Bezpłatny fragment - Groszki i Naguszewo

Podziękowanie

dla Pana Piotra Rydla za sfinansowanie niniejszej publikacji.

O autorze

ur. 18.08.1955r. w Rybnie. Związany przez lata młodości z Dębieniem. Szkołę Podstawową ukończył w Rybnie, Liceum Ogólnokształcące w Działdowie, a studia na Uniwersytecie im. Mikołaja Kopernika w Toruniu. Pracę zawodową związał z oświatą na terenie Gminy Rybno jako nauczyciel w SP Hartowiec, następnie dyrektor Szkoły Podstawowej w Rybnie. Od roku 1999 pracował jako nauczyciel historii w Gimnazjum, Liceum Ogólnokształcącym i Zasadniczej Szkole Zawodowej w Rybnie. Wiceprezes Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego w Rybnie oraz wiceprezes Stowarzyszenia Przyjaciół Gminy Rybno. Jeden z inicjatorów Biegu Niepodległości w Rybnie, który odbywa się nieprzerwanie od roku 1998. Jako Przewodniczący Społecznego Komitetu Budowy Hali Sportowej przyczynił się do jej powstania w roku 2001. Autor artykułów i wykładów popularyzujących historię lokalną i postać ks. dr. Franciszka Lissa. Inicjator i realizator konkursu „Piszemy legendy rybnieńskie” 2017 rok. Napisał książki: „Koszelewy historia miejscowości i parafii” 2018 rok i „Mój Dębień” 2019 rok. Wychowawca wielu pokoleń młodzieży, czynny miłośnik sportu. Odznaczony Medalem Komisji Edukacji Narodowej. Zainteresowania: siatkówka, wędkarstwo, historia regionalna.

Wstęp

Wieś Groszki położona jest w gminie Rybno, powiecie działdowskim, województwie warmińsko — mazurskim. Liczba mieszkańców 115 (2020). Przed rokiem 1920 wieś leżała w Prusach Wschodnich w powiecie ostródzkim. Po plebiscycie na Warmii, Mazurach i Powiślu 11 lipca 1920 roku oraz po zmianach granicznych w styczniu 1921 roku wieś została włączona do Polski, w powiecie lubawskim i województwie pomorskim z siedzibą w Toruniu. Od roku 1932 w powiecie działdowskim i województwie pomorskim, a od roku 1938 w województwie warszawskim. Po zakończeniu II wojny światowej do roku 1950 w województwie warszawskim, a następnie w województwie olsztyńskim. Od roku 1973 w gminie Rybno, a od 1975 roku w województwie ciechanowskim. Kolejne zmiany administracyjne w 1999 roku sprawiły, że Groszki znalazły się w powiecie działdowskim i województwie warmińsko — mazurskim. Miejscowość należy do parafii Rumian. Od roku 2010 mieszkańcy uroczyście obchodzą kolejne rocznice plebiscytu na Warmii, Mazurach i Powiślu.

Wieś Naguszewo położona jest w gminie Rybno, powiecie działdowskim, województwie warmińsko — mazurskim. Liczba mieszkańców 95 (2020). Od 1466 roku w Koronie Polskiej. W 1772 roku w wyniku I rozbioru Polski w zaborze pruskim. W latach 1807 — 1815 w Księstwie Warszawskim. Po upadku Napoleona ponownie w Prusach Zachodnich. Po zakończeniu I wojny światowej, dokładnie od 19 stycznia 1920 roku w państwie polskim, w powiecie lubawskim, województwie pomorskim. Następnie od roku 1932 w powiecie działdowskim, a od 1938 roku w województwie warszawskim. Po zakończeniu II wojny światowej ponownie w powiecie działdowskim i województwie warszawskim do roku 1950, a następnie w województwie olsztyńskim, od roku 1975 w województwie ciechanowskim, a od roku 1999 w województwie warmińsko — mazurskim. Przez wieki obydwie wsie leżały w innych państwach, prowincjach, powiatach, a nawet parafiach.

Wszystko zaczęło zmieniać się od roku 1850, gdy Groszki i Naguszewo znalazły się razem w parafii rumiańskiej, a od roku 1921 po plebiscycie 1920 r., gdy przestała istnieć granica państwowa weszły w skład państwa polskiego. Dzisiaj miejscowości Groszki i Naguszewo tworzą jedno sołectwo. Sołtysem obydwu wsi jest obecnie p. Piotr Chyrzyński. Przez miejscowości przebiega droga powiatowa Rumian — Dąbrówno.

Początki Naguszewa i Groszek

Na początku XIV wieku rozpoczęła się akcja kolonizacyjna ziemi sasińskiej, której celem było zasiedlenie wolnego obszaru. Właścicielami ziemi zostawali rycerze, ale całą akcją tworzenia wsi zajmował się zasadźca, który po jej utworzeniu zostawał sołtysem. Okresem szczytowym lokacji wsi były lata 1324 — 1352. Wsie z reguły tworzone były na obszarze 20 — 40 włók, zakładano je tutaj na prawie chełmińskim. Zasadźca z przybyłymi ludźmi zaczynał tworzenie wsi od karczowania lasów, które wtedy stanowiły około 80% ogólnej powierzchni. Obszar od Rumiana, przez Truszczyny, Dębień i Jeglię stanowiła puszcza, stąd pierwotne nazwy lokowanych miejscowości: Dębień — Eichenwalde (dębowy las), Truszczyny — Hoykenwalde (las Hoyki), Jeglia — Tannenberek, Iglia (pruska nazwa jodły). Na początku wieku XV zalesienie spadło do 60%, przełom wieku XIX i XX to już tylko 5 — 6 %. Dzisiaj zalesienia na terenie gminy Rybno stanowią 26,7%. Wycinano głównie dęby, z których budowano zagrody wiejskie. Najwcześniej lokowaną wsią na ziemi rumiańskiej był sam Rumian (1303). W przywileju o lokowaniu Dębienia (1335) były pierwsze wzmianki o wsiach Rybno i Jeglia, stąd można wyciągnąć wniosek, że wsie te powstały kilka lat wcześniej, zaś Truszczyny w roku 1336. W państwie krzyżackim Ostróda lokowana była w roku 1321, Dąbrówno w 1326 r., a Groszki w roku 1338 jako Groszkengutt. Wtedy wieś weszła do wójtostwa dąbrówieńskiego w komturii dzierzgońskiej. Od roku 1341 Groszki należały do komturii ostródzkiej. Znane są dokumenty nadań dóbr w państwie krzyżackim rycerzom pochodzącym z Polski, dotyczy to m.in. Koszelew, Szczuplin, Żabin czy Wądzyna. Polscy rycerze zasiedlanie tych ziem zlecali głównie zasadźcom z Polski, a ci sprowadzali chłopów z państwa polskiego, z Mazowsza czy ziemi chełmińskiej. Od XIV wieku obszar ten zaczęto nazywać Prusami, a mieszkańców mianem Prusaków jako mieszkańców państwa zakonnego. Właściciele wsi byli lennikami państwa krzyżackiego, a w czasie wojen w zależności od wielkości wsi obowiązkowo musieli wystawiać konnych lub pieszych wojowników. Prowadzone wojny i przemarsze wojsk doprowadzały do pustoszenia wsi, dlatego w takim przypadku w te miejsca sprowadzano nowych kolonistów, również z terenów polskich, głównie z rejonu Ciechanowa i Zakroczymia. Wojska krzyżackie i polskie przemieszczały się blisko Groszek i Naguszewa, kiedy maszerowały na Grunwald w lipcu 1410 roku. To pod Dąbrównem, jak pisał znakomity kronikarz Jan Długosz, na rozkaz króla polskiego Władysława Jagiełły powieszono kilkudziesięciu Tatarów, którzy mordowali, palili i gwałcili ludność okolicznych wsi. Do Groszek i Naguszewa z Dąbrówna to tylko kilka kilometrów. Wojna pomiędzy Polską a Zakonem w latach 1454 — 1466 nazwana trzynastoletnią sprawiła, że ziemia lubawska z Rumianem, Rybnem, Dębieniem i Naguszewem weszła w skład Królestwa Polskiego. W państwie krzyżackim pozostały Groszki, Lewałd, Dąbrówno, Koszelewy czy Działdowo. Od tej pory granica pomiędzy dzisiejszymi wsiami Groszki i Naguszewo była granicą między Królestwem Polskim, a państwem zakonnym. W 1519 roku wybuchła ostatnia wojna Polski z Krzyżakami. W czasie tej wojny hetman Polski Firlej dotarł do Ostródy i Dąbrówna. Dąbrówno poddało się Firlejowi za co otrzymało od króla Zygmunta Starego przywilej z 13 stycznia 1520 roku. Po zakończonej wojnie, ostatni Wielki Mistrz Krzyżacki Albrecht Hohenzollern złożył hołd królowi polskiemu Zygmuntowi Staremu w Krakowie w 1525 roku. Powstało nowe państwo Prusy Książęce jako lenno polskie, a Albrecht Hohenzollern stał się świeckim władcą państwa, jako książę pruski. Prusy Książęce przyjęły religię głoszoną przez Marcina Lutra, czyli wyznanie ewangelicko — augsburskie, zgodnie z zasadą pokoju zawartego w Augsburgu, „Cuius regio, eius religio” (czyj kraj, tego religia). Kościoły katolickie w Prusach Książęcych zamienione zostały na zbory protestanckie, tak się stało m.in. w Koszelewach i Dąbrównie. Pomimo tego katolicy i protestanci na tych terenach żyli zgodnie i współpracowali ze sobą. Ludność ewangelicka pomimo przyjęcia nowej religii zachowała wiele zwyczajów katolickich, a dużo wsi w Prusach, wśród nich Groszki, zachowało katolicki charakter. Po zmianach religijnych nastąpiły zmiany administracyjne. Wójtostwo dąbrówieńskie stało się kapitanatem.

Dokładna data lokacji Naguszewa nie jest znana. Ks. Mańkowski umieszcza je w roku 1248, a założycielem miał być Sieciesław Nagusz z Radzyna. Ks. Groszkowski zaś na początek XVI wieku, właśnie wtedy na ziemi lubawskiej majątek, który nazywał się Nagoszewo został nadany przez biskupa Jana z Konopatu rodzinie Nagoszewskich. Odnowienie nadania nastąpiło 100 lat później, potwierdzone 9 stycznia 1609 roku w Lubawie, jako dokument lokacyjny przez biskupa Wawrzyńca Gembickiego. Nadano wtedy rodzinie Nagoszewskich 30 włók ziemi dziedziczonych na prawie lennym i rybołówstwo na jeziorze rumiańskim. Miejscowość w latach następnych zmieniała nazwę, aż ostatecznie przyjęła nazwę Naguszewo.

W źródłach zmieniało się również nazwisko Nagoszewskich, aż do ostatniej wersji Naguszewskich. Wizytacje biskupie w Rumianie w II połowie wieku XVII wymieniały Jana i Mikołaja z Naguszewa, a także Jakuba Bartkowskiego z Groszek, w Prusach. W okresie następnym w Naguszewie mieszkało już 7 szlacheckich rodzin, a w kolejnych latach liczba rodzin szlacheckich wzrosła do 10. Wizytacja biskupa Olszowskiego podaje takie nazwiska jak Naguszewski Mikołaj, Wojciech i Jan, Naguszewska Anna, Barbara Truszczyńska, Jakub Rynkowski, Jan Leliwa, Wawrzyniec Draszewski, Kanigowski i Lewalska. Na początku XVIII wieku w Rumianie zaczęto budować kościół parafialny. Mieszkańcy poszczególnych wsi zobowiązywali się do uiszczenia wpłat na budowę kościoła. Wizytacja biskupia z 1706 roku wymieniła z Naguszewa tych, którzy deklarowali wpłaty, byli to: Jan Leliwa Naguszewski, Jan Naguszewski sukcesor Mikołaja, Jan Naguszewski z Napierszczyzny, Jan Truszczyński i Marianna Draszewska. Były to kwoty od 10 do 50 florenów. Liczba 10 rodzin szlacheckich utrzymała się do roku 1721. W XVIII wieku, nazwiska te powtarzały się, chociaż pojawiały się nowe jak Liberacki czy Rozentalski.

W czasie potopu szwedzkiego w latach 1655 — 1660 Prusy Książęce wykorzystały słabość Rzeczypospolitej i na mocy traktatu welawsko — bydgoskiego z 1657 roku stały się samodzielnym państwem, przestały być lennem Polski.

W XVII wieku Groszki stały się własnością rodziny Rzechowskich i były przez cały czas niewielkim majątkiem o małej liczbie ludności. Świadczy o tym bardzo mała liczba urodzin. W latach 1614 — 1628 odnotowano tylko kilka urodzeń. W tym czasie miejscowość cały czas nazywała się Groszki. W roku 1701 Prusy stały się Królestwem, następują dalsze zmiany administracyjne państwa. Prusy podzielono na departamenty na czele których stał minister, prowincje podzielono na powiaty, które zastąpiły dotychczasowe kapitanaty. Na czele powiatu stał landrat. W roku 1772 Rosja, Austria i Prusy dokonały I rozbioru Polski. Ziemia lubawska, a także Rumian i Naguszewo znalazły się pod panowaniem pruskim w powiecie michałowskim, a Groszki pozostały w powiecie ostródzkim. Pomiędzy Naguszewem a Groszkami przebiegała granica wewnętrzna państwa pruskiego dzieląca Prusy Zachodnie od Prus Wschodnich. Państwo pruskie przeprowadziło wtedy na zajętych terenach spis ludności. W Naguszewie mieszkali wtedy: Bieńkowski Józef, Cierla Daniel, Cybuszewski Franciszek, Dembowski Tomasz, Dilengowski Józef, Gierłowski Józef, Gorzemski Bertold, Grondowski Jędrzej, Jabłonowski Marcin, Jankowski Józef, Kamiński Jakub i Tomasz, Kopański Michał, Kruszewski Fabian, Liberacka Anna, Liberacki Jan, Liszewski, Leliwa Jan, Lewalski Andrzej, Krystian i Michał, Maliszewski Andrzej i Stanisław, Proszowski Piotr, Rozentalski Marcin i Szymon, Rynkowski Jan, Świniarski Tomasz, Wojlakowski Józef, Wojciechowski Maciej.

Sasini pierwsi mieszkańcy

Miejscowości Groszki i Naguszewo powstały na ziemiach pierwotnie zamieszkałych przez plemiona pruskich Sasinów. Ziemia sasińska swym zasięgiem obejmowała okolice dzisiejszej Ostródy, Olsztynka, Lubawy, Nidzicy i Działdowa. Sasini była to ludność należąca do grupy ludów bałtyckich.

O Sasinach mówiono Zające, tak jeszcze niedawno na tych terenach nazywano kamienie, które w wielkiej ilości leżały na tutejszych polach. Tym różniły się ziemie Sasinii od sąsiadującej z nią Galindii, innej pruskiej krainy, która była piaszczysta. Sasini nie stworzyli jednolitego państwa, a podzieleni byli na małe państewka plemienne.

Nie mieli stałych siedzib, a w momencie zagrożenia chronili się na pobliskich wzniesieniach. Najbliższym wzniesieniem w tym rejonie była Korzonka inaczej Szwedzki Szaniec koło Gutowa. Podobne wzniesienia znajdowały się pod Łążynem i w Rybnie. Wzniesienie w Rybnie nazywano Górką Groszkowską, grodzisko dziś już nie istnieje. Tereny Sasinów były w kręgu zainteresowań książąt mazowieckich, którzy wielokrotnie najeżdżali i pustoszyli te ziemie. Ziemia Sasinów trudna była jednak do zdobycia, bo oprócz grodzisk, naturalną linią obrony były rzeki, jeziora, mokradła czy też nieprzebyte puszcze bez traktów i ścieżek. Najmniejszą jednostką osadniczą był lauks. Najwyższą władzą u Prusów był wiec, na którym decydowano o najważniejszych sprawach, wybierano również wodza „rijkasa”. W momencie zagrożenia, gońcy zwoływali wojska. W życiu politycznym najważniejszą rolę odgrywali możni nobiles, dalej było pospólstwo — ludzie wolni i niewolnicy. Prusowie to przede wszystkim rolnicy. Hodowali konie, krowy, owce, świnie, zakładali barcie, trudnili się połowem ryb. W okresie przed Krzyżakami zajmowali obszar 42 tys. km ² ze 170 tys. mieszkańców. W wierzeniach Prusów najważniejszą rolę odgrywała przyroda. Wielu uważa, że stosunek Prusów do przyrody nie pozwolił im na przekształcenie środowiska przyrodniczego w typowy rolniczy. Na terenach wokół dzisiejszej Lubawy na początku XIII wieku istniało państewko plemienne Terra Lubovia wodza Surwabuno, a od Łążyna do jeziora Rumian i rzeki Wel państewko Terra Lonsania Warpody. Książęta ci zostali ochrzczeni w Rzymie przez papieża Innocentego III w roku 1216. Akcję misyjną prowadził tu opat cysterski Chrystian, który został biskupem Prus. Przed nim misję wśród Prusów prowadził opat Gotfryd, który ochrzcił wodzów pruskich, braci Phaleta i Sodrecha. Po sprowadzeniu Zakonu Krzyżackiego przez Konrada Mazowieckiego w 1226 r. ziemie Prusów stopniowo były zajmowane przez Krzyżaków, a w roku 1303 zostały podzielone między biskupa chełmińskiego (ziemia lubawska), a Zakon Krzyżacki. Granica na tych terenach biegła polami, przez jezioro Rumian i rzeką Wel, pomiędzy nieistniejącymi wtedy miejscowościami Naguszewo i Groszki.

Groszki i Naguszewo na przełomie XIX i XX wieku

W 1789 roku Groszki były wsią szlachecką o 5 dymach. W okresie wojen napoleońskich w latach 1807 — 1815 Naguszewo znalazło się w Księstwie Warszawskim, a pomiędzy Naguszewem i Groszkami znowu biegła granica polsko — pruska. Po klęsce Napoleona wszystko wróciło do stanu sprzed 1807 roku. Mieszkańcy tych ziem pomagali powstańcom w Królestwie Polskim walczącym z zaborcą rosyjskim w powstaniu listopadowym 1830 roku i powstaniu styczniowym 1863 roku. W roku 1864 w rejonie Groszek i Naguszewa, a także Kostkowa, Rybna i Dębienia zbierali się ochotnicy z ziem państwa pruskiego zarówno z Prus Wschodnich i Zachodnich, aby przekroczyć granicę i podjąć walkę przeciwko Rosjanom. Wtedy w kościele w Rumianie ks. Dutkiewicz, który przybył do Rumiana z klasztoru w Łąkach, w intencji powodzenia akcji Kompanii Lubawskiej odprawił mszę świętą. Oddziały powstańcze liczące 400 zbrojnych ruszyły przez Koszelewy, przekroczyły granicę Królestwa Polskiego w rejonie Przełęka. Stoczono wtedy bitwę pod Kęczewem, która zakończyła się klęską powstańców. Dowódcą oddziału był kpt. Wandel, którego Rosjanie stracili w Mławie.

W XIX w. władze pruskie wprowadziły nową nazwę odnoszącą się do polskojęzycznej części Prus Wschodnich — Mazury. Dotyczyło to również Groszek. Mieszkańcy Mazur w większości byli luteranami posługującymi się językiem polskim lub mazurskim. Nazwa ta pozostała do dziś. W dawnej polszczyźnie Mazur to mieszkaniec Mazowsza.