwa, któremu trzeba płacić podatki; jednak chrześcijanie nie powinni zajmować się polityką

— Cyprian (biskup Kartaginy): „chrześcijanie przebywają tu tymczasowo jako goście i cudzoziemcy; raj uważamy za naszą ojczyznę”; katastroficzna wizja państwa rzymskiego prześladującego chrześcijan

— Tertulian (początek III wieku): Rzym jest Nowym Babilonem, a urzędnicy cesarscy są demonami; cesarz jest największym wrogiem i prześladowcą chrześcijan; w Kościele obowiązuje hierarchia i dyscyplina wojskowa

— Aurelian Augustyn (354—430), biskup Hippony w Afryce, późniejszy św. Augustyn: ludzkość tonie w grzechu; tylko mniejszość ma perspektywę zbawienia; tę mniejszość wybiera Bóg aktem swej łaski; tworzy ona państwo Boże na ziemi (civitas Dei); państwo ziemskie (civitas terrena) tworzą wszyscy źli, żądni dóbr i władzy; jedynym zadaniem państwa jest represjonowanie grzesznych; Augustyn popierał także prześladowania heretyków — w tej dziedzinie państwo powinno być pomocnikiem Kościoła; aprobował niewolnictwo jako karę za grzechy

— kwestia służby wojskowej — jeszcze w II wieku chrześcijanie odmawiali pełnienia służby wojskowej, twierdząc, iż walczą za cesarza orężem modłów; w III wieku Kościół zezwolił im na służbę wojskową (coraz więcej legionistów przechodziło bowiem na chrześcijaństwo), utrzymywano jednak zakaz zabijania; przełom IV/V wieku — chrześcijanin może uczestniczyć w słusznej wojnie (na przykład przeciw poganom); kapitulacja zasad przed realiami

Stosunek władzy cesarskiej do chrześcijaństwa

— prześladowania chrześcijan trwały do początków IV wieku; już pod koniec III wieku chrześcijanie stanowili około jednej piątej mieszkańców imperium; wspólnota chrześcijańska była bardzo dobrze zorganizowana i miała wpływy we wszystkich warstwach oraz grupach etnicznych

— rok 313 — mediolański edykt tolerancyjny cesarza Konstantyna Wielkiego; ogłosił się on protektorem nowej religii, choć zachował jednocześnie funkcję najwyższego kapłana kultów pogańskich; dla chrześcijan był namiestnikiem Boga na ziemi i „równym apostołom” biskupem; na łożu śmierci przyjął chrzest, stając się tym samym pierwszym chrześcijańskim władcą imperium

— kompetencje religijne cesarzy rzymskich od czasów Konstantyna:

— zwoływanie soborów, czyli zjazdów wszystkich biskupów

— arbitraż w sporach kościelnych, między innymi rozstrzyganie sporów między sektami chrześcijańskimi

— cesarz kierował akcją misyjną jako „biskup do spraw zewnętrznych Kościoła”

— cesarz Zachodu Gracjanus (375—383) i cesarz Wschodu Teodozjusz (379—395) uznają Kościół chrześcijański za oficjalną podporę imperium rzymskiego i usuwają z urzędów państwowych wszystkich pogan i heretyków; z sali posiedzeń senatu usunięto na rozkaz Gracjanusa posąg i ołtarz bogini Wiktorii

— rok 392 — cesarz Teodozjusz Wielki wprowadził zakaz kultów pogańskich; chrześcijaństwo stało się od tego momentu religią państwową i rozpoczęły się prześladowania niechrześcijan; tępiono „pogańskie” zwyczaje, takie jak na przykład obchodzenie dnia urodzin (za prawdziwy dzień urodzin chrześcijanie uznawali dzień chrztu), igrzyska olimpijskie (zniesiono je w roku 393), misteria eleuzyjskie (ostatnie odbyły się w roku 396)

Herezja ariańska

— Ariusz (256—336), duchowny z Aleksandrii, ogłosił swoją interpretację doktryny chrześcijańskiej, odrzucającą ideę boskości Jezusa oraz koncepcję Trójcy Świętej; zdaniem Ariusza wieczny był tylko Bóg-Ojciec, jego tworem był Syn, z którego powstał następnie Duch Święty; Syn nie jest więc równy Bogu-Ojcu, a jedynie do niego podobny; po wygnaniu z Aleksandrii w roku 321 Ariusz głosił swoją doktrynę w Azji Mniejszej — arianizm zyskał tam dużą popularność

— sobór zwołany przez cesarza Konstantyna w roku 325 do Nicei (w pobliżu Konstantynopola) uznał Ariusza za heretyka i obłożył go klątwą; sobór ten ogłosił chrześcijańskie wyznanie wiary, w którym znalazło się sformułowanie o „współistostności” (po grecku homoousios) Ojca, Syna i Ducha Świętego

Podział cesarstwa rzymskiego

Przesuwanie się centrum cesarstwa na Wschód

— w roku 330 cesarz Konstantyn Wielki założył nową stolicę imperium na miejscu dawnej greckiej kolonii Bizancjum (Byzantion); nadano jej nazwę Konstantynopol

— o degradacji politycznej roli Rzymu zadecydował fakt, iż silne tam jeszcze było przywiązanie do tradycji republikańskich, a senat uważano za ostoję tradycji pogańskich

— dobre położenie geograficzne Konstantynopola: możliwość sprawnego kierowania sprawami Wschodu, bliskość prowincji naddunajskich

Podział cesarstwa na część zachodnią i wschodnią

— w roku 395 po śmierci Teodozjusza Wielkiego cesarstwo rozpadło się ostatecznie na dwie części — we wschodniej ze stolicą w Konstantynopolu rządził starszy syn Teodozjusza, Arkadiusz, a w zachodniej, ze stolicą w Rawennie, młodszy syn Honoriusz; od tego momentu utrwalił się podział na cesarstwo zachodniorzymskie i wschodniorzymskie

— część wschodnia była silniejsza gospodarczo i znacznie lepiej broniona: stacjonowało tam ok. 350 tys. wojska, podczas gdy w części zachodniej tylko ok. 240 tys.

Wielka wędrówka ludów

Około roku 375 zaczął się w Europie ruch różnych plemion, wywołany najazdem z głębi Azji środkowej koczowniczych plemion mongolskich zwanych Hunami. Przyczyną ekspansji Hunów było poszukiwanie przez nich nowych pastwisk, gdyż dawne wystepowiały na skutek zmian klimatycznych. Początkowo Hunowie osiedlili się w dorzeczu Dniepru. Później, w I połowie V wieku, rozpoczęli kolejną fazę ekspansji na Europę. W roku 451 oddziały Hunów dowodzone przez Attylę stoczyły bitwę z wojskami rzymskimi i oddziałami Wizygotów na Polach Katalaunijskich w Galii. Wódz rzymski Aecjusz pokonał Hunów, zmuszając ich do odwrotu w rejon Panonii. Jednak wiosną 452 roku Hunowie zagrozili północnej Italii. Port Akwileja nad Morzem Adriatyckim został zdobyty i kompletnie zniszczony, następnie Hunowie przystąpili do pustoszenia rejonu Mediolanu. Podeszli pod Rawennę (ówczesną stolicę cesarstwa zachodniorzymskiego) i tylko niespodziewana śmierć Attyli zapobiegła klęsce Rzymian.

Podbój Europy przez Germanów

— Wizygoci osiedlają się na obszarze imperium rzymskiego w Tracji — rok 376; źle traktowani przez rzymskich urzędników, wywołują powstanie, w którym wspomagają ich ubodzy mieszkańcy prowincji oraz zbiegli niewolnicy; bitwa pod Adrianopolem (378) kończy się rozgromieniem przez powstańców wojsk rzymskich; na polu bitwy ginie cesarz Walens

— Wizygoci zajmują Panonię (408) i zdobywają pod wodzą Alaryka oraz łupią przez trzy dni Rzym (410) — stolicą zachodniej części cesarstwa była już wtedy Rawenna

— rok 406 — atak plemion germańskich na Galię (Wandalowie, Burgundowie, Alamanowie, Swebowie, Kwadowie), następnie najazd na Hiszpanię; w roku 429 Wandalowie przeprawiają się do Afryki

— rok 455 — atak Wandalów na Rzym z terenu Afryki, spustoszenie miasta (od tego wydarzenia pochodzi termin wandalizm)

— rok 476 — wódz najemników germańskich Odoaker obalił ostatniego cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa (był on synem rzymskiego patrycjusza Orestesa, który osadził go na tronie w roku 475); insygnia władzy cesarskiej Odoaker odesłał do Konstantynopola; fakt ten uważa się za symboliczny koniec cesarstwa zachodniorzymskiego

— Teodoryk zakłada w Italii państwo Ostrogotów — rok 493 (istnieje ono do roku 540, sam Teodoryk zmarł w roku 526); Ostrogoci byli już w dużym stopniu zromanizowani, a więc w ich państwie utrzymała się kultura łacińska

— cesarz Justynian próbuje odzyskać Italię; jego wojska, dowodzone przez Belizariusza, zdobywają większość Półwyspu Apenińskiego wraz z Rawenną i Rzymem (540); rozpad państwa Ostrogotów

— najazd na Italię Longobardów (568), stojących na niskim szczeblu rozwoju; upadek kultury łacińskiej

Podbój Bałkanów przez plemiona słowiańskie

— rok 582 — Antowie ze stepów czarnomorskich i Sklawinowie z rejonu Karpat ruszają na wschodnią część cesarstwa; najpierw zajmują Illiricum, następnie całe Bałkany; rok 614 — osiedlenie się Serbów i Chorwatów na Bałkanach

— rok 679 — Bułgarzy (plemię tureckie) podbijają Słowian na południowym brzegu dolnego Dunaju; ich przywódca chan Asparuch zakłada państwo — rok 680 (przetrwało do roku 968, pokonane przez Bizancjum)

— „demokracja wojenna” wśród Słowian; nie budowali oni początkowo struktur państwowych, lecz żyli we wspólnotach plemiennych, którymi kierowali wybierani przez wiec wodzowie; aż do początków VIII wieku Słowianie nieustannie atakowali granice Bizancjum, sprzymierzając się z turecko-mongolskimi Awarami

Przyczyny upadku cesarstwa zachodniorzymskiego

— wielka wędrówka ludów była najpoważniejszą przyczyną zewnętrzną, która doprowadziła do upadku cesarstwa zachodniorzymskiego; istniały jednak istotne przyczyny wewnętrzne słabości imperium — w konsekwencji ułatwiły one plemionom germańskim podbój Italii

Przyczyny społeczno-gospodarcze

— kryzys ludnościowy — od III wieku; spowodowany został epidemiami, które dziesiątkowały ludność, oraz nieprzerwanymi wojnami; wojny te powodowały, iż ginęli najsilniejsi mężczyźni, co miało wpływ na spadek przyrostu naturalnego

— upadek rolnictwa — coraz większy obszar nieużytków; masowa ucieczka ludności wiejskiej do miast; w rezultacie załamanie się systemu podatkowego; wielkie majątki odczuwały brak niewolników, dlatego coraz bardziej zaczął się upowszechniać system kolonatu: ziemię przekazywano dziedzicznym dzierżawcom — kolonom, których w IV wieku przywiązano do ziemi, by zapobiec ich przenoszeniu się do miast

— psucie monety (poprzez dodawanie miedzi) powszechnie stosowaną przez cesarzy od III wieku metodą zwiększania wpływów budżetowych; powodowało to jednak gwałtowną inflację i spadek zaufania ludności do państwa; zamierała stopniowo gospodarka towarowo-pieniężna, a na jej miejsce umacniała się gospodarka naturalna

— zmiany przyrodnicze — wytrzebienie lasów na dużą skalę spowodowało wyjałowienie gleby, a w rezultacie spadek wydajności ziem uprawnych; do tego doszło oziębienie klimatu, hamujące wytwórczość rolną

Przyczyny polityczne

— szerzenie się ruchów separatystycznych w prowincjach; zjawisko to było wynikiem chaosu w państwie i wzrostu znaczenia lokalnych elit

— powstanie chłopów celtyckich w zachodniej Galii; walczyli oni pod dowództwem Amandusa i Elianusa; pokonał ich w roku 285 cesarz Maksymian

— powstanie ludności mauretańskiej w Afryce — rok 370; wódz powstańców Firmus ogłosił się Augustem; pokonany przez Teodozjusza

— coraz większe znaczenie wojsk najemnych, rekrutujących się głównie spośród Germanów; armia od czasów Konstantyna Wielkiego składała się z dwóch zgrupowań: limitanei przeznaczonego do obrony granic i comitatenses będącego ruchomą rezerwą; brak środków na finansowanie armii; zaleganie z wypłatą żołdu i spowodowane tym częste bunty legionistów; prowadziło to do pogłębiania się anarchii w całym państwie i gwałtownego zmniejszania możliwości obronnych imperium

— rozprzestrzenianie się chrześcijaństwa z jego dystansem wobec świata doczesnego powodowało, że spadała aktywność społeczna, w tym gotowość do ponoszenia kosztów obrony imperium

— coraz większa koncentracja władzy w rękach nielicznej grupy ludzi, co ograniczało zainteresowanie ludności sprawami państwa

Część II — Średniowiecze

Cesarstwo wschodnie we wczesnym średniowieczu

Podboje Justyniana Wielkiego (527—565)

Zamiarem cesarza Justyniana była odbudowa cesarstwa rzymskiego w jego granicach sprzed upadku. Aby tego dokonać, musiał rozbić państwa germańskie powstałe w rejonie Morza Śródziemnego. Postanowił zacząć od Afryki północnej, gdzie znajdowało się państwo Wandalów. W roku 533 wojska dowodzone przez Belizariusza wylądowały w pobliżu Kartaginy i w pierwszej bitwie rozbiły główne siły Wandalów. Po kilku miesiącach walk państwo Wandalów przestało istnieć, a Afryka powróciła do rangi prowincji cesarstwa.

W roku 536 Justynian rozpoczął walkę z państwem Ostrogotów w Italii. Pretekstem do inwazji było uwięzienie, a następnie zamordowanie królowej Amalasunty, córki Teodoryka Wielkiego, przez jej męża Teodahada. Amalasunta znana była z pozytywnego nastawienia do cesarstwa, podczas gdy Teodahad był zwolennikiem zachowania pełnej niezależności od Konstantynopola. Armia dowodzona przez Belizariusza zaatakowała od strony Sycylii, zajmując z marszu Rzym. Mimo wielomiesięcznego oblężenia Ostrogoci, dowodzeni przez Witygesa (Teodahad został w międzyczasie odsunięty od władzy), nie byli w stanie odzyskać miasta i musieli odstąpić na wieść o wkroczeniu kolejnych oddziałów wschodniorzymskich do północnej Italii. Witygates skapitulował w roku 540, cesarstwo przejęło niemal całą Italię — Ostrogoci zachowali kadłubowe państwo na północ od rzeki Pad jako „sprzymierzeńcy” cesarza.

Wycofanie armii Belizariusza spowodowało jednak, że nowy, młody władca Ostrogotów Totyla wznowił walkę i wyparł Rzymian (Romaioi — tak siebie określali po grecku mieszkańcy cesarstwa) z Półwyspu Apenińskiego. Dopiero w roku 552 Justynian wysłał kolejną armię, którą dowodził Narzes. Rozgromił on w pobliżu Rzymu główne siły Ostrogotów, dowodzone przez Totylę (który zginął na polu walki). Narzes objął funkcję namiestnika włączonej do cesarstwa Italii.

W tym samym czasie, wykorzystując walkę o tron w państwie Wizygotów, siły cesarstwa opanowały południową część Hiszpanii — Betykę. Był to najdalszy zasięg zdobyczy Justyniana na zachodzie.

— większość zdobyczy italskich Justyniana odebrali jednak pod koniec VI wieku Longobardowie, pod panowaniem Konstantynopola pozostał tylko Egzarchat Raweński, obejmujący północno-wschodnią część Italii; przetrwał on do VIII wieku

Reformy wewnętrzne Justyniana

— kodyfikacja prawa rzymskiego — Corpus iuris civilis (533—536); zbiór ten miał decydujące znaczenie dla rozwoju nauki prawa rzymskiego w krajach średniowiecznej Europy, a tym samym kształtowania się europejskiej kultury prawniczej; Justynian zreformował także studia prawnicze, by dostarczały wysoko kwalifikowanych urzędników państwowych

— walka z pogaństwem — likwidacja słynnej Akademii Ateńskiej (529); budowa w Konstantynopolu świątyni Mądrości Bożej (Hagia Sophia) jako symbolu potęgi chrześcijaństwa

Problem nazwy Bizancjum

— cesarstwo utraciło w II połowie VII wieku znaczne tereny na rzecz Arabów: odpadła Afryka północna oraz większa część terytoriów azjatyckich; w jego granicach pozostała Grecja, Macedonia, Azja Mniejsza, część Bałkanów oraz niewielkie przyczółki w Italii; po stratach terytorialnych cesarstwo zyskało charakter jednolicie grecki; ponadto utrata starych ośrodków chrześcijaństwa — Jerozolimy, Aleksandrii i Antiochii — które znalazły się pod panowaniem arabskim, przyczyniła się do zwiększenia znaczenia patriarchatu w Konstantynopolu

Mieszkańcy cesarstwa wschodniego nie używali nazwy Bizancjum na określenie swojego państwa. Posługiwali się natomiast formułą cesarstwo Rzymian (basileia ton Romaion). Termin Bizancjum zaczął być powszechnie używany dopiero w XVI wieku.

Pozycja cesarza

— cesarz sprawował rządy absolutne, nosił tytuł basileusa; był najwyższym wodzem, prawodawcą i sędzią; uchodził za namiestnika Bożego i władcę równego apostołom (isapostolos); mieszkańcy cesarstwa wschodniego uważali, iż stoi on na czele wspólnoty chrześcijańskiej (oikumene) i z tego tytułu podlegają mu wszyscy chrześcijańscy władcy; opozycja polityczna wobec cesarza traktowana była jak herezja; cesarz zasiadał na szerokim, mogącym pomieścić dwie osoby tronie — co wynikało z przekonania, że współrządzi on z Chrystusem

— cesarz był wszechobecny: jego portrety umieszczano w gmachach publicznych, w kościołach, na pieczęciach urzędowych, na znakach wojskowych

— władcy Bizancjum byli wybierani przez senat, a następnie zatwierdzani przez lud i wojsko; jednak wybór przez senat był formalnością — decydowała wola panującego cesarza, postawa dowódców wojskowych lub intrygi dworskie; często basileus po prostu wyznaczał swego następcę; brak jednoznacznego mechanizmu sukcesji otwierał pole działania dla uzurpatorów; spośród 88 cesarzy bizantyjskich tylko 37 zmarło śmiercią naturalną

— w wieku VII i VIII dwaj cesarze — Herakliusz i Leon III — przeprowadzili reformy, których celem było umocnienie despotycznej władzy cesarza kosztem arystokracji; zaniechano wówczas rozdziału funkcji cywilnych i wojskowych, państwo podzielono na temy, na których czele stali stratedzy; strateg był dowódcą wojskowym, szefem administracji i policji oraz sędzią zwierzchnim na swoim terenie; wolne chłopstwo było podstawą rekrutowania armii, która miała charakter zawodowy; utrzymaniu takiej armii służyło osadnictwo wojskowe rozwijające się od VII wieku

System gospodarczy

W życiu społeczno-ekonomicznym cesarstwa wielką rolę odgrywała machina biurokratyczna: na przykład urzędnicy miejscy w Konstantynopolu regulowali wysokość cen i płac, wydawali licencje na prowadzenie działalności gospodarczej, kontrolowali eksport, obserwowali, czy poddani stosują się do nakazów religijnych. Biurokracja bizantyjska charakteryzowała się wielką sprawnością organizacyjną, dzięki niej państwo mogło sprawnie funkcjonować mimo ciągłych intryg politycznych i częstych przewrotów.

Podstawą dobrobytu cesarstwa był udział w handlu międzynarodowym. Konstantynopol stał się w IX i X wieku centrum wymiany luksusowych towarów sprowadzanych ze Wschodu i surowców z Zachodu, w cesarstwie rozwijała się produkcja jedwabiu, której technologię przejęto od Chińczyków. Bizancjum do XI wieku słynęło ze stabilnych pod względem wartości złotych i srebrnych monet.

W porównaniu z ówczesną Europą zachodnią cesarstwo wschodnie było obszarem silnie zurbanizowanym: Konstantynopol liczył około miliona mieszkańców, dużymi miastami były także Antiochia i Saloniki.

Ważną sferą gospodarki Bizancjum było również rolnictwo, opierające się aż do XI wieku na warstwie wolnych chłopów, którym sprzyjało ustawodawstwo państwowe. Stopniowe przeobrażanie wolnych chłopów w uzależnionych od arystokracji dzierżawców spowodowało, że stracili oni zainteresowanie sprawami państwa, przestali się czuć współobywatelami, co znalazło wyraz w osłabieniu zdolności militarnych cesarstwa. Doprowadziło to między innymi do druzgocącej porażki armii bizantyjskiej w bitwie z Turkami seldżuckimi pod Manzikert w Azji Mniejszej w roku 1071.

Kościół w Bizancjum

— akcja misyjna wśród Słowian (Bułgaria i Państwo Wielkomorawskie); Kościół wschodni używał języków narodowych w liturgii, co przyczyniło się m.in. do rozwoju języka staro-cerkiewno-słowiańskiego

— patriarcha Konstantynopola był honorowym przywódcą duchowieństwa, natomiast poszczególne Kościoły narodowe miały pełną samodzielność (autokefalia)

— spór o ikony — ikonoklaści (burzyciele ikon) uważali, że przedstawianie na obrazach wizerunków Chrystusa i świętych prowadzi do bałwochwalstwa; to stanowisko spotkało się ze wsparciem ze strony cesarza Leona III, a przede wszystkim jego syna Konstantyna V (740—775)

— oprócz motywów doktrynalnych Konstantyn V kierował się w walce ze zwolennikami ikon także względami politycznymi: chciał zapewnić sobie ściślejszą kontrolę nad Kościołem wschodnim oraz dążył do osłabienia rosnącej pozycji monasterów; w efekcie konfliktu cesarz skonfiskował znaczną część własności klasztornej, a Kościół zakazał kultu ikon

— zakaz ten został zniesiony w roku 843, co oznaczało ostateczne zwycięstwo zwolenników ikon; negatywne skutki konfliktu były jednak nie do naprawienia: zniszczeniu uległa większość ikon pochodzących sprzed VIII wieku (przetrwały jedynie ikony z takich miejsc, jak Italia i Palestyna), pogłębił się dystans między chrześcijaństwem wschodnim a zachodnim (Rzym odnosił się z dezaprobatą do ruchu ikonoklastów); pozytywnym rezultatem sporu było ugruntowanie przywiązania mieszkańców Bizancjum do tradycji — było ono od tej pory tak mocne, że wschodniemu chrześcijaństwu przestały zagrażać herezje

— kult ikon sprzyjał kontemplacji, która stała się istotą bizantyjskiej duchowości; grzech postrzegano jako przejaw ignorancji i wierzono, że zbawienie może być osiągnięte na drodze iluminacji

Kultura i nauka

Bizancjum uważało się za dziedzica kultury starożytnej Grecji i Rzymu, co znajdowało wyraz w studiowaniu filozofii Platona i Arystotelesa, pisarze bizantyjscy wzorowali się na prozie Tukidydesa. Kanon literatury greckiej przetrwał do czasów nowożytnych tylko dlatego, że był kopiowany przez bizantyjskich skrybów.

W cesarstwie wschodnim wykształcenie było dostępne także dla kobiet, co odróżniało Bizancjum zarówno od świata islamu, jak i od średniowiecznej Europy. Najsłynniejszą bizantyjską intelektualistką była księżna Anna Komnena, która napisała biografię swego ojca, cesarza Aleksego (1081—1118), obficie cytując przy tej okazji Homera i Eurypidesa.

Arabowie w VII — XIII wieku

— trudne warunki naturalne na Półwyspie Arabskim jako czynnik skłaniający do szukania nowych terenów dla osadnictwa

— semickie pochodzenie Arabów; koczowniczo-pasterski styl życia; ich rola jako pośredników w handlu między Bliskim Wschodem a Azją

Działalność Mahometa

— urodzony pod koniec VI wieku, pochodził z wpływowego w Mekce rodu Korejszytów; jako kierownik karawan kupieckich podróżował po krajach Bliskiego Wschodu, gdzie zetknął się z judaizmem i chrześcijaństwem

— twórca islamu jako konsekwentnie monoteistycznej religii; Allach przesądza z góry o losach każdego człowieka, dlatego należy bezwzględnie poddawać się woli bożej; oprócz boga istnieją anioły i prorocy; Mahomet uważał się za proroka — po Abrahamie i Jezusie

— idea Sądu Ostatecznego — ginący w obronie wiary mają od razu zapewnione zbawienie; ten pogląd stał się podstawą idei świętej wojny z niewiernymi

— rok 622 — ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny (hidżra), spowodowana obawą o osobiste bezpieczeństwo, gdyż Prorokowi byli niechętni bogaci kupcy z Mekki, natomiast islam zyskał poparcie warstw ludowych; od hidżry muzułmanie liczą nową erę

— do 631 roku Mahomet podporządkował sobie cały Półwysep Arabski, tworząc państwo teokratyczne

Podboje arabskie za pierwszych kalifów

— po śmierci Mahometa (632) władzę objął kalif (zastępca zesłany przez Allacha) Abu Bakr (632—634) — był on teściem Mahometa; następnie władzę sprawował Omar (634—644)

Za panowania Omara Arabowie zaatakowali perskie imperium Sassanidów. Do decydującej rozgrywki doszło latem 637 roku w bitwie pod Kadisiją, gdzie armia perska została rozgromiona, a król Jesdegard salwował się ucieczką. W ciągu roku siły wierne kalifowi zdobyły Mezopotamię, a następnie Iran, a Jesdegard został zamordowany przez nasłanego zabójcę.

W tym samym mniej więcej czasie Arabowie opanowali Syrię, należącą do cesarstwa bizantyjskiego. Wojska cesarza Herakliusza poniosły w roku 636 klęskę pod Jarmukiem, po której siły Omara sukcesywnie opanowywały kolejne syryjskie miasta. Ostatnie z nich, Cezarea, poddało się w roku 640.

W latach 639—642 cesarstwo wschodnie utraciło na rzecz kalifatu arabskiego Egipt. Podbój ten okazał się wyjątkowo łatwy, gdyż miejscowa ludność, niechętnie nastawiona do Konstantynopola, sprzyjała najeźdźcom.

Na podbitych terenach Omar rozpoczął zakładanie arabskich osad wojskowych, które obok celów militarnych miały także służyć islamizacji ludności. Pierwszymi takimi ośrodkami były Basra i Kufa nad Eufratem oraz Fostat nad Nilem.

— podbite ludy, które pozostawały przy swoich wierzeniach religijnych, musiały płacić władcom arabskim wysokie podatki (gruntowy i pogłówny), były z niego natomiast zwolnione ludy, które przeszły na islam; stało się to przyczyną szybkiej islamizacji całego imperium arabskiego

Po śmierci Omara kolejnym kalifem został Otman (644—656) z rodu Omajjadów. W okresie jego panowania rozgorzały walki między zwolennikami Omajjadów a zwolennikami Alego, zięcia Mahometa, którzy reprezentowali bardziej ortodoksyjne skrzydło islamu. Konflikt ten miał zarówno charakter rywalizacji personalnej (poplecznicy Alego uważali, że tylko on i jego krewni są prawowitymi spadkobiercami Mahometa), jak i doktrynalnej. Sojusznicy Omajjadów za źródło wiary uważali Koran — świętą księgę islamu podyktowaną przez Mahometa, składającą się ze 114 rozdziałów (sur) — oraz sunnę, czyli zbiór opowieści o czynach Proroka. Natomiast zwolennicy Alego odrzucali sunnę, traktując Koran jako jedyną podstawę wiary. W efekcie tej doktrynalnej kontrowersji doszło w islamie do rozłamu na sunnitów i szyitów.

W roku 656, po śmierci Otmana, kalifem został Ali, jednak po pięciu latach sprawowania władzy został zamordowany i władzę kalifa objął Muawija z rodu Omajjadów.

Kalifat Omajjadów (661—750)

Kalifat był islamską odmianą państwa teokratycznego. Dla muzułmanów kalif był zarówno najwyższym przywódcą religijnym, jak i politycznym.

— Omajjadzi przenieśli stolicę kalifatu do Damaszku (za pierwszych czterech kalifów znajdowała się ona najpierw w Medynie, a potem w Kufie); kalifowie omajjadzcy upodobnili się do władców orientalnych; stanowisko kalifa stało się dziedziczne w rodzie Omajjadów, chociaż formalnie nowy kalif był wybierany za życia swego poprzednika

— kalifat miał charakter monarchii arabskiej, w której z pełni praw korzystali jedynie Arabowie, zaś ludność niearabska nawet po przyjęciu islamu była dyskryminowana

— po opanowaniu portów Syrii i Egiptu Arabowie posiedli umiejętność budowy okrętów i żeglowania, mogli więc odtąd atakować przeciwników zarówno z lądu, jak i z morza

— kilkakrotnie wojska Omajjadów atakowały Bizancjum; do najpoważniejszej próby sił doszło w latach 717—718, kiedy to przez prawie rok Arabowie oblegali Konstantynopol, zostali jednak pokonani przez cesarza Leona III; około roku 695 w ich ręce wpadła Kartagina, co oznaczało zakończenie podboju Afryki północnej, należącej poprzednio do Bizancjum

— następnym celem arabskiej ekspansji stała się Hiszpania; Arabom sprzyjał fakt nasilenia się konfliktów dynastycznych w państwie Wizygotów; wykorzystując osłabienie tego państwa, w roku 711 siedmiotysięczny korpus ekspedycyjny dowodzony przez Tarika pokonał armię wizygocką pod Kadyksem; na polu bitwy zginął król Wizygotów Rodryg, a pod panowaniem kalifatu Omajjadów znalazła się większość terytorium Półwyspu Iberyjskiego

— Arabowie zaczęli także atakować Galię: w roku 725 spustoszyli Prowansję i dolinę Rodanu, a około roku 730 wtargnęli na teren Akwitanii; ich ekspansja została jednak powstrzymana przez państwo Franków

— na kierunku wschodnim ok. roku 662 podbity został Afganistan, w roku 671 wojska arabskie przekroczyły rzekę Oxus (Amu-darię w dzisiejszym Uzbekistanie), a następnie podbiły Bucharę, Samarkandę, Pendżab i zachodnią część chińskiego Turkiestanu

Do upadku Omajjadów doprowadził bunt, który wybuchł w roku 747 na wschodzie kalifatu, na terytorium Chorasanu (dzisiejszy północno-wschodni Iran). Zbuntowali się dyskryminowani przez elitę rządzącą muzułmanie pochodzenia niearabskiego, z których wielu wyznawało islam w wersji szyickiej. Gdy powstanie objęło w roku 749 Mezopotamię, na jego czele stanął prawnuk stryjecznego brata Mahometa, Abul Abbas. W Kufie, głównym mieście szyitów, został obwołany kalifem i wyruszył na czele swoich zwolenników przeciwko kalifowi z dynastii Omajjadów, Marwanowi II. W styczniu 750 roku rozegrała się bitwa nad Wielkim Zabu, dopływem Tygrysu, w której zwycięstwo odnieśli powstańcy. Pokonany Marwan zbiegł, ale wkrótce został wytropiony i zamordowany. Podobny los spotkał większość członków rodu Omajjadów.

Kalifat Abbasydów (750—1258)

— Abul Abbas, założyciel dynastii Abbasydów, przeniósł stolicę kalifatu z Damaszku do Kufy; jego następca w roku 762 ulokował stolicę w nowo zbudowanym Bagdadzie

— kalifat pod panowaniem Abbasydów nabrał nowego charakteru: z państwa arabskiego przeobraził się w wieloetniczną monarchię islamską; Abul Abbas zrównał w prawach wszystkich wyznawców islamu, do elity władzy dopuścił przedstawicieli arystokracji perskiej i mezopotamskiej

— wpływy perskie były widoczne w rozwiniętym ceremoniale dworskim; kalif stał się osobą niedostępną dla zwykłego śmiertelnika; rolę pośrednika między kalifem a jego poddanymi odgrywał wezyr, sprawujący w imieniu kalifa pełnię władzy wykonawczej; oprócz wezyra najwyższej rangi urzędnikami byli: kadi, czyli sędzia, komendant policji, skarbnik oraz naczelnik poczty, zajmujący się głównie działalnością wywiadowczą

— w roku 755 oderwała się od kalifatu Abbasydów Hiszpania, gdzie emirem Kordoby ogłosił się Abd-ar-Raman — jeden z Omajjadów, który schronił się na Półwyspie Iberyjskim przed prześladowaniami; poparły go stacjonujące w Hiszpanii syryjskie oddziały wojskowe; w roku 929 Abd-ar-Raman III (912—961) ogłosił się kalifem

— w I połowie X wieku w Afryce północnej ukształtował się szyicki kalifat Fatymidów — jego założycielem był Obeidallah, potomek Fatimy, córki Mahometa; dzięki poparciu plemion berberyjskich mógł zerwać zależność od Damaszku

— od X wieku kalifat Abbasydów zaczął ulegać postępującej dezintegracji, co było efektem nasilających się tendencji separatystycznych oraz trudności gospodarczych, wynikających z wyjałowienia żyznej dotychczas doliny Eufratu i Tygrysu; obawiający się o swą władzę kalifowie otaczali się tureckim wojskiem, które w konsekwencji wywierało coraz większy wpływ na politykę, stopniowo ubezwłasnowolniając swych mocodawców

— kres kalifatowi Abbasydów położył najazd Mongołów, którzy pod dowództwem Hulagu-chana zdobyli w roku 1258 Bagdad, mordując większość jego mieszkańców, w tym kalifa i jego rodzinę

Gospodarka

Wielką rolę w gospodarce kalifatu odgrywał handel międzynarodowy, jako że przez imperium arabskie przebiegały szlaki z Europy do Indii, do wschodniej Afryki i Azji środkowej, a także ze wschodu aż po Półwysep Iberyjski. Kupcy arabscy zapuszczali się też do Europy wschodniej, skąd przywożono niewolników, bursztyn, wosk i futra.

Arabowie upowszechnili na ogromnym obszarze techniki melioracyjne znane z Egiptu i Mezopotamii. Uprawiali trzcinę cukrową (w rejonie Zatoki Perskiej), daktyle (w Mezopotamii i Arabii), bawełnę (przede wszystkim w rejonie Samarkandy), len i konopie, drzewa morwowe (jako podstawę przemysłu jedwabniczego), ryż, a także szafran i indygo.

Damaszek i Toledo słynęły z produkcji wyrobów ze stali, głównie mieczy. Przemysł tkacki specjalizował się w produkcji kobierców i dywanów oraz wyrobów z gazy i adamaszku. Arabowie rozpoczęli wyrabiać z bawełny papier, który całkowicie wyparł na Bliskim Wschodzie papirus. Dzięki kupcom arabskim papier został upowszechniony w średniowiecznej Europie.

Kultura i nauka

— medycyna: Arabowie słynęli ze znajomości ziół oraz z wytwarzania wszelkiego rodzaju maści i wonnych olejków; rozwinęli chemię eksperymentalną, co z kolei wpłynęło na rozwój farmakologii

— matematyka: rozpowszechnili pochodzące z Indii cyfry, które w Europie zostały nazwane arabskimi; rozwinęli algebrę i trygonometrię

— astronomia: jej znajomość również przejęli z Indii, wraz z zamiłowaniem do astrologii

— przetłumaczyli dzieła myślicieli starożytnych; ich ulubionym filozofem był Arystoteles, którego poglądy zainspirowały najwybitniejszych uczonych arabskich: Awicennę i Awerroesa

Awicenna (Abu Ali al-Husain ibn Abdullah ibn Sina, 980—1037), żyjący w Bucharze w Azji Środkowej, reprezentował w filozofii kierunek racjonalistyczny. Przeciwstawiając religię nauce, jednocześnie uznawał konieczność istnienia religii jako podstawy ładu społecznego i warunku sprawnego rządzenia. Awicenna był także wybitnym lekarzem, autorem wielu dzieł z dziedziny medycyny i farmakologii.

Awerroes (Ibn Ruszd, 1126—1198), żyjący w kalifacie Kordoby, pochodził z rodziny prawniczej, kształcił się w dziedzinie matematyki, filozofii, teologii, prawa i medycyny. Był najsłynniejszym w świecie arabskim komentatorem pism Arystotelesa. Głosił pogląd, iż nieśmiertelność nie jest atrybutem indywidualnej duszy ludzkiej, lecz duszy Wszechświata. Po śmierci człowieka jego dusza zespala się z duszą Wszechświata, która była odpowiednikiem arystotelesowskiego logosu. Przywilej nieśmiertelności przysługuje więc całemu rodzajowi ludzkiemu, a nie poszczególnym jednostkom. Z tej tezy wypływał wniosek, że szczęście mogą ludzie znaleźć tylko w życiu doczesnym. Awerroes twierdził ponadto, iż nie istnieje sprzeczność między rozumem a wiarą, gdyż dotyczą one odmiennych wymiarów rzeczywistości.

Państwo Franków

Rządy dynastii Merowingów

Frankowie byli ludem germańskim, którego siedziby w V wieku znajdowały się w między Renem a Menem. Lud ten dzielił się na kilka szczepów; władcą Franków salickich został w roku 484 Chlodwig z dynastii Merowingów. Jego celem stała się ekspansja na teren północnej Galii, gdzie władzę — jako rzymski magister militium — sprawował Sjargiusz. Chlodwig pozyskał dla swych planów poparcie innych szczepów frankijskich i zaatakował siły rzymskie w bitwie pod Soissons w roku 486. Sjargiusz poniósł klęskę, próbował schronić się u Wizygotów, jednak został przez nich wydany Chlodwigowi, który kazał go stracić. Państwo Franków objęło wówczas północną Galię, z Paryżem, Reims i Orleanem.

W Boże Narodzenie 496 roku Chlodwig wraz z trzema tysiącami swych wojowników przyjął w katedrze w Reims chrzest w obrządku rzymskim. Władca Franków stał się pierwszym katolikiem wśród monarchów germańskich — pozostali wyznawali chrześcijaństwo w wersji ariańskiej. Fakt ten miał istotne konsekwencje polityczne: Chlodwig zyskiwał sojusznika w osobie biskupa Rzymu, a także w zamieszkującej Galię ludności romańskiej, wyznającej katolicyzm. Dawało mu to przewagę nad innymi władcami germańskimi i czyniło z niego obrońcę Kościoła rzymskiego.

— w roku 507 Frankowie, posiłkowani przez Burgundów, pokonali w okolicach Poitiers Wizygotów i odebrali im południową Galię; w następnych latach pokonanych próbowali wesprzeć Ostrogoci panujący w Italii, jednak ich interwencja okazała się mało skuteczna — w roku 510 zawarty został pokój, na mocy którego do Państwa Franków przyłączono Akwitanię i Owernię, zaś Prowansję otrzymali Ostrogoci

— po tym sukcesie Chlodwig miał na tyle mocną pozycję, że usunął innych władców frankijskich i stał się niekwestionowanym królem wszystkich Franków

— po śmierci Chlodwiga w roku 511 Państwo Franków zostało podzielone między jego czterech synów — Teodoryka, Chlodomira, Childeberta i Chlotara; temu ostatniemu udało się ponownie zjednoczyć państwo dopiero w roku 558, po śmierci pozostałych braci

— w II połowie VI wieku Państwo Franków wkroczyło w fazę ciągłych sporów dynastycznych i walk wewnętrznych; po śmierci Chlotara I (w roku 561) zostało podzielone między jego synów: Gontran dostał Burgundię, Sigibert część wschodnią, czyli Austrazję, a Chilperyk część północną, czyli Neustrię

— od tego momentu władza centralna była coraz słabsza; Merowingowie zyskali opinię królów gnuśnych, gdyż nie interesowali się sprawami państwa, przekazując faktyczną władzę grupom możnowładców

Rozdrobnienie terytorialne Państwa Franków wynikało z panującej wówczas (i charakterystycznej dla Europy wczesnego średniowiecza) formy ustrojowej: monarchii patrymonialnej (od patrimonium — majątek rodowy). Charakteryzowała się ona tym, że państwo traktowane było jak prywatna własność panującego i w związku z tym podlegało takim samym zasadom dziedziczenia, jak każdy majątek. W podziale spadku uczestniczyli więc wszyscy synowie zmarłego władcy. Na tym tle nieustannie dochodziło między spadkobiercami do konfliktów co do podziału terytorium państwa.

— ponownie zjednoczył państwo w roku 613 Chlotar II, syn Chilperyka, w czym pomogło mu wymarcie potomków Sigiberta; syn Chlotara II, Dagobert I (629—639), uważany jest za ostatniego silnego i samodzielnego władcę z dynastii Merowingów; za jego panowania Bizancjum zawarło (w roku 631) wieczysty pokój z Frankami; Dagobert walczył z Arabami w obronie chrześcijańskich państewek na północy Półwyspu Iberyjskiego, interweniował także we Włoszech; klęską zakończyła się natomiast wyprawa wojsk Dagoberta przeciwko słowiańskiemu Państwu Samona w roku 632

— po śmierci Dagoberta, wobec słabnięcia władzy królewskiej, coraz większą rolę polityczną zaczęli odgrywać możnowładcy sprawujący urząd majordoma; majordomowie jeszcze w VI wieku zajmowali się tylko zarządzaniem dworem, później jednak ich kompetencje objęły także dowodzenie wojskiem i podejmowanie najważniejszych decyzji państwowych; stali się oni faktycznie niekoronowanymi monarchami przy bezwolnych Merowingach; rozbicie terytorialne Państwa Franków powodowało, że majordomowie z poszczególnych dzielnic (z których najważniejszymi były Austrazja, Neustria i Burgundia) prowadzili między sobą nieustanne walki

— urząd majordoma w Austrazji objął w roku 679 Pepin z Heristalu, pochodzący z możnego rodu Arnulfingów; po ośmioletniej walce udało mu się przyłączyć Neustrię i Burgundię do Austrazji, odbudowując w ten sposób jedność państwa; po śmierci Pepina (714) Państwu Franków groził ponowny rozpad, lecz sytuację opanował syn Pepina, Karol Młot, który przejął urząd majordoma oraz rozbił opozycję w Neustrii i Burgundii; ten moment uważa się za faktyczne przejęcie władzy przez dynastię Karolingów (od imienia Karola), jako że formalnie panujący królowie merowińscy zostali sprowadzeni do roli figurantów (najpierw Teodoryk IV, panujący w latach 720—737, a później Childeryk III)

Panowanie Karola Młota i Pepina Małego

— na początku swoich rządów Karol Młot przywrócił frankijską zwierzchność nad Sasami, Bawarami i Alamanami — plemionami germańskimi żyjącymi po prawej stronie Renu; zmusił ich do płacenia daniny

— z inicjatywy Karola Młota i na polecenie papieża Grzegorza II na ziemiach germańskich rozpoczął w roku 723 działalność misyjną anglosaski biskup Wynfrith, znany pod łacińskim imieniem Bonifacego; działał na terenie Hesji i Turyngii; za zasługi na polu chrystianizacji został w roku 732 wyświęcony na arcybiskupa

— w roku 721 na teren dawnej Galii wtargnęli z Półwyspu Iberyjskiego Arabowie, zagrażając Tuluzie, stolicy Akwitanii (Akwitania, niegdyś należąca do Państwa Franków, była od roku 670 niezależnym księstwem); odparci spod Tuluzy, zaczęli pustoszyć dolinę Rodanu i dotarli do Autun w Burgundii, niszcząc w roku 725 to miasto; w roku 732 ponownie najechali Akwitanię, zdobywając Bordeaux i podchodząc pod Poitiers; samego miasta nie udało się Arabom zdobyć, spalili jedynie zabudowania za murami; ich atak ruszył następnie w stronę miasta Tours; książę Akwitanii Odo wezwał wówczas na pomoc Karola Młota, który pokonał najeźdźców w bitwie w połowie drogi między Poitiers a Tours

Bitwa ta spowodowała, iż ataki arabskie na dawną Galię stały się znacznie słabsze, zniknęło więc niebezpieczeństwo dalszej ekspansji islamu na Europę. Do takiego rozwoju wydarzeń przyczyniło się jednak nie tylko zwycięstwo Karola Młota, ale także wewnętrzne problemy emiratu Kordoby, gdzie nasiliły się bunty charydżytów — skrajnie ortodoksyjnej sekty islamskiej

— po śmierci Karola Młota w roku 741 Państwo Franków zostało podzielone między jego dwóch synów: Karloman otrzymał Austrazję, zaś Pepin Mały Neustrię, Burgundię i Prowansję; w roku 747 Karloman zrezygnował z urzędu majordoma, wyjechał do Rzymu i wstąpił tam do klasztoru; pełnię władzy w Państwie Franków przejął więc Pepin Mały

Pepin postanowił w roku 750 sięgnąć po koronę królewską, by usankcjonować od dawna istniejący stan faktyczny. Potrzebował jednak mocnej podstawy prawnej, by zneutralizować ewentualną opozycję. Wysłał więc poselstwo do papieża Zachariasza z prośbą o rozstrzygnięcie, komu należy się władza królewska w Państwie Franków: czy temu, kto ją faktycznie dzierży, czy też temu, kto odziedziczył ją po przodkach, ale nie odgrywa w państwie żadnego znaczenia (czyli Childerykowi III). Papież Zachariasz, któremu zależało na pomocy Pepina w obliczu zagrożenia Rzymu przez Longobardów, wydał werdykt korzystny dla majordoma. Mając takie wsparcie, Pepin zwołał w roku 751 w Soissons zjazd możnowładztwa frankijskiego, na którym ogłosił się królem. Nowego monarchę namaścił św. Bonifacy — przez co jego władza zyskała sankcję boską. Ostatni król merowiński Childeryk III został ostrzyżony (długie włosy były symbolem mocy) i zamknięty w klasztorze.

— w 751 roku Longobardowie, mający swoje królestwo w północnej Italii, zdobyli należącą do Bizancjum Rawennę i zaczęli zagrażać Rzymowi; nowy papież Stefan II schronił się w roku 754 w Państwie Franków i poprosił Pepina Małego o pomoc militarną, nadając mu tytuł patrycjusza Rzymian (patricius Romanorum), zobowiązującego do opieki nad Wiecznym Miastem; w dwóch wyprawach do Italii — w 754 i 756 — Pepin rozbił siły króla Longobardów Aistulfa i zmusił go do oddania Stolicy Apostolskiej obszaru dawnego egzarchatu raweńskiego oraz Romanii; z ziem tych zostało utworzone Państwo Kościelne

— w roku 768 Pepin wcielił Akwitanię do Państwa Franków po tym, jak miejscowy książę zginął na polu bitwy; umierając w tym samym roku na febrę, Pepin podzielił państwo między swoich dwóch synów: Karola (Austrazja, Neustria i zachodnia Akwitania) i Karlomana (Prowansja, wschodnia Akwitania, Alzacja, Alamania)

Panowanie Karola Wielkiego (768—814)

— po niespodziewanej śmierci Karlomana w roku 771 Karol objął władzę nad całością terytorium Państwa Franków

— w roku 772 Rzymowi zagroził król Longobardów Dezyderiusz; Karol pozytywnie odpowiedział na prośbę papieża Hadriana o pomoc i wysłał w roku 773 do Italii swoją armię; Frankowie oblegli Pawię, w której bronił się król Longobardów; w czerwcu 774 roku Dezyderiusz skapitulował; Karol pozbawił go władzy i sam przyjął tytuł króla Longobardów, wcielając do Państwa Franków terytorium longobardzkie

— Karol rozpoczął w roku 772 serię wojen z pogańskimi Sasami, którzy pustoszyli przygraniczne, nadreńskie tereny Państwa Franków; początkowo wojny te miały charakter ekspedycji karnych, jednak od roku 779 Karol przystąpił do podboju ziem Sasów oraz ich chrystianizacji; ekspansja ta miała bardzo krwawy charakter: Karol kazał palić wioski saskie, liczne grupy Sasów przesiedlano w głąb Galii; nowa granica Państwa Franków została ustalona na rzece Łabie; przywódca saskiego oporu Widukind poddał się w roku 785 i przyjął chrzest, co zakończyło podbój Saksonii

— w roku 788 Karol inkorporował Bawarię, pozbawiając władzy księcia Tassilona, który został zamknięty w klasztorze

— po aneksji Bawarii Frankowie weszli w bezpośredni kontakt z Awarami, których państwo obejmowało terytorium dzisiejszych Węgier, Czech, Słowacji i Rumunii

Awarowie byli ludem koczowniczym pochodzenia tureckiego, przybyli do Europy z Azji Środkowej w połowie VI wieku. Centrum ich osadnictwa stała się Nizina Panońska. Podporządkowali sobie miejscową ludność słowiańską, tworząc państwo, w którym byli elitą rządzącą. Byli doskonałymi jeźdźcami, w Europie jako pierwsi upowszechnili żelazne strzemiona.

— Karol rozprawił się z Awarami w latach 791—796, niszcząc siedzibę chana awarskiego i zmuszając awarskich możnych do ucieczki do Bułgarii, gdzie ówczesna miejscowa elita władzy była spokrewniona z Awarami; większość terytorium rozbitego chanatu została wcielona do Państwa Franków; utworzono tam trzy marchie: awarską, friulską i wschodnią

— po południowej stronie Pirenejów Karol utworzył w roku 795 marchię hiszpańską, sąsiadującą z chrześcijańskim królestwem Asturii (które było pozostałością królestwa Wizygotów)

— w roku 800 Karol przybył do Rzymu, by rozstrzygnąć spór między papieżem Leonem III a możnowładcami rzymskimi; król Franków skłonił papieża do złożenia publicznej przysięgi oczyszczającej (przeciwnicy zarzucali Leonowi III między innymi cudzołóstwo i krzywoprzysięstwo), po czym skazał przeciwników papieża jako oszczerców na śmierć, zamieniając im tę karę na banicję w Galii

Odnowienie cesarstwa rzymskiego

— wdzięczny za korzystne dla niego rozstrzygnięcie konfliktu papież Leon III 25 grudnia 800 roku w bazylice św. Piotra włożył na głowę Karola koronę cesarską, a zgromadzony lud zgodnie z ceremoniałem bizantyjskim wzniósł okrzyk: Karolo piissimo augusto, a Deo coronato, magno et pacifico imperatore, vita et victoria — Karolowi najpobożniejszemu i najjaśniejszemu, koronowanemu przez Boga, wielkiemu i przynoszącemu pokój cesarzowi, życie i zwycięstwo

— koronacja Karola Wielkiego (bo taki przybrał przydomek od tego momentu) spotkała się z dezaprobatą w Bizancjum, uważającym się za jedynego spadkobiercę starożytnego cesarstwa rzymskiego; Karol uznany został w Konstantynopolu za uzurpatora; postanowił odpowiedzieć na ten zarzut zbrojnie i w roku 810 zajął należącą do cesarstwa wschodniego Wenecję i Dalmację; to dopiero skłoniło Bizancjum do rokowań, w wyniku których w roku 812 Konstantynopol uznał cesarski tytuł Karola w zamian za zwrot Wenecji i Dalmacji; usankcjonowane więc zostało istnienie dwóch cesarstw w świecie chrześcijańskim

Ustrój państwa Karola Wielkiego

— Państwo Franków nie miało formalnej stolicy; dwór władcy podróżował razem z nim, jako że władca miał obowiązek objeżdżania wszystkich swoich domen; w czasie pobytu dworu na danym terenie miejscowa ludność miała obowiązek utrzymywać go; przy słabości gospodarczej państwa taki system gwarantował równe obciążenie tym obowiązkiem poszczególnych regionów;

— pod koniec życia Karol Wielki najczęściej przebywał w Akwizgranie; zbudował tam pałac oparty na wzorach klasycznych, ze słynną oktogonalną (ośmiokątną) kaplicą

— z tradycji germańskiej pozostały coroczne wiece rycerstwa z udziałem władcy, pełniące rolę przeglądu wojsk; dwa razu w roku — na wiosnę i na jesieni — Karol zwoływał zjazdy możnowładztwa świeckiego i duchownego, podczas których przedstawiał swoje plany polityczne; opinie możnych miały charakter wyłącznie doradczy

— monarchia Karola Wielkiego składała się z około 700 hrabstw, którymi zarządzali mianowani i odwoływani przez władcę hrabiowie; mieli oni obowiązek co roku składać na dworze sprawozdanie; z ziem królewskich otrzymywali beneficja, z których się utrzymywali; przysługiwała im także trzecia część grzywien sądowych należnych władcy

— ziemie leżące na kresach państwa zorganizowane były w marchie; zarządzali nimi margrabiowie, którym przysługiwała szeroka autonomia; pod koniec panowania Karola istniały marchie awarska, friulska, duńska, hiszpańska, bretońska

— inspekcje w terenie przeprowadzali wysłannicy cesarscy (missi dominici); wysłuchiwali oni skarg miejscowej ludności i informowali monarchę o nadużyciach miejscowej władzy

Gospodarka

Miała ona w przeważającej mierze charakter autarkiczny, czyli samowystarczalny. Podstawą egzystencji było rolnictwo, zaś handel rozwijał się w minimalnym zakresie. Jego przedmiotem były przede wszystkim nadwyżki żywności w rejonach, gdzie akurat w danym roku wystąpił urodzaj, oraz sól i inne surowce mineralne. Na obszarze państwa Karola Wielkiego istniały dwa ośrodki handlowe o charakterze międzynarodowym: Wenecja, specjalizująca się wówczas w handlu niewolnikami, oraz Fryzja, słynąca z wyrobów włókienniczych. Działali również kupcy wędrowni, głównie żydowscy pochodzący z krajów muzułmańskich, którzy handlowali towarami orientalnymi — materiałami odzieżowymi, przyprawami wyrobami ze złota i kości słoniowej — oraz zajmowali się skupem niewolników.

System monetarny opierał się początkowo na złotych solidach z czasów rzymskich. Wobec słabości gospodarki europejskiej solidy odpływały jednak na wschód i zaczęło brakować pieniędzy w obiegu. W tej sytuacji Karol Wielki przeprowadził reformę monetarną, ustanawiając jako oficjalną walutę srebrnego denara. Do obiegu weszły także półdenary, czyli obole. Rzymski solid służył od tego czasu jako jednostka obrachunkowa, licząca 12 denarów.

Rozpad monarchii Karola Wielkiego

Po śmierci Karola Wielkiego władzę cesarską przejął jego syn Ludwik Pobożny (814—840). Nie miał on charyzmy swojego ojca, dawał się wciągać w intrygi dworskie, nie potrafił okiełznać możnowładców. W rezultacie coraz silniej zaczęły występować w Państwie Franków tendencje odśrodkowe. Temu wewnętrznemu osłabieniu sprzyjały czynniki zewnętrzne: nasilające się najazdy Normanów, którzy pustoszyli tereny w rejonie Morza Północnego, a także Arabów, coraz częściej przekraczających Pireneje.

Nowym elementem było względne usamodzielnienie się papiestwa, które za Karola Wielkiego było w pełni kontrolowane przez cesarza. Następca Leona III, Stefan IV, który zasiadł na Stolicy Piotrowej w roku w roku 816, poinformował o tym jedynie cesarza, nie prosząc go o zatwierdzenie tego wyboru. Następnie przybył do Państwa Franków i w październiku 816 przeprowadził w katedrze w Reims ceremonię cesarskiej koronacji Ludwika. Od tego wydarzenia w Stolicy Apostolskiej obowiązywała wykładnia, że koronacja cesarska bez udziału papieża jest nieważna.

Po śmierci Ludwika Pobożnego w roku 840 rozgorzała walka o schedę między jego synami. Dwaj młodsi bracia — Karol i Ludwik — sprzymierzyli się przeciwko najstarszemu Lotarowi, który przejął po ojcu tytuł cesarski. Lotar pod naporem armii braci musiał uciekać na południe i szukać schronienia w Lyonie — i dopiero wówczas zdecydował się na rokowania pokojowe. Ich efektem było podpisanie w sierpniu 843 roku traktatu w Verdun, w wyniku którego monarchia karolińska została podzielona na trzy części: Lotar otrzymał Italię oraz pas ziem łączących Alpy z Morzem Północnym, Karol (zwany później Łysym) otrzymał Galię (późniejszą Francję), Ludwik Niemiecki wschodnią część monarchii zamieszkaną przez plemiona germańskie.

Niemcy i cesarstwo Ottonów

Po rozpadzie Państwa Franków władca jego wschodniej części Ludwik Niemiecki skierował swoją ekspansję na wschód, na ziemie zamieszkane przez Słowian. Jego celem stały się plemienne państwa Obodrzyców i Serbów Łużyckich, a także tereny czeskie. Wyprawy przedsięwzięte w latach 846—849 zakończyły się klęską i Ludwik musiał czasowo zaniechać swych planów. Jednak już w roku 855 zaatakował Państwo Wielkomorawskie — wyprawa i tym razem zakończyła się klęską, a oddziały wielkomorawskie w odwecie spustoszyli pograniczne ziemie frankijskie. Również późniejsze wyprawy przeciwko Morawianom nie przyniosły efektów i w latach 70. IX wieku Państwo Wielkomorawskie ugruntowało swą niezależność od Franków.

W roku 862 państwo wschodniofrankijskie najechali po raz pierwszy Węgrzy, koczujący na stepie nad Morzem Czarnym.

Po śmierci Lotara II, który nie pozostawił po sobie legalnego potomka, jego stryjowie Ludwik Niemiecki i Karol Łysy w roku 870 podzielili między siebie na zjeździe w Meersen Lotaryngię.

Dynastia karolińska i saska w Niemczech

— ostatnim władcą ze wschodniej — niemieckiej — linii dynastii Karolingów był Ludwik Dziecię (900—911), który w chwili wstąpienia na tron miał siedem lat, więc rządy w jego imieniu sprawowała rada regencyjna; w roku 907 Węgrzy pokonali armię niemiecką w bitwie pod Preszburgiem, zginął wówczas margrabia Liutpold, a marchia wschodnia, leżąca między Dunajem a rzeką Enns, ostatecznie przeszła w ręce najeźdźców; tym samym granica wschodnia dawnego państwa Franków cofnęła się do stanu sprzed zwycięstwa Karola Wielkiego nad Awarami

— w następnych latach Węgrzy wielokrotnie najeżdżali państwo niemieckie, doprowadzając do jego dezintegracji; śmierć 18-letniego Ludwika (w roku 911) nastąpiła w momencie, gdy odżyły z dużą siłą dawne separatyzmy lokalne

Węgrzy — lud pochodzenia ugrofińskiego — osiedlili się na Nizinie Panońskiej w dorzeczu Cisy wyparci z terenów nad Morzem Czarnym, między Dnieprem a Donem, przez również koczowniczych Pieczyngów. Przybycie Węgrów do nowych siedzib miało miejsce jesienią 895 lub wiosną 896 roku. Po raz pierwszy zapoznali się z tym obszarem w roku 892, gdy władca wschodniofrankijski Arnulf wezwał ich do pomocy w walce z wielkomorawskim Świętopełkiem. W roku 894 najechali Panonię już na własną rękę. Legendarnym przywódcą sojuszu siedmiu plemion madziarskich (węgierskich), który przywiódł je do nowej ojczyzny, był Arpad — założyciel państwa węgierskiego i pierwszej dynastii. Madziarzy organizowali wyprawy łupieżcze aż po Atlantyk i Morze Północne — historycy doliczyli się 33 takich wypraw między rokiem 898 a 955. Złupione wówczas zostały między innymi Brema, Orlean, Cambrai, Nimes. Węgrzy posługiwali się wyłącznie lekką jazdą uzbrojoną w łuki, ubraną w skórzane zbroje i hełmy.

— po śmierci Ludwika Dziecięcia książęta plemienni wybrali na władcę wschodniofrankijskiego Konrada księcia Frankonii (911—918), spokrewnionego z dynastią Karolingów, co świadczy, iż silna jeszcze była w części wschodniej dawnego Państwa Franków tradycja karolińska; separatyzmy lokalne okazały się jednak na tyle żywe, że wybuchła wojna domowa między Konradem a księciem Sasów — największego plemienia germańskiego na wschód od Renu — Henrykiem, którego poparli Bawarczycy i Szwabowie

— następcą Konrada został właśnie Henryk I Ptasznik (919—936); poparli go nie tylko Sasi, ale również Frankowie i Szwabowie; Bawarzy obwołali królem swojego księcia, Arnulfa, i dopiero po dwóch latach uznali władzę królewską Henryka, za cenę zaakceptowania przez niego daleko posuniętej samodzielności księstw plemiennych; ukształtował się model królestwa niemieckiego jako państwa składającego się z odrębnych organizmów — księstw plemiennych

— za panowania Henryka Ptasznika, pierwszego na tronie królewskim przedstawiciela dynastii saskiej, nastąpiło ostateczne zerwanie z tradycją frankijską i zaczęła się kształtować tożsamość niemiecka; pojawiło się określenie królestwo niemieckie (regnum teutonicorum) — najstarszy zapis tej nazwy pochodzi z roku 920

Ekspansja Niemiez za Ottona I

— chcąc utrzymać jedność państwa, Henryk budował ją na solidarności w walce z wrogami zewnętrznymi; odebrał zachodniofrankijskim Karolingom Lotaryngię, wyprawiał się przeciwko Słowianom, ale przede wszystkim opierał się najazdom węgierskim; w roku 924 zawarł z Węgrami dziewięcioletni pokój, wykorzystując jako kartę przetargową wzięcie do niewoli jednego z węgierskich wodzów plemiennych

— na obszarach odebranych Słowianom Henryk Ptasznik budował grody jako punkty obronne, a jednocześnie skupiska rycerstwa; tak powstały między innymi Merseburg i Kwedlinburg, które później stały się ważnymi miastami

— wschodnią granicę Niemiec Henryk przesunął za Łabę; w roku 929 pokonał w bitwie pod Łączynem (Lenzen) zachodniosłowiańskich Obodrzyców; stworzył marchię miśnieńską oraz zdobył gród Lubusza na Łużycach, zbliżając się do linii Odry

— jeszcze za swego życia Henryk I doprowadził do wyboru na króla Niemiec swojego syna Ottona I (936—973); dążąc do wzmocnienia władzy królewskiej, Otton I już na początku swego panowania wywołał wojnę domową, podczas której udało mu się spacyfikować władców księstw lub zastąpić ich swoimi protegowanymi

Otton I rozpoczął akcję systematycznej germanizacji ziem słowiańskich. Służyć temu miało tworzenie marchii na podbitych terenach, a także szerzenie akcji chrystianizacyjnej. W roku 948 utworzone zostały na ziemiach połabskich biskupstwa w Brandenburgu i Hawelbergu w ramach niemieckiej prowincji kościelnej. W roku 950 Otton wyprawił się na Czechy, zmuszając księcia Bolesława do uznania zwierzchnictwa niemieckiego. Od tego czasu Czesi musieli płacić władcy Niemiec coroczny trybut i na wezwanie dostarczać kontyngentu rycerstwa.

Największym sukcesem militarnym Ottona I było rozbicie w roku 955 sił węgierskich w bitwie nad rzeką Lech na pograniczu Bawarii i Szwabii, niedaleko Augsburga. Zwycięstwo to ostatecznie położyło kres najazdom Węgrów i doprowadziło do wznowienia ekspansji niemieckiej na południowy wschód.

Odnowienie cesarstwa

— w roku 960 na dwór Ottona I w Ratyzbonie przybyli wysłannicy papieża Jana XII, ofiarowując mu w imieniu głowy Kościoła katolickiego koronę cesarską w zamian za zapewnienie bezpieczeństwa Państwu Kościelnemu; było ono zagrożone ze strony feudałów włoskich, dążących do włączenia jego terytorium do swych posiadłości; na sejmie w Wormacji w maju 961 roku Otton I zapowiedział swą wyprawę do Italii po koronę cesarską, jednocześnie doprowadził do wyboru swojego małoletniego syna Ottona na króla Niemiec

— w styczniu 962 roku Otton I wkroczył do Italii; najpierw pokonał wojska króla Włoch Berengara, a następnie w Mediolanie włożył na swą głowę koronę króla Italii

— 2 lutego 962 roku odbyła się w bazylice św. Piotra w Rzymie koronacja Ottona I na cesarza; po tej ceremonii cesarz ogłosił pactum Ottonianum — dekret określający zasady stosunków między cesarstwem a papiestwem: cesarz miał każdorazowo odbierać przysięgę od nowego papieża jeszcze przed otrzymaniem przez niego sakry; oznaczało to możliwość utrącenia wszelkich kandydatów do tronu Piotrowego, którzy nie cieszyli się zaufaniem cesarza; jednocześnie Otton I potwierdził wszystkie poprzednie nadania cesarskie ziem Państwu Kościelnemu oraz obiecał rewindykację na rzecz papiestwa ziem w południowych Włoszech

Otton I nie używał jeszcze tytułu cesarza rzymskiego. W oficjalnych dokumentach tytułował się imperator augustus. Dopiero jego następca, Otton II, przyjął tytuł Romanorum imperator augustus. Nazwa Imperium Romanum (Cesarstwo Rzymskie) jest jeszcze późniejsza — pochodzi z XI wieku. Dwa wieki później zaczęło funkcjonować określenie Sacrum Romanum Imperium (Święte Cesarstwo Rzymskie). Formuła Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie z roku 1486.

— w roku 968 biskupstwo w Magdeburgu zostało podniesione do rangi arcybiskupstwa; podlegać mu zaczęły biskupstwa utworzone na podbitych ziemiach słowiańskich

Panowanie Ottona II (973—983)

— Otton II został koronowany na cesarza w Rzymie w grudniu 967 roku, za życia i z inicjatywy swego ojca; miało to zapewnić młodemu Ottonowi niekwestionowaną pozycję od początku jego panowania; ta gwarancja okazała się jednak niewystarczająca — przeciwko Ottonowi II od razu zbuntował się książę bawarski Henryk Kłótnik, któremu udało się uzyskać poparcie między innymi Czech i Polski; buntownik został pokonany w roku 978 i uwięziony w Utrechcie, a Bolesław czeski musiał ukorzyć się przed cesarzem; biskupem praskim cesarz uczynił Wojciecha Sławnikowica, swojego krewnego, co wzmocniło wpływy cesarskie w Pradze

— w roku 980 Otton II przybył do Italii z zamiarem wyprawienia się przeciwko Arabom, do których należała Sycylia oraz południowe rejony Półwyspu Apenińskiego; w roku 982 wojska Ottona zdobyły bizantyjskie porty Tarent i Bari, a następnie zaatakowały oddziały emira Palermo w bitwie koło Przylądka Colonne; bitwa ta zakończyła się całkowitą klęską armii Ottona, sam cesarz ledwo uszedł z życiem; w ten sposób załamały się cesarskie plany ekspansji na południe

— na wieść o klęsce cesarza do walki poderwali się Słowianie połabscy, zrzucając zwierzchnictwo niemieckie; oddziały księcia Obodrzyców Mściwoja — biorącego wcześniej udział w wyprawie włoskiej Ottona II — spustoszyły Hamburg, zniszczone zostały biskupstwa w Brandenburgu i Hawelbergu, z trudnością zagrożeniu zdołał się oprzeć Magdeburg

— w grudniu 983 roku 28-letni Otton II zmarł w Rzymie na dur brzuszny i został pochowany w bazylice św. Piotra

Panowanie Ottona III (983—1002)

— regencję przy małoletni (miał wtedy trzy lata) Ottonie III objęła cesarzowa Teofano, wdowa po Ottonie II; pochodziła ona z Bizancjum, była krewną cesarza wschodniego; początkowo przeciwko jej regencji wystąpił Henryk Kłótnik, lecz jednoznacznie poparli ją hierarchowie kościelni — arcybiskup Moguncji Willigis i arcybiskup Reims Adalbert — co przesądziło o porażce opozycji

— regentka doprowadziła do poprawy stosunków z Bizancjum, bardzo złych za Ottona II; spacyfikowała buntujące się Czechy, zmuszając je do płacenia trybutu; w roku 986 przyjęła w Kwedlinburgu Mieszka I, który został zaliczony do grona przyjaciół cesarstwa

— po śmierci cesarzowej Teofano w roku 991 regencję przejęła babka Ottona III Adelajda wraz z radą możnowładców, wśród których największym prestiżem cieszył się arcybiskup Moguncji Willigis

— w roku 995 piętnastoletni Otton III po pasowaniu na rycerza objął rządy osobiste; w następnym roku koronował się w Rzymie na cesarza; koronacji dokonał papież Grzegorz V (996—999), na krótko przed ceremonią osadzony na Stolicy Piotrowej przez Ottona; papież ten był pierwszym Niemcem na tym urzędzie (Brun, syn księcia Karyntii Ottona)

— głównym doradcą i mentorem młodego cesarza był arcybiskup Rawenny Gerbert, uczony przekonujący Ottona III o możliwości odbudowy cesarstwa o charakterze uniwersalnym, na wzór starożytny; po śmierci papieża Grzegorza V sprawował on najwyższy urząd w Kościele jako Sylwester II (999—1003)

Według wizji Ottona III jego cesarstwo miało zjednoczyć cały świat chrześcijański. Na swoją stolicę cesarz wyznaczył Rzym, chociaż rolę drugiej siedziby wyznaczył Akwizgranowi. W tej koncepcji nie było miejsca ani na istnienie samodzielnego Państwa Kościelnego — najwyższa hierarchia kościelna miała być całkowicie podporządkowana cesarzowi jako słudze apostołów, ani na istnienie odrębnego cesarstwa w Bizancjum. Do cesarza miała należeć władza najwyższa zarówno w sprawach świeckich, jak i kościelnych, papież miał być jedynie jego pomocnikiem w kwestiach religijnych. Cesarstwo składałoby się z równoprawnych części: Italii, Germanii, Galii i Słowiańszczyzny, każda z części miałaby własnego króla, a cesarz występowałby w roli władcy zwierzchniego i mediatora. W ceremoniale dworskim zaczął wyraźnie nawiązywać do tradycji starożytnej, odchodząc od tradycji germańskiej.

Otton III opowiadał się za tworzeniem samodzielnych metropolii kościelnych w nowych państwach chrześcijańskich — w Polsce, na Węgrzech, w Czechach. W roku 1000 na spotkaniu z Bolesławem Chrobrym w Gnieźnie zgodził się na powstanie w tym mieście arcybiskupstwa i na koronację polskiego władcy.

Jego poglądy na cesarstwo spotkały się z silną opozycją w Niemczech, których rola jako obszaru dominującego miała być zniesiona. Możnowładcom germańskim nie odpowiadała koncepcja cesarstwa jako federacji równoprawnych ludów.

Przedwczesna śmierć Ottona III (zmarł w roku 1002 w Italii na malarię) zaprzepaściła realizację jego wizji — królem Niemiec został wybrany syn Henryka Kłótnika, Henryk II Bawarski, zwolennik germańskiego charakteru cesarstwa.

Wyprawy Normanów

Przyczyny wypraw

Główną przyczyną wypraw Normanów we wczesnym średniowieczu było przeludnienie ich rodzinnej Skandynawii, gdzie nie istniały sprzyjające warunki dla rozwoju rolnictwa. Poszukiwano więc nowych ziem, a także przedsiębrano wyprawy w celu zdobywania łupów w bogatszych rejonach Europy. Z czasem Normanowie zaczęli opanowywać szlaki handlowe między Europą a południem i wschodem. Ich emigracja była także po części spowodowana chęcią ucieczki przed despotycznymi rządami, w państwach skandynawskich był to bowiem okres umacniania się władzy monarszej.

Normańskich wojowników nazywano w średniowieczu wikingami. Termin ten oznaczał w dialektach skandynawskich morskich rozbójników.

Kierunki ekspansji

— Norwegowie: Szetlandy, Orkady (VII wiek), Hebrydy, Wyspy Owcze, południowa Irlandia, Islandia (Reykjavik założony w roku 875), północna Szkocja (X wiek), Grenlandia; osady norweskie powstały także na Labradorze i w Nowej Fundlandii

Rejon Ameryki Północnej, do którego dotarli wikingowie, nazwali Vinland, czyli „kraj wina”, ze względu na rosnące tam dziko winogrona. Sagi norweskie opowiadają, że pierwszą ekspedycją, która około roku 1000 dotarła na ten obszar, dowodził Leif Eriksson, syn Eryka Rudego, który był założycielem pierwszej osady wikingów na Grenlandii w roku 986. Drugą wyprawą do Vinlandu kierował ok. roku 1003 brat Leifa, Thorvald. Efektem kolejnej wyprawy w roku 1004 było założenie stałej osady zamieszkanej przez 130 wikingów, przetrwała ona jednak tylko kilka lat z powodu starć z tubylczymi mieszkańcami. Ostatnią wyprawą według tradycji dowodziła w roku 1013 córka Eryka Rudego, Freydis. W roku 1963 na północnym cyplu Nowej Fundlandii w pobliżu miejscowości L’Anse aux Meadows archeolodzy odkryli pozostałości osady wikingów, co uwiarygodniło fakty podawane w skandynawskich sagach.

— Waregowie (czyli Wikingowie szwedzcy): tereny Rusi aż po Bizancjum, od jeziora Ładoga wzdłuż Dźwiny i Dniepru

— Duńczycy: Anglia, ujście Sekwany (Normandia), Hiszpania, południowe Włochy, północna Afryka; ok. 950 założyli osadę Jomsborg u ujścia Odry

Wikingowie używali podczas swych wypraw łodzi o długości około 20 m i szerokości 5 m. Mieściły one do sześćdziesięciu wojowników. Nie nadawały się do walki na morzu, więc wikingowie staczali bitwy na lądzie. Wyprawy były organizowane tylko wiosną i latem, gdy panowały względnie dobre warunki żeglugi.

— Normanowie stworzyli pismo runiczne, składające się początkowo z 24 znaków (jego nazwa pochodziła od staronordyckiego słowa run, oznaczającego tajemnicę); Normanowie wierzyli, że to pismo zostało im przekazane przez boga Odyna i ma charakter magiczny; odnaleziono około 250 inskrypcji na kamieniu, metalu i rogu; mają one najczęściej charakter magicznych formuł, mających zapewnić boską pomoc lub chronić przed nieszczęściem; najstarsze zabytki pisma runicznego pochodzą z I wieku n.e.; w X wieku zostało ono uproszczone (do 16 znaków) i nabrało charakteru użytkowego — znaleziono około 5 tys. przykładów jego zastosowania na obszarze Skandynawii oraz na szlakach ekspansji wikingów

Wikingowie w Anglii

— w roku 865 duńscy Normanowie rozpoczęli inwazję, w wyniku której zajęli większą część Anglii, wypierając stamtąd wojska Anglosasów (którzy dokonali inwazji na Wyspy Brytyjskie w V wieku); przeciwstawił się im król Wessexu Alfred Wielki (849—899) — po kilkunastu latach walk zawarł w roku 878 traktat pokojowy z Normanami, na mocy którego Anglia została podzielona na część duńską (wschodnią) i anglosaską (zachodnią); upadek panowania duńskiego w Anglii nastąpił w latach trzydziestych X wieku, kiedy to znajdujące się w ich posiadaniu tereny zostały odzyskane przez Anglosasów, na których czele stał władca Wessexu Athelstan (925—939)

— w roku 994 na Anglię wyprawił się król Danii Swen Widłobrody; zmusił on angielskiego króla Etelreda do płacenia trybutu (danegeld); gdy jednak Swen w roku 1002 zaangażował się w walki w Norwegii, Etelred postanowił wykorzystać sytuację i zerwał umowę, nakazując wymordować znajdujących się wtedy na jego dworze Duńczyków (w tym siostrę i szwagra Swena); w odwecie Swen Widłobrody w 1009 roku zaatakował Anglię, opanowując w ciągu kilku miesięcy cały kraj; Etelred uciekł do Normandii, a Swen pozostał władcą Anglii aż do swej śmierci w roku 1014; schedę po Swenie odziedziczył jego syn Kanut Wielki (1014—1035), który stworzył imperium obejmujące Danię, Norwegię i Anglię, jego zwierzchnictwo uznały Szkocja, Irlandia i Islandia; swoją władzę w Anglii Kanut oparł na zdyscyplinowanej armii składającej się z Duńczyków oraz na Kościele, który miał w nim hojnego protektora

— po śmierci Kanuta Wielkiego (1035) władzę w Anglii przejął jego starszy syn Harald (1035—1040), następnie młodszy Hartaknut (1040—1042); potem rządy powróciły w ręce dynastii anglosaskiej; jednak Edward Wyznawca (1042—1066) okazał się władcą słabym, który doprowadził do wyraźnego wzrostu znaczenia możnowładztwa anglosaskiego

Wilhelm Zdobywca

— w księstwie Normandii (północno-zachodnia Francja) od IX wieku żyli duńscy Normanowie, ulegając szybkiemu procesowi romanizacji; ich przywódca książę Wilhelm ukrócił w XI wieku władzę miejscowych baronów, umacniając swoją własną

— na wygnaniu w Normandii przebywał w czasie duńskich rządów w Anglii Edward Wyznawca; zobowiązał się wtedy wobec Wilhelma, że w przypadku bezpotomnej śmierci jemu zapisze w testamencie prawo do tronu angielskiego

— gdy w styczniu 1066 roku Edward Wyznawca zmarł, wbrew jego woli tron Anglii znalazł się w rękach Harolda, jednego spośród anglosaskich możnowładców; Wilhelm postanowił dochodzić swych praw na drodze militarnej

— w sierpniu 1066 roku Wilhelm zgromadził armię inwazyjną liczącą około 5 tysięcy wojowników, uzyskał także poparcie papiestwa, które znalazło się w konflikcie z Haroldem w kwestii obsady arcybiskupstwa Canterbury; lądowanie wojsk inwazyjnych odbyło się w końcu września — nie napotkały one większego oporu, gdyż Harold bronił wtedy północnej Anglii przed atakiem Norwegów

— do spotkania wojsk Harolda i Wilhelma doszło 14 października 1066 roku na równinie Hastings na południu Anglii; bitwa zakończyła się całkowitą klęską armii Harolda, który padł na polu bitwy; wówczas angielska rada królewska — witenagemot — składająca się z około stu możnowładców, uznała prawo Wilhelma Zdobywcy do tronu angielskiego

— Wilhelm Zdobywca wprowadził w Anglii zasadę bezpośredniej zależności lennej od króla (układ dwuszczeblowy) — w związku z tym nie wykształciła się w Anglii klasyczna drabina feudalna; powszechny podatek gruntowy stał się podstawą skarbu królewskiego; w rękach króla pozostawała ogromna domena (około połowy ziemi); po inwazji do kultury angielskiej zaczęły intensywnie przenikać wpływy francuskie

Kultura w VI — X wieku

Wieki ciemne (VI—VIII wiek)

Okres między VI a VIII wiekiem określany jest często mianem ciemnych wieków w historii Europy. Nastąpiło wówczas zerwanie ciągłości z dorobkiem kultury starożytnej. Zniknęły szkoły publiczne, co spowodowało ogólny zanik umiejętności czytania i pisania. Na potrzeby Kościoła powstawały od VI wieku szkoły klasztorne, w których zajmowano się analizą Pisma Świętego.

Dziełem powszechnie studiowanym wówczas w szkołach klasztornych, pomocnym w rozumieniu Biblii, była Rozprawa o naukach boskich i świeckich, napisana w połowie VI wieku przez Kasjodora (zmarłego w roku 570), doradcę królów ostrogockich, założyciela klasztoru benedyktyńskiego w Kalabrii. Studiowano także dzieła rzymskiego filozofa Aniciusa Manliusa Severinusa Boecjusza (około 480—524), który w więzieniu — wtrącony tam przez króla Ostrogotów Teodoryka Wielkiego — napisał kilkanaście traktatów teologicznych oraz komentarze do dzieł Arystotelesa i Platona. Czytany był również św. Augustyn, a przede wszystkim jego traktat De doctrina christiana.

W dziedzinie literatury niekościelnej na pierwszy plan wysuwa się anglosaski poemat epicki Beowulf (czyt. bejulf), powstały w VIII wieku. Zawarto w nim elementy legend ludów germańskich północno-zachodniej Europy. Podłoże poematu jest przedchrześcijańskie, jednak autor wprowadził do niego elementy chrześcijańskiego idealizmu. Beowulf uchodzi za najstarszy przykład poezji w języku staroangielskim.

Najstarsze oryginalne dzieła sztuki średniowiecznej powstały w klasztorach w Irlandii, gdzie odizolowani od świata mnisi celtyccy poświęcali się pracy nad manuskryptami. Przykładem tej sztuki jest Księga z Kells, zawierająca cztery pieśni biblijne po łacinie. Manuskrypt iluminowano kolorowymi wzorami geometrycznymi. Jest on uważany za najwybitniejszy przykład sztuki insularnej (od łacińskiego insula — wyspa), rozwijającej się w klasztorach Irlandii i Wysp Brytyjskich.

Architektura

Najstarszą formą świątyń chrześcijańskich, przejętą z rzymskiej tradycji architektonicznej, była bazylika. Jej wnętrze było podzielone kolumnami na trzy nawy, z których środkową — wyższą i szerszą — kończyła półkolista absyda. Nawa poprzeczna — transept — przecinała pozostałe pod kątem prostym. Między absydą a nawą główną znajdował się ołtarz w formie stołu lub sarkofagu, a za nim prezbiterium, gdzie gromadziło się duchowieństwo i chór. Z czasem do obu naw bocznych zaczęto także dodawać absydy i umieszczać ołtarze boczne. Bazyliki merowińskie urozmaicane były wieżami. Przed bazyliką znajdowało się atrium, czyli podwórze otoczone kolumnadą, z fontanną pośrodku. Służyła ona wiernym do obmywania twarzy, rąk i nóg przed wejściem do świątyni.

W II połowie X wieku zaczęła się rozwijać w południowej Francji i północnych Włoszech sztuka romańska. Architektura tego czasu utrzymała model bazyliki, lecz starała się połączyć w jedną całość z kościołem budowle pomocnicze, przede wszystkim dzwonnice. Styl romański charakteryzował się masywnością murów i małymi rozmiarami okien. Stosowano sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi i sklepienia krzyżowe nad nawami bocznymi. Materiałem budowlanym był kamień.

Za najstarszą świątynię romańską uchodzi kościół Notre Dame du Port w Clermont we francuskiej Owernii. Do najsłynniejszych budowli romańskich zaliczane są katedry w Pizie, Parmie, Piacenzy, Modenie, Florencji we Włoszech, w Norwich w Anglii, w Autun, Langres i Poitiers we Francji, w Wormacji, Moguncji, Bambergu w Niemczech. Do Polski styl romański dotarł pod koniec XI wieku, o czym świadczy kościół św. Andrzeja w Krakowie.

Renesans karoliński

W okresie panowania Karola Wielkiego w Państwie Franków wyraźnie wystąpiło przyspieszenie rozwoju kulturalnego, widoczne przede wszystkim w dziedzinie szkolnictwa. Zjawisko to historycy nazwali renesansem karolińskim.

Reforma edukacji stała się wówczas koniecznością, gdyż większość duchowieństwa nie była nawet w stanie zrozumieć treści Pisma Świętego, do czego przyczynił się zanik znajomości klasycznej łaciny.

— Karol Wielki dokonał rozbudowy sieci szkół klasztornych, a także zaczął tworzyć szkoły przykatedralne, w których mogli się kształcić nie tylko duchowni, ale również ludzie świeccy

— nauczanej łacinie przywrócono klasyczną wymowę, składnię i ortografię, oczyszczając ją z barbaryzmów; pracę tę wykonali mnisi przybyli z Anglii i Irlandii, gdzie łacina przetrwała w dawnej formie; najwybitniejszym z nich był anglosaski mnich i doradca Karola Wielkiego Alkuin (ok. 735—804), który w roku 778 założył szkołę pałacową w Akwizgranie, a następnie przez wiele lat jako opat klasztoru św. Marcina w Tours kształcił zakonników benedyktyńskich; napisał Compendia — podręcznik do nauki retoryki, używany przez kilka wieków

— utworzono dwa etapy kształcenia szkolnego: etap wstępny, zwany trivium, obejmował gramatykę (czyli umiejętność czytania i pisania), retorykę (sztukę wymowy) oraz dialektykę (umiejętność logicznego myślenia i przekonywania); etap wyższy, zwany quadrivium, obejmował arytmetykę, geometrię, astronomię oraz muzykę (dla potrzeb liturgicznych)

— rozwój szkolnictwa wymagał zwiększenia liczby kopistów przepisujących manuskrypty; przy większych szkołach powstały prawdziwe zakłady przepisywania; ponieważ dotychczas stosowany przez kopistów krój pisma — kursywa merowińska — był zbyt skomplikowany i nie nadawał się do masowej produkcji manuskryptów, zastąpiono go prostszą minuskułą karolińską

— na dworze w Akwizgranie zaczęła się rozwijać historiografia; jej najwybitniejszym przedstawicielem był Einhard (ok. 770—840), wykształcony w szkole klasztornej w Fuldzie i w szkole pałacowej w Akwizgranie; napisał on Vita Karoli Magni — biografię Karola Wielkiego, wzorowanej na biografii Oktawiana Augusta autorstwa Swetoniusza

Religijność średniowieczna

Chrześcijański bóg był dla ludzi średniowiecza bytem doskonałym, odległym i niedostępnym. Pustkę po pogańskich lokalnych bóstwach opiekuńczych zastąpił więc kult świętych, będący wyrazem kontynuacji mentalności politeistycznej. Każda miejscowość miała swojego świętego patrona, ta zasada dotyczyła także poszczególnych grup zawodowych. Ci święci pełnili funkcję pośredników między ludźmi a niedostępnym bogiem.

Wielu świętych zyskało status ponadlokalny. Dotyczyło to szczególnie męczenników za wiarę, do ich grobów przychodziły pielgrzymki z odległych miejsc. Kultem otaczano także relikwie, czyli doczesne szczątki świętego, a także jego szaty i przedmioty, których używał. Relikwie traktowano jak amulety chroniące od złego, stąd wielkie zapotrzebowanie na nie, co prowadziło do częstych ich kradzieży i fałszowania.

Życie Kościoła i rola zakonu benedyktyńskiego

— wewnętrzna organizacja Kościoła była wzorowana na modelu administracyjnym cesarstwa rzymskiego: dawnej civitas odpowiadała diecezja zarządzana przez biskupa, a dawnej prowincji złożonej z kilku civitates — metropolia; metropolita w randze arcybiskupa posiadał władzę zwierzchnią nad biskupami

— biskupi wybierani byli przez zgromadzenia, w których uczestniczyli duchowni i świeccy mieszkańcy danej diecezji; biskupem mogła zostać także osoba świecka; wybór stawał się prawomocny dopiero po zatwierdzeniu go przez metropolitę, który dokonywał konsekracji kandydata

Wielką rolę w życiu Kościoła i społeczeństwa średniowiecznego odgrywały wspólnoty zakonne. Najpierw chrześcijański monastycyzm zaczął się rozwijać na wschodzie, a jego najwybitniejszym przedstawicielem był św. Bazyl (ok. 330—379). Natomiast pierwszą wspólnotą monastyczną powstałą w Europie zachodniej był zakon benedyktynów, utworzony przez św. Benedykta z Nursji (ok. 480—547). Mając dwadzieścia lat wybrał on życie pustelnika i zamieszkał w eremie w Subiaco na Półwyspie Apenińskim. W roku 529 założył na Monte Cassino pierwszy klasztor w miejscu dawnego sanktuarium pogańskiego. Gdy klasztor ten zburzyli w roku 580 Longobardowie, przeniósł się z braćmi zakonnymi do Rzymu.

Opracował regułę zakonną, wymagającą od mnichów złożenia potrójnych ślubów: ubóstwa, czystości i posłuszeństwa. Zakonnicy benedyktyńscy mogli spożywać tylko skromne jedzenie — wprawdzie przysługiwała im niewielka ilość wina do posiłku, ale mięso podawano tylko chorym.

Mnisi podlegali władzy absolutnej opatów, wybieranych dożywotnio przez członków zgromadzenia. Nieposłusznego mnicha opat miał prawo wychłostać, chociaż św. Benedykt zalecał, by posługiwać się raczej miłością niż karą.

Benedyktyni poświęcali się działalności misyjnej — ich osiągnięciem było pozyskanie dla chrześcijaństwa Wysp Brytyjskich, Irlandii i terenów germańskich, odegrali także kluczową rolę w chrystianizacji ziem słowiańskich.

Charakterystyczna była postawa benedyktynów wobec pracy: o ile starożytni filozofowie uważali, że człowiek inteligentny powinien mieć jak najwięcej czasu wolnego, by móc go poświęcać na przemyślenia, o tyle św. Benedykt nauczał, że próżnowanie jest wrogiem duszy i wymagał od mnichów poświęcania dużej ilości czasu pracy fizycznej. Benedyktyni uprawiali ziemię, hodowali bydło i trzodę, zajmowali się kowalstwem. W swojej okolicy upowszechniali nowoczesne metody uprawy (trójpolówkę, nowe narzędzia rolnicze), przyczyniając się do podnoszenia ogólnego poziomu cywilizacyjnego.

Jednocześnie wysoko cenili pracę umysłową: zajmowali się kopiowaniem manuskryptów i prowadzeniem szkół klasztornych. Klasztory benedyktyńskie stanowiły oazy kultury we wczesnośredniowiecznej Europie.

Reforma kluniacka

Po rozpadzie monarchii karolińskiej doszło także do osłabienia organizacji kościelnej, wywołanej postępującym chaosem politycznym oraz zeświecczeniem stanu duchownego. Biskupstwa i opactwa stały się przede wszystkim majątkami feudalnymi, a obsada stanowisk kościelnych należała do kompetencji monarchy lub jego lenników. Towarzyszyło temu rozprzężenie moralne duchowieństwa: biskupi prowadzili życie świeckie, powszechna była symonia (handel godnościami i urzędami kościelnymi) oraz nieprzestrzeganie celibatu w klasztorach.

Ruch odnowy Kościoła rozpoczął się w klasztorze w Cluny w Burgundii, gdy jego opatem był w latach 926—942 Odon. Pierwszym etapem reformy był powrót do czystości reguły benedyktyńskiej. Nacisk położono na umartwianie ciała, pracę fizyczną, ale także pracę umysłową. Jeden z inicjatorów reformy, Abbon z Fleury, głosił, że praca umysłowa jest najskuteczniejszym środkiem doskonalenia się w cnocie.

Kluczowe znaczenie dla powodzenia reformy kluniackiej miał przywilej wydany w roku 931 przez papieża Jana XI: odtąd wszystkie zreformowane klasztory podlegały władzy opata z Cluny, który osobiście mianował ich przeorów. W ten sposób powstała kongregacja, w której skład w roku 1049 wchodziło 67 klasztorów. W myśl decyzji Jana XI opat z Cluny podlegał bezpośrednio papieżowi.

Zwolennicy reformy głośno domagali się zakazania symonii oraz wprowadzenia obowiązku celibatu dla wszystkich kategorii duchowieństwa. Ich celem było uwolnienie Kościoła spod wpływów świeckich możnowładców i świeckiego modelu życia.

Społeczeństwo feudalne

Drabina feudalna

Społeczeństwo Europy wczesnośredniowiecznej dzieliło się na ludzi wolnych i niewolnych. Do tej pierwszej kategorii należeli rycerze, mieszczanie oraz wolni chłopi. Do drugiej — niewolnicy przeznaczeni do służby osobistej pana i niewolnicy pracujący na roli, a także wyzwoleńcy.

Rycerze zobowiązani byli do walki zbrojnej. Wśród tej warstwy społecznej rozwinął się system zależności, określany mianem drabiny feudalnej.

— istotą drabiny feudalnej był podział na seniorów i wasali; wasal poddawał się seniorowi aktem komendacji; zobowiązany był do stawania u boku seniora na jego wezwanie (czyli do służby wojskowej) i służenie mu radą, przez co rozumiano obowiązek przebywania na dworze seniora i brania udziału w jego sądach; akt komendacji określał zakaz szkodzenia w jakikolwiek sposób osobie i interesom seniora; w zamian wasal otrzymywał gwarancję ochrony; senior nadawał wasalowi lenno (feudum) — ziemię, z której użytkowaniem wiązały się dla wasala powinności na rzecz seniora; początkowo lenno nie mogło być dzielone, ale zasada ta przestała obowiązywać w XII wieku

— jeżeli wasal dopuścił się wiarołomstwa (felonii), senior mógł mu odebrać lenno, jednak decyzja ta stawała się prawomocna dopiero po zatwierdzeniu jej przez sąd baronów

— pogłębianie się rozdrobnienia feudalnego powodowało osłabianie władzy królewskiej i wzrost potęgi baronów (seniorów najwyższych w hierarchii feudalnej), którzy stawali się konkurencją dla władzy królewskiej — szczególnie gdy zawierali między sobą sojusze

— wielmoże uzyskali wiele uprawnień publicznych (podatkowych, wojskowych, sądowych), co prowadziło do rozproszenia władzy politycznej; prawo lenne dawało możliwość wystąpienia przeciw władcy, na przykład gdy odmówił zawarcia ugody lub nie spłacił długu

— dla stosunków feudalnych charakterystyczne było także rozproszenie własności: dominium directum (własność naga, jaką zachowywał senior wobec ziemi oddanej w lenno) i dominium utile (prawo użytkowania, przysługujące wasalowi)

— system lenny dawał poczucie względnego bezpieczeństwa w świecie, w którym monarcha znajdował się daleko, a zagrożenia blisko; drabina feudalna najpełniej rozwinęła się we Francji, we Włoszech i w Niemczech, natomiast nie rozwinęła się w Anglii i Skandynawii, gdzie seniorem dla wszystkich swoich poddanych pozostawał monarcha

— rola zamków jako ośrodków lokalnej władzy i militarnych punktów oparcia w czasie prowadzenia wojen prywatnych

Renta feudalna

— chłop, który oddał się pod opiekę właściciela ziemskiego (czyli stawał się jego poddanym), był zobowiązany do świadczenia renty feudalnej

— występowały następujące formy renty: pańszczyzna — renta odrobkowa, czyli darmowa praca na polu pana; renta naturalna — oddawanie panu określonej ilości produktów rolnych; czynsz pieniężny; dziesięcina — jedna dziesiąta plonów na rzecz Kościoła, niekiedy przechwytywana przez baronów

Słowianie w V — IX wieku

Etnogeneza (czyli pochodzenie etniczne) Słowian stanowi do dziś przedmiot żywej dyskusji wśród naukowców. Dominuje opinia, że praojczyzną Słowian jest Europa wschodnia — prawdopodobnie tereny dzisiejszego Polesia bądź dorzecza Dniepru. Językoznawcy twierdzą, że język prasłowiański musiał się ukształtować w sąsiedztwie z jednej strony plemion bałtyjskich, z drugiej zaś germańskich.

Korzystający ze starożytnych źródeł greckich historyk bizantyjski Prokopiusz z Cezarei pisał w VI wieku o Słowianach żyjących w dorzeczu Dniepru, nazywając ich Antami, oraz o Słowianach środkowoeuropejskich — Sklawinach.

Słowianie wtargnęli do Europy Środkowej w V wieku, zasiedlając ziemie opuszczone przez plemiona germańskie między Bugiem a Odrą. W wieku VI wyruszyli dalej na zachód, osiągając linię Łaby, oraz na południe, zasiedlając Nizinę Panońską i Bałkany. Doszło wówczas do ostatecznego ukształtowania się podziału Słowian na trzy grupy plemienne: wschodnią, zachodnią i południową.

Plemiona słowiańskie

— grupa wschodnia objęła plemiona zamieszkujące obszar od ujścia Dźwiny po wybrzeże Morza Czarnego; wśród tych plemion największą rolę odgrywali: Drewlanie żyjący w dorzeczu Prypeci — ich nazwa wskazuje, iż zaludniali tereny leśne, Dregowicze (mieszkańcy błot) — zajmowali obszar między Prypecią a Berezyną, Siewierzanie (czyli ludzie północy) — zamieszkujący dorzecze Desny, Radymicze nad górnym Dnieprem, Wiatycze w dorzeczu Oki oraz Krywicze — od górnej Dźwiny po Okę i rzekę Moskwę

Obszar zamieszkiwany przez plemiona wschodniosłowiańskie od wczesnego średniowiecza określany był mianem Rusi. Nie jest jasna etymologia tej nazwy, wielu historyków uważa, iż jest ona pochodzenia normańskiego i pierwotnie odnosiła się do jednego z plemion normańskich prowadzących ekspansję na terenach słowiańskich, później zaś zaczęła być stosowana do całego regionu i jego słowiańskich mieszkańców.

— grupa zachodnia obejmowała plemiona polskie (z których największymi byli Polanie, Wiślanie i Lędzianie), Pomorzan, Wieletów, Obodrzyców, Łużyczan, oraz plemiona czeskie, morawskie i słowackie

— grupę południową tworzyli Serbowie, Chorwaci, Słoweńcy (na ich temat zachowały się najbardziej szczegółowe dane w źródłach bizantyjskich)

— ze Słowianami od północnego wschodu sąsiadowały plemiona Bałtów: Prusów, Jaćwingów, Litwinów, Łotyszy; od południowego wschodu — koczownicze plemiona turecko-mongolskie: Awarowie, Pieczyngowie, Połowcy

Społeczeństwo i gospodarka

Przed powstaniem państwowości Słowianie żyli na etapie wspólnoty rodowej, w której nie istniała własność prywatna, a gospodarowanie miało charakter kolektywny. Utrzymywano się głównie z rolnictwa, przy czym stosowano w nich metodę wypaleniskową: wypalano kawałek lasu i ziemię uzyskaną tym sposobem uprawiano do czasu, gdy nie wyjałowiała. Jeżeli plony były już zbyt niskie, wypalano kolejny fragment lasu na nowym terenie i tam się przesiedlano.

Podstawą struktury społecznej była wielka rodzina, składająca się z krewnych w linii prostej i liniach bocznych. Tworzyło ją kilka pokoleń, mieszkających we wspólnym domostwie. Wielkie rodziny mieszkające niedaleko siebie tworzyły opole jako jednostkę samopomocy sąsiedzkiej. Najwyższą formą organizacji społecznej było plemię zrzeszające opola istniejące na większym terenie. Struktura plemienna ukształtowała się głównie w celach militarnych — by bronić się przed obcym zagrożeniem lub by samemu skutecznie atakować. W okresie wielkiej wędrówki ludów plemię stało się wśród Słowian strukturą podstawową, bo najbardziej efektywną.

Najważniejszą instytucją plemienną był początkowo wiec, skupiający wszystkich dorosłych mężczyzn — wojowników. Gdy jednak nastała epoka wędrówek i walki, wiec przekazywał władzę księciu. Był on początkowo wybierany tylko na czas wojny, ponieważ jednak ten czas się wydłużał, jego władza stawała się permanentna. Ukształtował się więc następujący model władzy plemiennej: wiec decydował o strategii plemienia, natomiast realną bieżącą władzę wykonawczą dzierżył w swych rękach książę. Doradcy księcia i dowódcy wojskowi tworzyli wraz z nim plemienną elitę, która bogaciła się podczas walk w znacznie większym stopniu niż reszta plemienia. To pogłębiające się zróżnicowanie majątkowe stało się z kolei czynnikiem utrwalającym władzę księcia i kształtującej się warstwy wielmożów.

Wszyscy Słowianie byli w okresie przedpaństwowym wyznawcami politeizmu — wierzyli, że światem rządzi bóg piorunów Perun oraz bóg Słońca Swarożyc, wierzono także w boga wiatru i urodzaju Wita. Rytuały magiczne odprawiano w świętych gajach, czczono duchy przodków, a także duchy przyrody — drzew, rzek, zwierząt leśnych i domowych.

Pierwsze państwa słowiańskie

— państwo Samona powstało w wyniku buntu Słowian morawskich przeciwko panowaniu awarskiemu; Słowianie chwycili za broń w roku 622, na ich czele stanął kupiec frankijski Samon; po trzech latach walki Słowianie utworzyli państwo obejmujące Morawy, kotlinę czeską, Rugiland (czyli późniejszą dolną Austrię) oraz tereny nad górną Łabą; istnienie państwa Samona jest poświadczone źródłowo do około 660 roku, po śmierci swojego przywódcy rozpadło się; wiadomo, że toczyło ono w latach 30. VII wieku walki z Państwem Franków za panowania tam króla Dagoberta, który wysłał w roku 631 wojska przeciwko Słowianom, prowokując ich odwetowy najazd na Turyngię

— w I połowie IX wieku istniały w Europie Środkowej dwa państwa słowiańskie: Księstwo Morawskie i Księstwo Nitry; władcą pierwszego był Mojmir (820—846), władcą drugiego (obejmującego dzisiejszą zachodnią Słowację) — Pribyna; książę Mojmir zdołał w roku 833 pokonać księcia Pribynę i przyłączyć jego księstwo do swojej domeny; w ten sposób powstało Państwo Wielkomorawskie ze stolicą w Welehradzie; pokonany książę Pribyna znalazł azyl w Państwie Franków

— po bezpotomnej śmierci Mojmira na tronie w Welehradzie zasiadł jego bratanek Rościsław (846—870) dzięki poparciu władcy państwa wschodniofrankijskiego Ludwika Niemieckiego; jednak w roku 855 Rościsław zadał klęskę wojskom wschodniofrankijskim i uniezależnił się od tego państwa

— w roku 862 Rościsław zwrócił się do cesarza bizantyjskiego Michała II z prośbą o przysłanie misjonarzy, którzy przeprowadziliby w Państwie Wielkomorawskim akcję chrystianizacyjną; cesarz wysłał dwóch mnichów — Konstantego (Cyryla) i Metodego — którzy znali język słowiański; ok. 865 książę Rościsław przyjął z ich rąk chrzest w obrządku wschodnim

— Cyryl i Metody nauczali przetłumaczyli Biblię na język słowiański; stworzyli głagolicę — pismo oparte na alfabecie greckim i uwzględniające dźwięki typowe dla języka słowiańskiego

— w roku 868 obaj misjonarze udali się do Rzymu, by uzyskać zgodę papieża na wyświęcenie na Morawach kapłanów spośród miejscowych neofitów; zgodę uzyskano, a Metody został mianowany biskupem; powrócił do Państwa Wielkomorawskiego bez Konstantego, który pod zakonnym imieniem Cyryla pozostał w klasztorze w Rzymie, gdzie wkrótce potem zmarł

— w roku 870 Rościsław został obalony przez swego siostrzeńca Świętopełka (870—894), który wydał swego wuja wrogim mu Bawarom; postawiony przed bawarskim sądem możnych Rościsław został skazany na oślepienie i dożywotnie umieszczenie w klasztorze

— za panowania Świętopełka Państwo Wielkomorawskie miało największy zasięg terytorialny — podbił on Śląsk, ziemię Wiślan, Panonię i Łużyce

— po śmierci Świętopełka wybuchł spór dynastyczny między jego następcami, co doprowadziło do wewnętrznego osłabienia państwa; gdy w roku 906 Państwo Wielkomorawskie najechali Węgrzy, nie było ono w stanie oprzeć się napastnikom i rozpadło się; Węgrzy usadowiwszy się na Nizinie Panońskiej przerwali naturalną łączność między Słowianami zachodnimi a południowymi

— na zachodnich rubieżach dawnego Państwa Wielkomorawskiego powstało w latach 20. X wieku państwo czeskie, które już w roku 926 uznało zwierzchnictwo królów niemieckich; wykorzystując osłabienie Węgrów po klęsce na Lechowym Polu w roku 955, Czesi podbili Morawy i Słowację, a następnie Śląsk i kraj Wiślan; na czele Księstwa Czeskiego stanęła dynastia Przemyślidów, zwyciężywszy w rywalizacji z rodem Sławnikowiców

— Państwo Słowian wschodnich założone zostało przez szwedzkich wikingów, zwanych Waregami; według staroruskiej Powieści dorocznej, w roku 862 mieszkańcy Nowogrodu zwrócili się do księcia Waregów, Ruryka, by objął władzę i ukrócił panującą wśród wschodnich Słowian anarchię i walki wewnętrzne; Ruryk przybył w tym samym roku do Nowogrodu wraz z drużyną wikingów i rozpoczął swoje rządy; dwaj spośród wojowników Ruryka, Askold i Dir, popłynęli Dnieprem na południe i objęli rządy w Kijowie, zrzucając zależność tego grodu od koczowniczych Chazarów

— według staroruskiej legendy następcą Ruryka został jego krewny Oleg (879—912); za swój cel uznał opanowanie ziem wzdłuż Dniepru, którędy wiódł szlak handlowy do Bizancjum; z liczną drużyną, złożoną z Waregów oraz przedstawicieli plemion słowiańskich i fińskich, opanował w roku 882 najpierw Smoleńsk na ziemi Krywiczów, potem Lubecz na ziemi Siewierzan, a następnie Kijów, podstępnie mordując Askolda i Dira; stworzył wielkie państwo, określane od momentu zdobycia Kijowa jako Ruś Kijowska

— w roku 907 (tak podaje Powieść doroczna) Oleg wyprawił się na Konstantynopol, zmuszając cesarza bizantyjskiego Leona VI Filozofa (886—912) do zapłacenia okupu; dwukrotnie (w latach 941 i 944) wyprawiał się na Bizancjum także Igor (912—945), syn Ruryka; za jego rządów Ruś Kijowska rozpoczęła trwający 300 lat ciąg walk z Pieczyngami — koczowniczym ludem, którego siedziby znajdowały się między Donem a Bohem; w roku 968, w okresie panowania syn Igora, Światosława (945—972), Pieczyngowie oblegali Kijów; cztery lata później w przygotowanej przez nich zasadzce nad Dnieprem zginął Światosław

— jego następcą był przez krótki czas najstarszy syn Jaropełk (972—980), a po jego śmierci władzę przejął Włodzimierz Wielki (980—1015); najważniejszym wydarzeniem z okresu jego panowania był chrzest Rusi w roku 988; przyjęty on został za pośrednictwem Bizancjum, w obrządku wschodnim

— w roku 680 koczowniczy lud Bułgarów (pochodzenia turecko-mongolskiego) przywędrował znad Wołgi na Bałkany; pod wodzą chana Asparucha Bułgarzy stworzyli własne państwo nad dolnym Dunajem, podporządkowując sobie żyjącą tam ludność południowosłowiańską; w roku 865 Bułgarzy przyjęli chrzest w obrządku wschodnim; stopniowo zasymilowali się z ludnością słowiańską i przejęli jej język

Powstanie państwa polskiego

Rozwój terytorialny

Na przełomie IX i X wieku ziemie dzisiejszej Polski zamieszkiwały (od V wieku) plemiona zaliczane do grupy zachodniosłowiańskiej. W niemieckiej kronice, zwanej Geografem Bawarskim (powstała w połowie IX wieku prawdopodobnie w klasztorze w Ratyzbonie), wymienione zostały między innymi następujące spośród nich: Wiślanie zamieszkujący dzisiejszą ziemię krakowską, Lędzianie w rejonie dzisiejszej Lubelszczyzny, Ślężanie, Dziadoszanie i Opolanie na Śląsku, Goplanie w rejonie jeziora Gopło. W II połowie IX wieku najsilniejsi byli Wiślanie — w Żywocie św. Metodego znajduje się wzmianka o potężnym księciu Wiślan, który atakował przygraniczne tereny Państwa Wielkomorawskiego, a później został przez to państwo zhołdowany i zmuszony do przyjęcia chrztu w obrządku słowiańskim.

Informacje o Polanach, zamieszkujących obszar w dorzeczu Warty, pojawiają się dopiero w I połowie IX wieku, jednak szybko stają się oni najbardziej ekspansywnym spośród plemion polskich. Ich nazwa świadczy, iż trudnili się głównie rolnictwem. W latach 930—940 zaczęli podbijać i podporządkowywać sobie sąsiadujące z nimi plemiona, tworząc w ten sposób zaczątki państwa polskiego. Taką metodę kształtowania państwowości nazywamy metodą podboju wewnętrznego — w odróżnieniu od podboju zewnętrznego, dokonywanego przez przybyszów (taka sytuacja miała miejsce na przykład na Rusi i w Bułgarii) lub pokojowego jednoczenia się spokrewnionych plemion (to z kolei przypadek słowiańskiego Państwa Samona z VII wieku). Stolicą tak utworzonego państwa zostało Gniezno, główny ośrodek plemienny Polan.

Przeczytałeś bezpłatny fragment.
Kup książkę, aby przeczytać do końca.

E-book

za 22.05

drukowana A5

za 89.5

Bezpłatny fragment - Historia dla maturzystów Repetytorium

Dzieci też mogą pisać!