Bezpłatny fragment - Historia cywilizacji łacińskiej

Wstęp

Po czym możemy poznać, że mamy do czynienia z wybitnym i oryginalnym myślicielem? Ot, chociażby po tym, że jego myśl po stu latach jest wciąż świeża i inspirująca, a jego dzieło nadal ma moc objaśniania rzeczywistości. Takim właśnie wybitnym uczonym był Feliks Koneczny (1862—1947), twórca teorii cywilizacji. Jego prace, w tym sztandarowa „O wielości cywilizacji”, stanowią dziś znakomite narzędzie do analizy obecnej sytuacji w Europie.

Wielu uczonych czerpało z dorobku polskiego myśliciela. Jednym z kontynuatorów jego teorii był niemiecki uczony Anton Hilckman. Innym zwolennikiem teorii cywilizacji Konecznego był Józef Kossecki. Dziełami Konecznego inspirował się zapewne również współczesny politolog amerykański Samuel Huntington, autor słynnego „Zderzenia cywilizacji”.

Feliks Koneczny jest twórcą popularnego dziś pojęcia „cywilizacja łacińska”. Inni autorzy używali określeń takich jak „cywilizacja zachodnia”, czy „cywilizacja europejska”. Określenia te (opierające się na geografii) nie są precyzyjne. Do kręgu cywilizacji łacińskiej należały bowiem zarówno obszary leżące na wschodzie Europy (Litwa), jak również poza Europą (obydwie Ameryki). W pierwszym przypadku nie jest to więc „Zachód”, w drugim nie jest to „Europa”. Pojęcie „cywilizacja łacińska” wydaje się bardziej adekwatne. Do XX wieku na omawianym obszarze językiem międzynarodowym była bowiem łacina — język Kościoła i ludzi wykształconych.

1. Cywilizacja łacińska — zakres czasowy i zasięg terytorialny

Ani ramy czasowe, ani granice zasięgu cywilizacji łacińskiej nie są ostre jak brzytwa. Zaczęła się ona powoli wyłaniać we wczesnym średniowieczu z chaosu jaki powstał po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego. Wydaje się, że za przełomowy można tu uznać VIII wiek i panowanie Karola Wielkiego, które charakteryzowało się m.in. świadomym zwróceniem się w stronę antyku i czerpaniem z dorobku kulturowego starożytnej Grecji i Rzymu.

Z kolei koniec cywilizacji łacińskiej możemy obserwować obecnie. Jest on oczywiście rozciągnięty w czasie. Potężne ciosy cywilizacja łacińska otrzymywała od XVI wieku (rewolucja protestancka, myśl oświeceniowa i działalność masonerii, rewolucja francuska, rewolucja bolszewicka). Mimo to, dzielnie toczyła morderczą walkę. Wydaje się, że jej kręgosłup został złamany dopiero w XX wieku. Wydarzenia, które można uznać za przełomowe i symboliczne miały miejsce w latach sześćdziesiątych XX stulecia: zmiany w Kościele katolickim po Soborze Watykańskim II oraz rewolucja seksualna. Uderzyły one w podstawowe wartości i zachwiały fundamentami cywilizacji łacińskiej. Dziś w Europie czy w Ameryce funkcjonują co prawda jakieś jej elementy (żeby nie powiedzieć strzępy). Są one jednak zdominowane przez czynniki wrogie cywilizacji łacińskiej i aktywnie ją zwalczające. Zagadnienie to zostanie rozwinięte w dalszej części Wstępu.

***

Obszar, który można nazwać kręgiem cywilizacji łacińskiej był zmienny. Początkowo obejmował jedynie część Europy Zachodniej — terytoria dzisiejszych Niemiec, Francji, Włoch, krajów Beneluksu, Wyspy Brytyjskie i północne skrawki Półwyspu Iberyjskiego. W X wieku dołączyły kraje Europy Środkowo-Wschodniej oraz skandynawska Północ. Wiązało się to z przyjmowaniem przez kolejne państwa chrześcijaństwa w obrządku rzymskim. Na przełomie wczesnego i pełnego średniowiecza zasięg cywilizacji łacińskiej ustabilizował się na trzy stulecia. Jego granice pokrywały się z wpływami Kościoła katolickiego. W XIV wieku, kiedy to została ochrzczona Litwa — ostatnie pogańskie państwo w Europie — zasięg cywilizacji łacińskiej przesunął się znacząco na wschód. Sto lat później (XV w.) z Półwyspu Iberyjskiego zostali usunięci Arabowie. Ostatnia skokowa zmiana nastąpiła w XVI wieku. Spowodowały ją odkrycia geograficzne i włączenie do kręgu cywilizacji łacińskiej obydwu Ameryk.

2. Cechy cywilizacji łacińskiej

Znana jest powszechnie fraza, że fundamenty cywilizacji łacińskiej stanowią: filozofia grecka, prawo rzymskie i etyka chrześcijańska. Co to jednak konkretnie znaczy? Na jakie praktyczne cechy, zasady i idee przekłada się to stwierdzenie? Poniżej przedstawimy pięć kluczowych, wzajemnie ze sobą powiązanych zasad (wartości) charakteryzujących krąg cywilizacji łacińskiej.

— Personalizm

Cywilizacja łacińska jest personalistyczna, co wyróżnia ją spośród innych cywilizacji. Oznacza to, że człowiek nie jest zdominowany przez ród czy państwo, lecz posiada pełną autonomię. Stanowi wartość samoistną. Jest podmiotem, a nie przedmiotem w relacjach społecznych i politycznych. Wiąże się z tym cały szereg wartości oraz zasad respektowanych i realizowanych w kręgu cywilizacji łacińskiej: godność osoby ludzkiej, wolność człowieka, prymat etyki katolickiej, czy związana z wolnością (i odpowiedzialnością) zasada: volenti non fit iniuria.

— Szczególna rola Kościoła katolickiego

Generatorem cywilizacji łacińskiej jest Kościół katolicki. Wyjątkowa rola w jej tworzeniu przypadła zakonom. Najpierw stanowiły one jakby kanał, przez który przepływała wiedza i mądrość antyku. Potem zaś — poprzez działalność misyjną — były kanałem, którym w świat płynęły zasady cywilizacji łacińskiej. Podstawowym warunkiem odgrywania takiej właśnie, szczególnej roli przez Kościół katolicki jest jego autonomia względem struktur państwowych — rozumny rozdział życia religijnego od życia państwowego. Ale też — żeby nie było wątpliwości — Kościół nie dominuje nad państwem. W życiu publicznym mamy bowiem do czynienia zarówno z autonomią Kościoła, jak i autonomią państwa.

— Ograniczona rola państwa

Konsekwencją ograniczonej roli państwa jest bogate oddolne życie społeczne — znacząca rola wspólnot lokalnych i samorządów. Istotą życia społecznego jest samoorganizacja, nie zaś realizacja rozwiązań narzuconych odgórnie przez aparat państwowy. Tak więc państwo opiera się na społeczeństwie, a nie odwrotnie. Samorzutnie powstające wspólnoty są rdzeniem społeczeństw cywilizacji łacińskiej. Spośród nich jedna ma szczególny charakter i wyjątkowe znaczenie. Jest to mianowicie naród — wspólnota pokoleń żyjących obecnie, tych, które już odeszły oraz tych, które się jeszcze nie narodziły.

— Wyższość prawa naturalnego nad stanowionym

Prawo pełni rolę służebną wobec etyki. Jego istotą powinny być kategorie prawdy, dobra i sprawiedliwości. Zadaniem prawodawcy nie jest „tworzenie” prawa, lecz „odkrywanie” istniejących już zasad prawa naturalnego, które stanowi punkt odniesienie przy ocenie prawa stanowionego. Prawo państwowe musi poszukiwać wyższych sankcji aby móc uchodzić za etyczne. Pozytywizm prawniczy jest w ramach cywilizacji łacińskiej nie do przyjęcia. Wiąże się z tym również prymat prawdy nad ideologią. Prawda zawsze stanowiła bowiem surową weryfikację wszelkich państwowych ideologii.

Jedną z zasad cywilizacji łacińskiej stanowi ponadto dualizm prawniczy: podział na prawo publiczne i prywatne.

— Monogamiczna rodzina fundamentem społeczeństwa

Jeszcze kilkadziesiąt lat temu stwierdzenie, że rodzina to fundament społeczeństwa wydałoby się banalne. Tak, jakby ktoś oznajmił, że woda jest mokra. Dziś nie jest to ani banalne, ani oczywiste.

Z perspektywy cywilizacji łacińskiej monogamiczna rodzina jest podstawową komórką społeczeństwa — rodzina autonomiczna, nie zdominowana ani przez ród (jak to było w okresie wczesnego średniowiecza), ani przez państwo (jak dzieje się to dziś, gdy np. czynnikiem regulującym relacje między rodzicami i dziećmi staje się w coraz większym stopniu urzędnik państwowy). Aspektem kluczowym jest tu zapewnienie rodzinie podstaw materialnych, tylko wówczas autonomia jest prawdziwa. Nie da się tego osiągnąć bez uznania własności prywatnej za jedną z fundamentalnych wartości.

3. Symptomy upadku

Być może po dojściu do pewnego etapu rozwoju, upadek cywilizacji jest nieunikniony. Włączają się wówczas jakieś mechanizmy autodestrukcji, jak to ma obecnie miejsce na dawnym obszarze cywilizacji łacińskiej. Być może rację ma jednak red. S. Michalkiewicz, który stwierdził, że „cywilizacja łacińska chyli się ku upadkowi pod naporem barbarzyńców i plugawców”. Ja bym dodał jeszcze tzw. „pożytecznych idiotów”.

W czasach oświecenia cywilizacja łacińska znalazła się w stanie głębokiego kryzysu. Od XX w. można już mówić o upadku, który staje się coraz bardziej gwałtowny. Jak się to objawia? Otóż podważane są wszystkie wymienione w poprzednim podrozdziale zasady i wartości. Sprzyja temu masowa manipulacja prowadzona przez wrogów cywilizacji łacińskiej. Skala tej manipulacji jest bez precedensu. Sprzyjają temu środki technologiczne i socjotechniki nieznane w dawnych epokach.

— Odejście od personalizmu

Odejście od personalizmu jest w dzisiejszych czasach ewidentne. Możemy to zauważyć np. w ewolucji praw człowieka. Na początku, w XVIII i XIX wieku przysługiwały one osobie ludzkiej. Kolejne generacje praw człowieka zaczęły jednak odchodzić od tego paradygmatu. Zgodnie z nowoczesną i powszechnie akceptowaną doktryną, określone prawa przysługują człowiekowi ze względu na przynależność do danej grupy (np. prawa dziecka, prawa kobiet, prawa mniejszości seksualnych). Inny przykład to penalizacja tzw. „mowy nienawiści”. Jest to kategoria prawna służąca do blokowania wolności słowa. Przy jej stosowaniu widać wyraźnie tendencję odchodzenia od personalizmu. Człowiek może być bowiem ukarany za obrażanie całych grup społecznych (czyli za szerzenie rzekomej „mowy nienawiści”) — Murzynów, homoseksualistów, żydów, kobiet — nie zaś konkretnych osób.

W XX wieku dramatycznemu zawężeniu uległ obszar wolności człowieka, rozumianej jako możliwość podejmowania autonomicznych decyzji i ponoszenia za nie odpowiedzialności. W coraz większym stopniu odpowiedzialność za życie człowieka przejmuje państwo. Już nikogo nie dziwi, że na znacznych obszarach dawnej cywilizacji łacińskiej „dla dobra człowieka” państwo odebrało mu możliwość zakupu antybiotyków w aptece bez pozwolenia (recepty); że „dla dobra człowieka” państwo przejmuje znaczną część zarobionych prze niego pieniędzy aby zapewnić mu „godziwą emeryturę”; że „dla dobra człowieka” państwo pozbawiło go podstawowego prawa przysługującego wolnemu człowiekowi w każdej epoce — prawa do posiadania broni. To tylko drobne przykłady. Ogólna tendencja jest jednak oczywista. Człowiek w coraz większym stopniu jest pozbawiany wolności. I nie budzi to większego sprzeciwu.

Przy tym wszystkim godność osoby ludzkiej w dzisiejszych czasach przestała być podstawową wartością. Świadczy o tym np. skala aborcji czy eutanazji.

— Kościół w defensywie

Kościół katolicki przez długie wieki określał tożsamość człowieka cywilizacji łacińskiej. Był jej kluczowym elementem. Dziś już tak nie jest. Zmasowane ataki kierowane przeciwko Kościołowi od XVI wieku spowodowały iż obecnie znajduje się on w głębokiej defensywie. Statystyki, zwłaszcza w Europie Zachodniej, są porażające. Przykładowo, w cotygodniowej Mszy Świętej uczestniczy mniej niż 2% Francuzów.

Na obszarach opanowanych przez rewolucję protestancką w XVI wieku, Kościół został zdruzgotany. Z kolei w XVIII wieku grunt pod kolejne uderzenie przygotowała myśl oświeceniowa (masoneria, francuscy encyklopedyści, Jan Jakub Rousseau). Rewolucja francuska kontynuowała zapoczątkowane przez protestantów dzieło zniszczenia. Następne fale ataków na Kościół w XIX i w XX wieku następowały coraz częściej.

W dzisiejszych czasach mamy do czynienia z permanentnym podważaniem pozycji Kościoła katolickiego. Za przyzwoleniem władz państwowych symbole chrześcijańskie są profanowane i znieważane. Publiczne podarcie Pisma Świętego zostało przez polski sąd uznane za przejaw ekspresji artystycznej. Wizerunek Chrystusa na pisuarze, czy krucyfiks wetknięty w odchody uważa się za dzieła sztuki. To oczywiście tylko nieliczne przykłady.

Atakowane są nie tylko symbole religijne. Atakowani i prześladowani są również sami katolicy. Fakt iż ktoś jest katolikiem bywa uznawany za „fanatyzm”, a cytowanie Biblii za „mowę nienawiści”. W roku 2004 Rocco Buttiglione (przyjaciel i doradca Jana Pawła II) kandydował na stanowisko komisarza Komisji Europejskiej. Prof. Buttiglione nie krył się ze swoim katolickim wyznaniem. W związku z tym uznano go za „fanatyka”, „fundamentalistę” i „ciasnego dogmatyka”. Jego kandydatura została oczywiście odrzucona. Tak na marginesie, należy sobie uświadomić, że struktury Unii Europejskiej i forsowana przez nie ideologia są zdecydowanie wrogie Kościołowi katolickiemu.

Na nakreśloną wyżej sytuację nakłada się dodatkowo głęboki kryzys wewnętrzny Kościoła. Jest on spowodowany przez zmiany jakie nastąpiły po Soborze Watykańskim II. Można niekiedy odnieść wrażenie, że w imię realizacji misji duszpasterskiej, ekumenizmu i chęci przypodobania się wszystkim wkoło, Kościół sam podważa i kwestionuje swoją bogatą tradycję, czy nawet relatywizuje dogmaty.

— Dominacja państwa

Jak pisał F. Koneczny, „źródło choroby tkwi w przekonaniu powszechnym o wszechmocy i koniecznej wszędzie obecności państwa”. Powszechne przekonanie, o którym mowa jest jeszcze bardziej zadziwiające niż łatwość, z jaką biurokracja państwowa zawłaszcza kolejne segmenty życia społecznego.

Sytuacja hipotetyczna. Dwóch dorosłych ludzi zawiera umowę. Jeden oferuje pewną usługę, drugi płaci za nią. Nagle pojawia się trzeci czynnik — biurokracja państwowa, która zaczyna odgrywać rolę pośrednika. Pośrednik dookreśla usługę — często modyfikując jej pierwotny charakter — oraz wyznacza jej cenę. Ponadto narzuca obydwu stronom dodatkowe warunki. Usługa staje się droższa (pośrednika trzeba opłacić) i gorszej jakości (usługodawca nie odpowiada przed usługobiorcą lecz przed pośrednikiem). Niesłychana jest w tej sytuacji powszechna akceptacja takiego rozwiązania.

Powyższa sytuacja nie jest teoretycznym konstruktem oderwanym od rzeczywistości. Zastanówmy się np. jak działa polska służba zdrowia z Narodowym Funduszem Zdrowia w roli pośrednika.

***

Państwa funkcjonujące na obszarze dawnej cywilizacji łacińskiej charakteryzuje postępująca bizantynizacja, czyli upodabnianie do cywilizacji bizantyńskiej (tworem „bizantyńskim” jest zwłaszcza Unia Europejska, narzucająca wchodzącym w jej skład państwom i społeczeństwom obce im cele). Zjawisko to charakteryzuje:

* biurokratyzacja struktur państwowych

* centralizacja

* fiskalizm

W konsekwencji kraje, w których postępuje proces bizantynizacji popadają w stagnację, przestają się rozwijać, stają się coraz bardziej ujednolicone i zuniformizowane.

— Prawo naturalne w odwrocie: głos ludu i państwo prawa

W dzisiejszych państwach demokratycznych nie ma miejsca dla porządku moralnego wyższego rzędu jako punktu odniesienia dla ustawodawstwa. Kategorie prawdy, dobra, sprawiedliwości i piękna ustępują przed:

* ideą władzy ludu, czyli demokracji („lud” stał się najwyższą instancją rozstrzygającą co jest dobre, piękne i prawdziwe)

* ideą państwa prawa (liczy się jedynie prawomocność ustaw rozpatrywana z punktu widzenia formalnego legalizmu prawnego)

— Rodzina pod ostrzałem

„Małżeństwo w cywilizacji łacińskiej jest monogamiczne, mężczyzna i kobieta przez ślub stają się instytucją publiczną, dodatkowo uświęconą przez Kościół katolicki. Małżeństwo powinno mieć zapewnioną ochronę prawną, ponieważ w łacińskim <<ustroju życia zbiorowego>> jest monogamią dożywotnią”.

Tak zdefiniowane małżeństwo stanowiło od wieków podstawę do stworzenia rodziny. Dziś jednak, nawet powierzchowna obserwacja wystarczy aby dostrzec jak bardzo powyższa definicja odbiega od rzeczywistości prawnej i społecznej w krajach dawnej cywilizacji łacińskiej. Instytucja małżeństwa — i szerzej: rodziny — znajduje się obecnie pod nieustannym ostrzałem. W zasadzie wszystkie wymienione w powyższej definicji cechy małżeństwa są podważane:

— monogamiczny charakter małżeństwa

— małżeństwo jako związek mężczyzny i kobiety

— małżeństwo jako instytucja publiczna

— małżeństwo uświęcone przez Kościół katolicki

— ochrona prawna małżeństwa

— dożywotni charakter małżeństwa

Atak ze strony państwa

Współczesne demokratyczne państwa dążą do pełnego monopolu władzy. W związku z tym starają się zniszczyć wszelkie konkurencyjne ośrodki władzy. Jednym z nich jest rodzina, gdzie rodzice są wyposażeni we władzę rodzicielską. Dawniej to rodzice posiadali monopol władzy nad dzieckiem. Dziś są tylko jednym z czynników kształtujących jego wychowanie. Kluczowe znaczenie ma w tym kontekście:

* przymus szkolny

W szkołach — zwłaszcza w Europie Zachodniej — coraz częściej realizowane są programy edukacyjne nie akceptowane przez rodziców i będące środkiem masowej manipulacji społecznej. Dotyczą one m.in. seksualizacji dzieci od najmłodszych lat.

* rosnąca władza urzędnika jako czynnika władczego w obrębie rodziny

Proces przejmowania dzieci przez państwo najdalej posunął się w państwach skandynawskich, gdzie odbieranie dzieci rodzicom na mocy decyzji administracyjnej i przekazywanie ich do tzw. „rodzin zastępczych” jest na porządku dziennym.

Atak ideologiczny

Ideologiczny atak ze strony środowisk wrogich etyce katolickiej przekłada się na zmiany w prawodawstwie poszczególnych państw. Tradycyjne pojęcie rodziny jest podważane. Przykładem może być określanie tym mianem związków homoseksualnych lub dopuszczanie przez prawo do adopcji dzieci przez tego typu związki.

Historia ideologicznego ataku na instytucję rodziny jest bardzo długa. Jednakże punkt przełomowy nastąpił w drugiej połowie lat sześćdziesiątych XX wieku i był związany z tzw. rewolucja seksualną. Rozwiązłość i rozpustę zaczęto wówczas nazywać wolnością seksualną. Ten nowy punkt widzenia — niezwykle skutecznie wdrażany w wychowanie kolejnych pokoleń — stał się po pewnym czasie nowym paradygmatem definiującym życie społeczne.

Konsekwencją ideologicznego ataku na instytucję rodziny jest m.in. lawinowy wzrost rozwodów, rozpad małżeństw oraz pojawienie się tzw. rodzin patchworkowych, których liczba w ostatnich latach znacząco rośnie.

Atak pośredni (na własność prywatną)

Aby rodzina mogła być strukturą autonomiczną, powinna być materialnie niezależna. Nie da się tego osiągnąć w państwie, w którym własność prywatna nie jest podstawową wartością i nie jest chroniona. W krajach dawnej cywilizacji łacińskiej własność prywatna jest kwestionowana na wielu płaszczyznach.

Jak pamiętamy, w dzisiejszych czasach państwa demokratyczne dążą do monopolu władzy. Własność prywatna to nic innego jak władza właściciela nad rzeczą. Jest więc ona nieustannie podważana przez aparat państwowy. W Polsce człowiek, który na „swojej” ziemi dwadzieścia lat wcześniej posadził „swoje” drzewo, nie ma prawa go ściąć bez zgody urzędnika pod groźbą drakońskich kar. Człowiek, który na „swojej” ziemi chce wybudować za „swoje” pieniądze „swój własny” dom, nie ma prawa tego zrobić bez zgody urzędnika.

Jeśli dodamy do tego nieznany we wcześniejszych epokach fiskalizm, będziemy mieli obraz ataku na niezależność materialną rodziny.

4. „Historia cywilizacji łacińskiej”

W powyższych akapitach zarysowane zostało ponure tło obecnego stanu naszej cywilizacji. W zasadzie bardziej adekwatne byłoby określenie „strzępów naszej cywilizacji”. Nie bez przyczyny kilkakrotnie użyliśmy pesymistycznej frazy „kraje dawnej cywilizacji łacińskiej”. Trudno jednak być optymistą w sytuacji złamania cywilizacyjnego.

Ze smutnej konstatacji, że cywilizacja łacińska odchodzi już do przeszłości, zrodził się pomysł utrwalenia jej obrazu i napisania cyklu książek opowiadających jej historię. Pierwotnie tytuł cyklu miał być inny: „Historia polityczna krajów cywilizacji łacińskiej”. Ostatecznie jednak został on zmieniony. Mimo iż większość tomów będzie rzeczywiście dotyczyła historii politycznej, to jednak:

— w każdym, nawet stricte politycznym tomie znajdą się rozdziały traktujące o nauce, filozofii, sztukach plastycznych, historii doktryn, mentalności, mennictwie, gospodarce i innych niepolitycznych przejawach ludzkiej aktywności

— zakładamy iż kilka tomów cyklu będzie dotyczyło gównie kultury, a nie polityki

Ponadto, znacznie lepsza jest „melodia” i rytm mniej precyzyjnego oraz szerokiego znaczeniowo tytułu „Historia cywilizacji łacińskiej”.

W tym miejscu wypadałoby uzasadnić sensowność takiego przedsięwzięcia. Czym miałby się różnić nasz cykl od istniejącej już, obfitej literatury przedmiotu?

Przede wszystkim publikacje wchodzące w skład cyklu „Historia cywilizacji łacińskiej” mają być z założenia lekkie, łatwe i przyjemne. Będzie tu dominować felietonowa forma przekazu. Przeznaczeniem poszczególnych tomów jest trafić do szerokiego kręgu odbiorców. „Historia cywilizacji łacińskiej” to nie literatura naukowa lecz popularnonaukowa. Poszczególne książki wchodzące w skład cyklu nie będą zbyt grube (maksymalnie sto kilkadziesiąt stron). Ponadto zostaną podzielone na krótkie, najwyżej kilkustronicowe rozdziały. Przypisy — ograniczone do minimum — będą odnosiły się w zasadzie jedynie do cytatów. Na końcu każdego tomu zostanie umieszczona lista podstawowej literatury przedmiotu, zestawienie niezbyt rozbudowane, wystarczające jednak do tego, by zainteresowany Czytelnik mógł dotrzeć do wyczerpującej bibliografii i pogłębić poszczególne zagadnienia poruszane w danym tomie.

Teksty wchodzące w skład cyklu „Historia cywilizacji łacińskiej” mają być łatwe w odbiorze. Nie może to jednak negatywnie rzutować na treść. Nie ma mowy o banalizowaniu poszczególnych zagadnień w celu ułatwienia ich odbioru. Ambicją cyklu jest ponadto obalenie kilku głęboko zakorzenionych mitów. Jednym słowem ma to być rzetelna, oddzielająca ziarno od plew wiedza historyczna podana w atrakcyjnym opakowaniu.

Nie ukrywam, że jedną z moich inspiracji jest monumentalny cykl „Malarstwo Białego Człowieka” autorstwa Waldemara Łysiaka, gdzie kilkusetletnia historia malarstwa została przedstawiona w sposób głęboki, a jednocześnie niezwykle atrakcyjny.

***

Zakładam, że cykl „Historia cywilizacji łacińskiej” obejmie kilkanaście tomów (bliżej 20 niż 10). Zasadniczo dzieje naszej cywilizacji zostaną ujęte chronologicznie. Pojawi się jednak kilka wyjątków — tomów tematycznych. Ponadto, o czym już była mowa, dominować będzie historia polityczna, ale znowuż — z paroma wyjątkami.

5. Tom I — „Wczesne Średniowiecze”

Na koniec powiedzmy jeszcze dwa słowa na temat pierwszego tomu cyklu, który trzymacie Państwo w rękach. Traktuje on o początkach naszej cywilizacji, kiedy to po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, po kilku wiekach chaosu, w Europie zaczęła się wyłaniać nowa jakość. Przełomowy okazał się wiek VIII i panowanie Karola Wielkiego — władcy, który świadomie próbował czerpać z dorobku antyku. W X wieku fundamenty cywilizacyjne, na których miała wznieść się wspaniała budowla były już gotowe.

Tom „Wczesne Średniowiecze” obejmuje więc okres od V do X wieku. Oprócz omówienia historii krajów cywilizacji łacińskiej, zostały tu poruszone tematy związane z innymi kręgami cywilizacyjnymi (Bizancjum, Arabowie, Ruś). Jest to niezbędne zarysowanie tła i kontekstu rozwoju cywilizacji łacińskiej we wczesnym średniowieczu.

Od roku 966 Polska była obecna wśród krajów cywilizacji łacińskiej. Ta obecność jest dostrzegalna również we „Wczesnym Średniowieczu” — pierwszym tomie naszego cyklu, gdzie państwu Mieszka I i Bolesława Chrobrego poświęciliśmy dwa rozdziały. Znaczenie Polski jako istotnego elementu kręgu cywilizacji łacińskiej rosło w kolejnych stuleciach. Będzie to miało oczywiście odzwierciedlenie w następnych tomach cyklu.

Wczesne Średniowiecze

1. Koniec Starożytności

W podręcznikach upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w roku 476 traktowany jest jako cezura rozdzielająca starożytność i średniowiecze. Rzymianin żyjący w drugiej połowie V stulecia byłby bardzo zdziwiony gdyby dowiedział się iż za jego życia nastąpiło przejście z jednej epoki historycznej do drugiej. W istocie, wydarzenia roku 476 nie dokonały radykalnej zmiany w funkcjonowaniu zachodniorzymskiego społeczeństwa. Zmierzch świata antycznego był procesem długotrwałym. Symptomy głębokiej przemiany były wyraźne już w IV stuleciu. Z drugiej zaś strony, wiele struktur, osiągnięć i dokonań cywilizacji grecko-rzymskiej przetrwało ów symboliczny rok 476. Jedne wkrótce obumarły, inne przeszły głęboką ewolucję, jeszcze inne czekały w głębokim uśpieniu i ożyły dopiero po kilku wiekach.

Niektórzy uważają iż równie istotną datą jest rok 395, kiedy to cesarz Teodozjusz Wielki na łożu śmierci podzielił cesarstwo między dwóch synów. Podział okazał się trwały. Wschód i Zachód nigdy się już nie połączyły. Do cesarstwa wschodniorzymskiego ze stolicą w Konstantynopolu przeniosły się centra gospodarcze i kulturalne basenu Morza Śródziemnego. Cesarstwo wschodniorzymskie przetrwało upadek świata antycznego, w średniowieczu przeistoczyło się w cesarstwo bizantyńskie i stało się „Nowym Rzymem” — kontynuatorem starożytnego Imperium Romanum. Mieszkańcy Bizancjum do samego końca (czyli do czasu zdobycia Konstantynopola przez Turków w roku 1453) nazywali siebie Rzymianami. Tymczasem cesarstwo zachodnie ze stolicą w Rzymie, wielkimi krokami zbliżało się do swego upadku.

Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego w 476 roku był w zasadzie oficjalnym ogłoszeniem końca państwa, które już od dawna nie funkcjonowało. Odoaker, germański wódz na służbie rzymskiej, obalił ostatniego cesarza zachodniego, Romulusa Augustulusa, a następnie ogłosił się królem Italii, odesłał insygnia władzy cesarskiej do Konstantynopola i uznał zwierzchnictwo cesarza wschodniego. Żywot cesarstwa zachodniego dobiegł kresu.

Trzeba jednak pamiętać iż od dłuższego już czasu cesarze zachodniorzymscy byli marionetkami w rękach ambitnych dowódców wojskowych. Od początku V wieku ich władza nad prowincjami rzymskimi kurczyła się w szybkim tempie. W 407 roku armia rzymska wycofała się z Brytanii, do której nigdy już nie powróciła. W 411 roku — z Hiszpanii, w 432 roku — z Afryki. Wojska rzymskie systematycznie wycofywano również z Galii. W konsekwencji cesarstwo zostało ograniczone jedynie do Italii. Na obszarach byłych prowincji rzymskich rządzili wodzowie plemion germańskich. Teoretycznie podlegali oni Rzymowi lub Rawennie (w V wieku stolicą państwa było raz jedno, raz drugie z tych miast), praktycznie byli niezależnymi królami. Cesarze zachodni oczywiście nigdy nie pogodzili się z utratą władzy nad prowincjami i do końca istnienia cesarstwa zachodniorzymskiego traktowali ten stan rzeczy jako okres przejściowy.

Jedną z głównych przyczyn impotencji cesarstwa zachodniego była degeneracja, a następnie „zniknięcie” armii rzymskiej. Po wycofaniu wojska z poszczególnych prowincji, cesarze tracili — co oczywiste — możliwość sprawowania kontroli nad tymi obszarami. Ponadto armia rzymska z IV i V wieku niewiele miała już wspólnego ze wspaniałymi legionami Juliusza Cezara czy Oktawiana Augusta. Proces barbaryzacji armii rozpoczął Septymiusz Sewer, cesarz rzymski w latach 193—211. Pod koniec IV wieku żołnierze pochodzenia germańskiego uzyskali już przewagę nad rodowitymi Rzymianami. Zanikała dyscyplina wojskowa, myśl taktyczna, coraz powszechniej przyjmowały się natomiast barbarzyńskie obyczaje.

***

Przemiany w armii były ściśle związane z przemianami rzymskiego społeczeństwa i z ogólną sytuacją polityczną państwa. Cesarstwo od wieków sąsiadowało z plemionami germańskimi. Ożywione stosunki między sąsiadami — handel, wojny, stosunki dyplomatyczne — powodowały iż Germanie stopniowo ulegali romanizacji. Z drugiej jednak strony, w wyniku tych stosunków następowała powolna acz konsekwentna i systematyczna barbaryzacja Imperium Rzymskiego. Wielu wodzów plemiennych wstępowało na służbę Rzymu jako „sprzymierzeńcy”. Cesarze zaczęli wcielać do armii całe oddziały germańskie. Od IV stulecia barbarzyńscy wodzowie zaczęli sięgać po najwyższe stanowiska w państwie. Jednocześnie pojawiła się tendencja do osiedlania na terytorium cesarstwa rzymskiego całych plemion germańskich. Proces barbaryzacji cesarstwa odbywał się przy stałej presji, również militarnej, wywieranej przez sąsiadów.

Spośród plemion germańskich jedynie Gotom udało się w IV wieku utworzyć nad brzegami Morza Czarnego w miarę trwałe państwo. Jednak w 375 roku Hunowie — lud turecki pochodzący z Azji Środkowej — rozbili plemienne państewko Gotów. Wydarzenie to wzbudziło panikę i zapoczątkowało kolejną — tym razem większą niż dotychczasowe — wędrówkę ludów i falę najazdów plemion barbarzyńskich na Imperium Romanum. Germanie w obawie przed Hunami wycofywali się na zachód i południe. Na drodze ucieczki stała jednak granica cesarstwa — klasyczny w polityce konflikt interesów.

W roku 410 Wizygoci — czyli Goci zachodni — zdobyli Rzym. Miasto było pustoszone i łupione przez trzy dni. W połowie V wieku cesarstwo zachodnie stanęło w obliczu nowego, śmiertelnego zagrożenia. Hunowie, którzy zapoczątkowali ruch plemion germańskich, i którzy dotąd nękali tylko cesarstwo wschodniorzymskie, skierowali swoją agresję na Zachód. Pod wodzą Attyli przekroczyli Ren i rozpoczęli pustoszenie Galii. W 451 roku doszło do wielkiej bitwy na polach katalaunijskich w Szampanii. Dowódca wojsk rzymskich, Aecjusz, zadał Attyli dotkliwą porażkę i powstrzymał inwazję Hunów. Nie oznaczało to oczywiście uchronienia Rzymu od wszystkich zagrożeń. Najazd Hunów był tylko jednym z wielu nieszczęść, które spadły na cesarstwo w V wieku. Cztery lata później, w roku 455, Rzym został zdobyty po raz drugi. Tym razem dokonali tego Wandalowie — kolejne plemię germańskie. Skala spustoszeń dokonanych przez barbarzyńców była tak wielka iż termin „wandalizm” przeszedł do historii jako synonim bezmyślnego niszczenia i barbarzyństwa. Po złupieniu Rzymu przez Wandalów, przez długi czas brakowało ochotnika do objęcia tronu cesarskiego.

Rok 476 był ostatnim aktem dramatu, ukoronowaniem całego ciągu wydarzeń i przemian cesarstwa zachodniorzymskiego.

***

Równie istotna jak wydarzenia polityczne i społeczne była głęboka metamorfoza cesarstwa i jego mieszkańców w zakresie kultury, mentalności, poglądów, gospodarki.

W ciągu IV stulecia nastąpił proces zbliżenia, a następnie wzajemnego przenikania początkowo wrogich wobec siebie: cywilizacji grecko-rzymskiej i chrześcijaństwa. W roku 313, na mocy edyktu mediolańskiego cesarza Konstantyna Wielkiego, chrześcijanie uzyskali „zupełną wolność wyznawania religii”. Od tej pory radykalnej zmianie uległy relacje między państwem a Kościołem. Chrześcijaństwo przestało być religią prześladowaną. (Okres prześladowań powrócił na krótko za panowania Juliana Apostaty). Jednocześnie krystalizowała się struktura organizacyjna Kościoła oraz rdzeń dogmatów. Na czele poszczególnych gmin chrześcijańskich stali biskupi. Synody — czyli lokalne zgromadzenia biskupów — podejmowały decyzje w zakresie spraw lokalnych. Z kolei sobory — zgromadzenia biskupów z większego obszaru — podejmowały decyzje obowiązujące wszystkich chrześcijan. W 325 roku w Nicei obradował sobór, który ostatecznie zredagował i przyjął rdzeń dogmatów chrześcijańskich, m.in. o Trójcy Świętej, czy o podwójnej naturze Chrystusa. W roku 392 nastąpił przełomowy moment zarówno w historii chrześcijaństwa, jak i cesarstwa rzymskiego. Na mocy decyzji Teodozjusza Wielkiego chrześcijaństwo ostatecznie stało się religią państwową. Wszystkie inne kulty zdelegalizowano.

***

Niezależnie od decyzji politycznych, antyczna kultura duchowa ewoluowała w kierunku, który umożliwiał zbliżenie z chrześcijaństwem. W zakresie filozofii ewolucja polegała na odejściu od racjonalizmu i nasyceniu refleksji filozoficznej metafizyką, mistycyzmem i teologią. Uwieńczeniem zbliżenia chrześcijaństwa i antyku była myśl zawarta w dziełach św. Augustyna (m.in. „Wyznania”, „O państwie Bożym”), żyjącego w latach 354—430 biskupa Hippony (od 395 roku). Opierając się na tradycji i wykorzystując zasób pojęciowy filozofii antycznej, głównie neoplatonizmu, św. Augustyn stworzył samodzielny, wielki system myśli chrześcijańskiej, który przez większą część średniowiecza, do czasów św. Tomasza z Akwinu, stanowił dla łacińskiej Europy zasadniczy punkt odniesienia. Dzięki biskupowi Hippony chrześcijaństwo stało się dziedzicem filozoficznej tradycji świata antycznego.

W dziedzinie sztuki ewolucja polegała na rezygnacji z klasycznych kanonów piękna na rzecz schematyzacji i stylizacja dzieła. Zamiast wiernie odtwarzać naturę, twórcy późno-antyczni dokonywali niekiedy świadomych deformacji. Istotą sztuki późnego antyku stało się symboliczne przedstawienie rzeczywistości — tendencja stale obecna również w sztuce średniowiecznej.

Wiele dokonań cywilizacji rzymskiej z okresu IV—V stulecia nie przeżyło upadku cesarstwa zachodniego. Uległy one zapomnieniu lub zniszczeniu. Niektóre — jak na przykład filozofia św. Augustyna — przetrwały wczesne średniowiecze w uproszczonej, skarłowaciałej i zbarbaryzowanej formie, by później stać się jedną z inspiracji wielkiego rozkwitu kultury pełnego średniowiecza. Z kolei inne — jak na przykład wielkie pomniki myśli prawniczej, a zwłaszcza kodeks Justyniana I — przetrwały wczesne średniowiecze w uśpieniu, zapomniane, nie znane łacińskiej Europie, by po kilkuset latach rozbłysnąć pełnym blaskiem.

***

Gospodarkę późnego cesarstwa charakteryzowały dwa niezwykle doniosłe i ściśle powiązane ze sobą procesy. Po pierwsze, rozwój wielkich gospodarstw ziemskich — latyfundiów, które w okresie średniowiecza zamieniły się w samowystarczalne, autarkiczne włości panów feudalnych. Po drugie, powstanie i rozwój instytucji kolonatu. Kolonami byli początkowo wolni ludzie, dzierżawiący ziemię od wielkich właścicieli. Jednak z biegiem czasu popadali oni w coraz większą zależność osobistą od latyfundystów, którzy — dzięki decyzjom kolejnych cesarzy — zaczęli sprawować nad kolonami władzę sądowniczą, skarbową, wyznaczali spośród nich rekrutów do armii. Kluczowym momentem w procesie uzależniania chłopów od wielkich właścicieli była ustawa Konstantyna Wielkiego z 332 roku. Zabraniała ona kolonom opuszczania swych gospodarstw bez zgody pana.

Ponadto, szeregi kolonów powiększały się o wolnych chłopów, właścicieli małych i średnich gospodarstw, którzy mieli tego pecha, że sąsiadowali z latyfundiami.

Instytucja kolonatu, powodująca iż chłopi byli zależni nie od władzy państwowej lecz od właścicieli ziemskich, stanowiła zalążek systemu feudalnego — jednej z głównych wizytówek średniowiecza.

***

Gdy w 476 roku Odoaker odesłał insygnia cesarskie do Konstantynopola, nikt nie odczuł, że coś się zmieniło. Cesarstwo zachodniorzymskie od lat funkcjonowało w ramach pewnej fikcji prawnej. Obszary, nad którymi cesarze zachodni nie mieli żadnej kontroli, teoretycznie przez cały czas podlegały Rzymowi. Rzym nigdy nie wyrzekł się władzy nad nimi. Teraz doszła do tego kolejna fikcja prawna. Odoaker podporządkował się Konstantynopolowi, a więc znów doszło do połączenia cesarstwa wschodniego i zachodniego. Teoretycznie.

W praktyce, na Zachodzie powstawały i upadały królestwa barbarzyńskie, dla których oficjalna podległość cesarstwu wschodniorzymskiemu nie miała znaczenia i nie stanowiła większego problemu (do czasu gdy w VI wieku cesarz Justynian postanowił przywrócić Konstantynopolowi rzeczywistą władzę na Zachodzie). Ostrogoci, a następnie Longobardowie utworzyli swe królestwa w Italii; Wizygoci — w Hiszpanii; Wandalowie — w Afryce Północnej; Frankowie — w Galii; Burgundowie — w dolinie Rodanu; Anglowie, Sasi i Jutowie — w Brytanii. Żadne z tych państw nie było w stanie przyswoić ani w pełni wykorzystać osiągnięć cywilizacji grecko-rzymskiej. Niemniej to właśnie one miały rozpocząć budowę średniowiecznej, łacińskiej Europy.

2. Na gruzach cesarstwa zachodniego: społeczeństwo, gospodarka i królestwa germańskie

Życie społeczne i gospodarcze wczesnośredniowiecznej Europy cechowała pogłębiająca się od czasu upadku cesarstwa zachodniego tendencja: zamieranie życia miejskiego i przenoszenie się ludzi na wieś. Społeczeństwo wczesnego średniowiecza było społeczeństwem rolniczym.

Najazdy barbarzyńców, grabieże, epidemie, powodowały, że miasta wyludniały się. Systematycznie traciły też swą funkcję gospodarczą (rzemiosło, handel). Jednak nie wszystkie miasta rzymskie upadły. Część — najwięcej na terenie Italii — przetrwała mroki wczesnego średniowiecza w skarłowaciałej formie. Nie zanikły również całkowicie rzemiosło i handel. W dawnych miastach rzymskich powstawały siedziby biskupów, wokół których gromadzili się nieliczni rzemieślnicy i kupcy. Pojawiły się również nowe ośrodki — wielkie klasztory, miejsca kultu, rezydencje królewskie, siedziby potężnych możnowładców — przy których w późniejszym okresie rozwinęło się rzemiosło, powstawały targi.

Życie we wczesnym średniowieczu zasadniczo toczyło się jednak na wsi, gdzie funkcjonowały obok siebie dwa systemy gospodarcze. Obok wielkich latyfundiów, które przetrwały upadek cesarstwa, istniały wsie zamieszkane przez wolnych chłopów uprawiających swoje drobne gospodarstwa. Byli oni niezależni od wielkich właścicieli lecz od państwa. „Obie formy własności ziemskiej (…) współistniały przez cały okres wczesnego średniowiecza; zmieniały się tylko ich proporcje ilościowe na korzyść wielkiej własności, która zagarniała pod swe skrzydła coraz więcej wolnych gospodarstw chłopskich, aż w drugim tysiącleciu n.e. stały się one rzadkością, występującą jedynie na pewnych ograniczonych terenach”.

Właścicielami latyfundiów byli możnowładcy pochodzący z senatorskich rodów, wodzowie germańscy, lub też — w wyniku nadań królów i możnowładców — biskupstwa i klasztory. Większość ziemi latyfundium uprawiali koloni. Ich status mógł być różny. Mogli być ludźmi wolnymi lub niewolnikami, Rzymianami lub Germanami. Z biegiem czasu położenie prawne kolonów stawało się jednak coraz bardziej jednolite.

Możnowładcy dążyli do samowystarczalności w ramach swej włości. Starali się aby wszelkie potrzeby mogły być zaspokojone w obrębie latyfundium. Wielkie posiadłości ziemskie stawały się organizmami autarkicznymi. Sprzyjało to oczywiście zanikowi handlu, a tym samym powodowało upadek gospodarki towarowo-pieniężnej i ewolucję w kierunku gospodarki naturalnej.

***

Po obaleniu Romulusa Augustulusa, Odoaker niezbyt długo cieszył się władzą w Italii. Przeciwko niemu wystąpił bowiem Teodoryk — król Ostrogotów. Po kilkuletniej walce Odoaker skapitulował (493). Późniejsza tradycja głosi, że Teodoryk rozpłatał Odoakra od głowy do stóp. Czasy panowania Ostrogotów to dla Italii okres dostatku, dobrobytu i pokoju, który szybko się jednak skończył. Po śmierci Teodoryka (526) Bizancjum postanowiło upomnieć się o Italię. W wyniku wieloletniej, krwawej i wyniszczającej wojny, w połowie VI stulecia (552) Italia została przywrócona cesarstwu bizantyńskiemu. Nie na długo. W 568 roku Półwysep Apeniński stał się obiektem inwazji Longobardów. Wkrótce Bizancjum kontrolowało już tylko Rzym, Rawennę, Genuę, Neapol (wraz z okolicami tych miast), osady nad Zatoką Wenecką (z których miała powstać Wenecja), Apulię, Kalabrię, oraz wyspy: Sycylię, Sardynię i Korsykę. Cała reszta Italii znalazła się w rękach Longobardów.

W Afryce Północnej Wandalowie pod wodzą Gejzeryka utworzyli państwo już w pierwszej połowie V stulecia. W roku 442 został podpisany układ gwarantujący Wandalom suwerenność. Jedynym ich obowiązkiem wobec cesarstwa było dostarczanie Rzymowi zboża. Po bez mała stu latach germańskie państwo w Afryce padło pod ciosami armii bizantyńskiej. Do rozstrzygającej bitwy doszło w 533 roku w Tricamarum. Wandalów spotkał okrutny los. Mężczyzn pozabijano, a kobiety i dzieci sprzedano w niewolę. Państwo założone przez Gejzeryka przestało istnieć.

Z kolei na Półwyspie Iberyjskim usadowili się Wizygoci. Król Euryk zerwał „przymierze” z cesarstwem rzymskim i do 473 roku opanował prawie całą Hiszpanię (królestwo Swewów w Galicji opierało się do roku 585), a następnie znaczną część południowej Galii. Żywot państwa Wizygotów zakończyła dopiero inwazja Arabów na początku VIII wieku.

W przeciwieństwie do Wandalów czy Wizygotów, Anglowie, Sasi i Jutowie, którzy w pierwszej połowie V wieku dokonali najazdu na Brytanię, nie utworzyli jednego królestwa. Celtyccy i romańscy mieszkańcy wyspy zostali zepchnięci do Walii, Kornwalii i Strathclyde. Część przeniosła się na galijski półwysep Armoryka (Bretania) i do celtyckiej Irlandii. Z kolei Irlandczycy — nazywani wówczas Szkotami — którzy pomagali brytyjskim Celtom w walce z Germanami, opanowali kraj Piktów, czyli dzisiejszą Szkocję. Anglowie, Sasi i Jutowie utworzyli w Brytanii liczne, zwalczające się wzajemnie — i walczące oczywiście z Celtami — państewka. Z biegiem czasu wyłoniło się siedem najpotężniejszych królestw:

— założone przez Jutów Królestwo Kent

— utworzone przez Sasów Królestwa: Wessex, Essex i Sussex

— założone przez Anglów Królestwa: Mercja, East-England i Northumbria.

Co jakiś czas jedno z tych królestw sięgało po hegemonię nad anglosaską częścią wyspy. Prawdziwe zjednoczenie kraju przyniosły jednak dopiero najazdy wikingów.

Spośród germańskich królestw powstałych na gruzach cesarstwa zachodniego, do największego znaczenia doszło państwo Franków. W IV wieku cesarz Julian Apostata pozwolił frankijskim plemionom osiedlić się w okolicach Tournai, w charakterze „sprzymierzeńców”. W V wieku powstało tam plemienne państewko rządzone przez ród Merowingów. Do końca istnienia cesarstwa zachodniego Frankowie nie zrywali „sojuszu” z Rzymem. Przełomowym momentem w historii Franków okazało się panowanie Chlodwiga (481—511), który zapoczątkował wielką ekspansję swego państwa. Chlodwig ostatecznie zlikwidował panowanie rzymskie w Galii, podporządkował sobie terytorium germańskiego plemienia Alemanów, rozbił i wyparł z Galii Wizygotów. W ciągu trzydziestoletniego panowania Chlodwiga obszary kontrolowane przez Franków powiększyły się kilkukrotnie. Jego następcy kontynuowali politykę ekspansji i podbojów. W latach 30-tych VI stulecia sprzymierzyli się z Sasami, z którymi wspólnie zaatakowali i zniszczyli państwo Turyngów, przejmując jego większą część. Z kolei zniszczyli królestwo Burgundów, a następnie wyparli Ostrogotów z Prowansji. Państwo Bawarów zostało oszczędzone za cenę uznania zwierzchnictwa Merowingów.

Fundamentem błyskotliwych sukcesów Franków była decyzja, którą podjął Chlodwig w roku 496. Wówczas to, w Paryżu, przyjął chrzest w obrządku katolickim. W przeciwieństwie do władców pozostałych państw germańskich, którzy przyjmowali chrześcijaństwo w postaci arianizmu — herezji kwestionującej boską naturę Chrystusa — Chlodwig i jego następcy mogli stać się sojusznikami Kościoła i ortodoksyjnego możnowładztwa galo-rzymskiego. Miało to niebagatelne znaczenie. Zapobiegało konfliktom religijnym między nieliczną warstwą rządzącą a ludnością miejscową. Ponadto ułatwiało katolickiej ludności galo-rzymskiej akceptację rządów barbarzyńskich Franków. Rzymscy możnowładcy, pochodzący z rodów senatorskich właściciele wielkich latyfundiów sami zaczęli garnąć się na dwór Merowingów. Katolicyzm Merowingów oprócz tego, że sprzyjał romanizacji Franków, bezpośrednio ułatwiał im podboje. W 507 roku, gdy królestwo Chlodwiga walczyło z Wizygotami o Akwitanię, miejscowa ludność rządzona dotąd przez heretyckich Wizygotów, masowo przechodziła na stronę ortodoksyjnych Franków.

Po stu latach swego istnienia królestwo Franków stało się najpotężniejszym spośród państw germańskich.

3. Boecjusz

Kilka lat po upadku cesarstwa zachodniorzymskiego, około roku 480 urodził się Boecjusz, nazwany przez potomnych „ostatnim Rzymianinem”. Pochodził ze znakomitego rodu Anicjuszów, którego korzenie sięgały II stulecia p.n.e. Jego ojciec za rządów Odoakera pełnił urząd konsula. Boecjusz otrzymał znakomite i wszechstronne wykształcenie. Świetnie znał grekę. Już w młodym wieku zdobył uznanie jako uczony. Lata jego dorosłego życia przypadły na okres panowania Teodoryka — króla Ostrogotów. Oprócz działalności naukowej, „ostatni Rzymianin” piął się również po szczeblach kariery urzędniczej. W 510 roku został samodzielnym konsulem, a w roku 522 objął stanowisko magister officiorum. Był to najwyższy szczebel dworskiej hierarchii. Pod koniec życia wdał się jednak w spór z królem Ostrogotów, co przypłacił utratą stanowiska, torturami i więzieniem. Wtedy właśnie powstało jego najbardziej znane dzieło: „O pocieszeniu jakie daje filozofia”. W 524 roku z rozkazu Teodoryka został stracony.

Znaczenie Boecjusza dla kultury średniowiecznej Europy jest nie do przecenienia. Nie był on wybitnym i oryginalnym filozofem czy uczonym. Nie o to mu jednak chodziło. „Boecjusz uznał za konieczne przekazanie młodym narodom dziedzictwa antyku”. Jego praca naukowa miała przede wszystkim charakter dydaktyczny. „Ostatni Rzymianin” był wielkim nauczycielem młodej, barbarzyńskiej Europy. To właśnie za jego pośrednictwem Zachód zapoznał się z częścią dorobku kultury greckiej.

W VI wieku już tylko nieliczni uczeni znali grekę i mogli czytać Platona lub Arystotelesa. Boecjusz postawił więc sobie wielkie zadanie przełożenia na łacinę pism filozofów greckich. Do końca XII wieku łacińska Europa znała doktryny arystotelesowskie czy neoplatońskie jedynie z tłumaczeń i komentarzy Boecjusza, którego imię było w średniowieczu uosobieniem filozofii.

4. Justynian Wielki i cesarstwo bizantyńskie

Dlaczego cesarstwo wschodniorzymskie nie padło łupem barbarzyńców? Z kilku powodów. Po pierwsze, w krytycznym okresie V stulecia plemiona barbarzyńskie skierowały swą agresję głównie na Zachód. Po drugie, cesarstwo wschodniorzymskie posiadało dużo wyższy potencjał gospodarczy i zdrowszą strukturę społeczną niż cesarstwo zachodnie. Np. o wiele większy był tu odsetek wolnych chłopów, którzy w przeciwieństwie do kolonów czuli się obywatelami, i których można było wykorzystać przy reformie armii. Po trzecie, w V i VI stuleciu przeprowadzono cały szereg reform, z których najistotniejsza polegała na usunięciu z armii najemników germańskich i zastąpieniu ich obywatelami. Dzięki temu przywrócono zdrową relację między wojskiem, a krajem, o który wojsko to walczyło.

W czasie gdy w Europie Zachodniej zamierało życie miejskie, upadały rzemiosło i handel, w cesarstwie wschodnim — od Bizancjum, starej, greckiej nazwy Konstantynopola nazywanym cesarstwem bizantyńskim — rozwijały się wielkie miasta, kwitła gospodarka, rozwijał się handel. Bizantyńscy kupcy docierali do Indii, Cejlonu, Indonezji, a nawet Chin. Największe miasta cesarstwa w tym okresie to Konstantynopol, Antiochia i Aleksandria. Konstantynopol zabezpieczany przed wrogami przez potężne mury i korzystne położenie, stał się centrum handlowym cywilizowanego świata oraz głównym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, zwłaszcza luksusowej.

W 527 roku na tronie cesarskim w Konstantynopolu zasiadł Justynian Wielki — ostatni cesarz posługujący się łaciną. Jego następcy używali greki. 38-letnie panowanie Justyniana stanowiło klamrę zamykającą okres wielkości cesarstwa wschodniorzymskiego. Potem, do VIII stulecia cesarstwo balansowało na krawędzi upadku.

Po dwóch latach rządów, w roku 529, w ramach walki o jedność religijną, Justynian zamknął istniejącą od kilkuset lat akademię platońską w Atenach — „ostatni bastion hellenizmu pogańskiego”. Cztery lata później, w 533 roku, powołana przez cesarza komisja pod przewodnictwem Treboniana zakończyła gigantyczną pracę nad kodyfikacją prawa rzymskiego. Powstał „Corpus iuris civilis” — wielki pomnik myśli prawniczej. Obydwa te wydarzenia miały wymiar symboliczny. Z jednej strony, Bizancjum przechodząc głęboką ewolucję, częściowo odcinało się od swych antycznych korzeni (zamknięcie akademii), z drugiej jednak strony, mimo tej ewolucji cesarstwo bizantyńskie pozostawało dziedzicem Imperium Romanum (Kodeks Justyniana).

W 532 roku w Konstantynopolu rozegrały się wydarzenia, które poważnie zachwiały tronem Justyniana. Demy „błękitnych” i „zielonych” zamiast zwalczać się wzajemnie jak bywało do tej pory, pojednały się ze sobą i zaczęły wznosić antycesarskie okrzyki. Demy były to „kluby kibica” rywalizujące ze sobą w czasie zawodów sportowych. Odgrywały one również pewną rolę polityczną gdyż reprezentowały różne grupy społeczne. Tak więc w stolicy wybuchło — zapoczątkowane przez demy — powstanie „nika”, które swą nazwę zawdzięczało okrzykowi „nika” — zwyciężaj. Dzięki zdecydowaniu wiernych wodzów Justyniana — Belizariusza i Mundusa — bunt został jednak stłumiony. Wojska cesarskie wtargnęły do hipodromu, gdzie zgromadzili się powstańcy, i dokonały okrutnej rzezi. „Wkrótce było po wszystkim. Zanim Belizariusz i Mundus odwołali zmęczonych żołnierzy, w hipodromie wyrżnięto około trzydziestu tysięcy ludzi”.

Powstanie Nika nie było czymś wyjątkowym w historii cesarstwa. Bizancjum nieustannie rozdzierały konflikty wewnętrzne — przewroty pałacowe, bunty ludności, a zwłaszcza konflikty na tle religijnym:

— w V wieku — herezja nestoriańska

— od V do VII wieku — działalność monofizytów, którzy w czasie wojen bizantyjsko-arabskich z radością witali Arabów wkraczających do Syrii i Egiptu

— w VIII wieku — krwawy konflikt „ikonoklastów” czyli niszczycieli ikon, z „ikonodulami” czyli czcicielami ikon

Po spacyfikowaniu powstania Nika Justynian przystąpił do realizacji swej głównej idei: restauracji Imperium Romanum, czyli odebrania barbarzyńcom terytoriów należących niegdyś do cesarstwa zachodniorzymskiego. W wyniku trwających wiele lat wojen, Justynianowi udało się przywrócić faktyczną władzę Bizancjum nad częścią obszaru dawnego cesarstwa zachodniego. Rozbił państwo Wandalów i opanował Afrykę Północną. Pokonał Ostrogotów i przejął kontrolę nad Italią. Wizygotom wyszarpał południowy skrawek Hiszpanii, tzw. Betykę. Dalsze podboje okazały się jednak niemożliwe. Wojny prowadzone przez Justyniana stanowiły zbyt wielkie obciążenie dla skarbu państwa.

***

Po śmierci Justyniana w roku 565 rozpoczął się, trwający do pierwszej połowy VIII stulecia, czarny okres w historii Bizancjum. Nad cesarstwem znów zawisło widmo barbarzyńskich najazdów. Zdobycze „Bezsennego” — tak nazywano Justyniana ze względu na jego wielką pracowitość — okazały się nietrwałe.