Bezpłatny fragment - Groby szlacheckie i ziemiańskie na polskich cmentarzach

Doc. dr. Ryszardowi Rosinowi

— dziękując za wszystko!

Wstęp

Cmentarze fascynowały mnie od dzieciństwa. Pewnie dlatego podczas studiów historycznych na Uniwersytecie Łódzkim zrobiłem wszystko by dostać się na seminarium magisterskie prowadzone przez doc. dr. Ryszarda Rosina w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii UŁ. Jeszcze jako student uczestniczyłem w obozie epigraficznym zorganizowanym przez Instytut Historii UŁ, podczas którego uczestnicy inwentaryzowali cmentarze w Płocku i jego najbliższej okolicy. Samodzielnie zinwentaryzowałem w 1985 roku, dla Biura Dokumentacji Zabytków w Płocku, cmentarz rzymskokatolicki w Łęczycy. Na bazie zebranych materiałów powstała praca magisterska pod kierunkiem doc. dr. R. Rosina nosząca tytuł „Cmentarz rzymskokatolickiej parafii św. Andrzeja w Łęczycy (do 1918 roku). Studium epigraficzne”.

Od połowy lat 80. XX wieku aż do 2016 roku prowadziłem samodzielnie projekt mający na celu inwentaryzowanie grobów szlacheckich i ziemiańskich na polskich cmentarzach. Inny projekt dotyczył grobów prawosławnych — głównie w dawnej guberni kaliskiej, jeszcze inny cmentarzy żołnierskich z I wojny światowej w woj. łódzkim. Wyniki badań opublikowałem na stronie internetowej Związku Szlachty Polskiej (gdzie nadal są dostępne wraz z fotografiami), w książkach: Historia grobami pisana. Cmentarz parafii św. Andrzeja Apostoła w Łęczycy, Łęczyca 2004 (wyd. I), Łęczyca 2014 (wyd. II); Nekropolie Łęczycy. Piękno ukryte w detalu., Łęczyca 2013; Łęczyca w średniowieczu i w XX wieku. Suplement do monografii miasta, Łęczyca — Łódź 2003; Przewodnik po Łęczycy i powiecie łęczyckim, Łęczyca 2000; Przewodnik po Łęczycy i regionie łęczyckim, Łęczyca 2005 (wyd. II), Łęczyca 2008 (wyd. III); Wielka Wojna o Ziemię Obiecaną. Operacja Łódzka 1914, Łódź 2006, a także na łamach czasopism: „Notatki Płockie”, „Kutnowskie Zeszyty Regionalne”, „Spotkania z zabytkami”, „Tygodnik Płocki”, „Ziemia Łęczycka”, „Szkolne Wieści”, „Plastyka i wychowanie”, „Mariawita”, „Wędrownik”, „Verbum Nobile”, „Przegląd prawosławny”, „Przegląd Ewangelicki. Słowo i myśl”, „Posłaniec bernardyński” a nawet w „Gazecie Prabuckiej” i „Echu Lęborka”.

Brałem także czynny udział w ratowaniu zabytków cmentarnych. Działałem w komisji ds. ratowania cmentarza rzymskokatolickiego w Łęczycy działającej pod koniec XX wieku przy łęczyckim oddziale Towarzystwa Naukowego Płockiego. W latach 1995 — 1998 byłem przewodniczącym Komitetu Ratowania Zabytków Cmentarza Parafialnego w Łęczycy, a w latach 1991 — 1993 wiceprzewodniczącym Komitetu Ratowania Cmentarza Ewangelicko — Augsburskiego w Łęczycy. W latach 2009 — 2010 pełniłem funkcję wiceprzewodniczącego Społecznego Komitetu Ratowania Sieradzkich Nekropolii. Przez kilka lat prowadziłem w Wojewódzkim Ośrodku Doskonalenia Nauczycieli w Sieradzu oraz w oddziale WODN w Wieluniu seminarium Cmentarz jako tekst kultury. W 2016 roku wydałem w krakowskim Wydawnictwie Ridero książkę Groby żołnierskie z 1914 roku w Ziemi Łęczyckiej i Sieradzkiej. Za całokształt publikacji, także o dziejach cmentarzy, Biblioteka Wojewódzka im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi przyznała mi w 2016 roku Nagrodę Superekslibrisu.

Publikowane w książce Groby szlacheckie i ziemiańskie na polskich cmentarzach materiały epigraficzne pochodzą głównie z terenu woj. łódzkiego i wielkopolskiego, ale także śladowo z innych części Polski, a nawet z terytorium obecnej Białorusi.

Przebadałem ponad 100 cmentarzy.

Wszystkie projekty związane z cmentarzami z różnych względów uznaję za zamknięte. Mimo, że żaden z nich nie został zakończony.

W prezentowanej publikacji oddaję zainteresowanym do użytku cały plon dotychczasowych ponad 30 lat badań. Materiały uporządkowałem w kilku częściach. W pierwszej prezentuję trzy cmentarze z Białorusi. W pozostałych cmentarze z województw: kujawsko — pomorskiego, łódzkiego, małopolskiego, pomorskiego i wielkopolskiego z podziałem na powiaty. W działach dotyczących poszczególnych powiatów miejscowości podaję alfabetycznie bez podziału na gminy. Moje autorskie teksty, w zdecydowanej większości pochodzące ze strony internetowej Związku Szlachty Polskiej (któremu przekazałem dokumentację fotograficzną robioną przeze mnie przy zbieraniu materiałów), publikuję niemal niezmienione. Wyjątkiem są materiały: Heraldyka nagrobna cmentarza w Łęczycy — nieznacznie poszerzony artykuł publikowany w „Verbum Nobile”; tekst o cmentarzach powiatu kutnowskiego, który publikuję w formie zbliżonej do pierwodruku w „Kutnowskich Zeszytach Regionalnych” oraz artykuł o cmentarzu w Siemkowicach drukowany w „Spotkaniach z zabytkami” (w książce w niepublikowanej dotychczas, rozszerzonej wersji przygotowanej dla „Wędrownika”).

Prezentowane materiały powstawały w ciągu wielu lat. Część z opisywanych obiektów przestała już istnieć lub zmieniła wygląd — np. pojawiły się na nich nowe inskrypcje. Nie wracałem najczęściej drugi raz na przebadane cmentarze. Niczego nie aktualizowałem. Dlatego publikacja powinna być traktowana jako opis stanu z przeszłości mający na celu zachowanie wiedzy o źródłach epigraficznych i ich treści.

Białoruś

Grodno (nad Niemnem)

Cmentarz rzymskokatolicki

Cmentarz położony jest malowniczo na wzgórzu opadającym ku Niemnowi zachował się w całkiem niezłym stanie. Istnieją na nim nadal setki pomników z XIX i XX wieku. Najbardziej znaną osobą pochowaną w Grodnie jest oczywiście wielka polska pisarka pochodząca z Grodzieńszczyzny, Eliza Orzeszkowa — Nahorska. Pod skromnym nagrobkiem spoczywa wraz ze swoim drugim mężem Stanisławem Nahorskim. W głównej alei pochowana jest także matka pisarki Franciszka z Kamieńskich Widacka († 1878).

Trudno mi ocenić fakt szlacheckiego pochodzenia niektórych osób lecz ze względu na sprawowane funkcje jest to wysoce prawdopodobne. Wymienię zatem generała-majora Franciszka Borkowskiego († 1871) absolwenta Uniwersytetu Wileńskiego i dowódcę Niżegorodzkich dragonów walczących na Kaukazie; generała-majora Bernarda Wojcieckiego († 1910); Teodozego Janiewskiego — wicegubernatora grodzieńskiego, czy generała -majora Ferdynanda Chamrata († 1896).

Bez wątpienia najciekawszym arystokratycznym pochówkiem w Grodnie jest fakt złożenia tutaj szczątków słynnej rodziny baronów Danglów ze Skłót w Kutnowskiem. W grobowcu przy głównej alei spoczęli: pod marmurowym pomnikiem Karolina z Krzywickich baronowa Dangel z córką Marią, a obok zmarły w Görbersdorfie baron Zygmunt Dangel († 1892) oraz jego imiennik baron Zygmunt Dangel zmarły w Skłótach ( † 1906).

Ponadto na cmentarzu w Grodnie spoczęli:

Józefa z Janiewiczów Sakiewiczowa (†1848) — radczyni

Adam Laskowski (†1855) — ordynator grodzieńskiego lazaretu

wojennego

Ks. Tomasz Doliński (†1909) — proboszcz pobernardyńskiej

parafii w Grodnie,

Ks. Franciszek Hrynkiewicz (†1938) — rektor kościoła

nazaretanek i prefekt szkół grodzieńskich

Ks. Wincenty Januszkiewicz (†1871) — magister teologii

Ks. Romuald Karol Jabłoński (†1916) — proboszcz wolpiański

Ks. Aleksander Dobrosielski (†1896) lub (†1865) —

(prawdopodobnie) proboszcz turoński

Francois Urbain Legris (†1890)

Edward Listowski (†1922) — prezydent Grodna

Żołnierze polscy polegli w latach 1919 — 1920 (ok. 140)

— m.in. ułani z grodzieńskiego pułku

Bolesław Szyszkiewicz (†1893) — artysta rzeźbiarz, autor

licznych monumentów cmentarza grodzieńskiego

Kazimierz Sulewski (†24 XI 1914) — pułkownik artylerii

Prof. Jan Kochanowski († zamordowany w 1942)

Bernard Teodozy Janiewski (†?) — wicegubernator grodzieński

Grzegorz Spirydowicz (†1852) — rzeczywisty radca stanu

Wincenty Dobrowolski (†1858) — muzyk i pedagog

Lida

Cmentarz rzymskokatolicki

Zdewastowany cmentarz ostatnio jest doprowadzany do ludzkiego stanu. W okolicach kościoła cmentarnego przetrwało kilkanaście starych grobów.

Warto wymienić potężną żeliwną płytę ułożoną na płaskiej podmurówce — pochowano pod nią generała-lejtnanta korpusu inżynierów Mikołaja Józefa Zarzeckiego herbu Warnia († 1869). Generał Zarzecki urodził się w Skomoreszkach, a zmarł w Petersburgu.

Niedaleko od wejścia spoczęły uczestniczki powstania 1863 roku, Waleria Ciechanowiczowa († 1933) i Waleria z Cybulskich Ciechanowiczowa († 1933).

Obok pochowano urodzonego w majątku Dokuda, dyrektora Wileńskiego Banku Handlowego w Lidzie, Władysława Jamonta († 1932).

Ostatnim ocalałym pomnikiem szlacheckim jest miejsce spoczynku Konstantego Ryłło († 1847), korneta pułku huzarów króla niderlandzkiego i Ksawerego Ryłło — radcy dworu i obywatela powiatu lidzkiego.

Ponadto na lidzkim cmentarzu spocz:

Polscy legioniści i lotnicy polegli w latach 1919 — 1920

Ks. Stanisław Pacynka

Paweł Przybytko († 1870) — lidzki sędzia ziemski

Aleksander Cichocki (†1928) — porucznik, pilot

2 Pułku Lotnictwa Myśliwskiego

Kazimierz Pankowski († 1871) — sędzia powiatu lidzkiego

Rafał Sadowski († 1869) — radca stanu

Nowogródek

Cmentarz rzymskokatolicki

Kilkaset metrów od nowogródzkiego rynku znajduje się zdewastowany cmentarz, powstały najprawdopodobniej na przełomie wieków XVIII i XIX. Ocalała na nim zaledwie garść pomników i klasycyzująca kaplica grobowa.

Na ścianie kaplicy grobowej znalazła się tablica epitafijna Albrychta Józefa Zaborskiego (†15 września 1802), rotmistrza województwa nowogródzkiego.

W osobnym grobie pochowano natomiast Dominika Abłamowicza, syna Jana (l. 59 -†1815), herbu Abdank, wicemarszałka powiatu nowogródzkiego.

Jak ustalił Pan D. Abłamowicz z Katowic — Dominik Abłamowicz pełnił urząd komornika województwa trockiego (1771), komisarza cywilno-wojskowego porządkowego i rotmistrza powiatu trockiego (1780), prezydenta sądu granicznego (1797), wicemarszałka Trybunału Litewskiego.

Na cmentarzu w Nowogródku spoczęli także:

Polacy zamordowani przez Niemców 31 lipca 1942 roku

w „lasku za koszarami” (60 osób)

Ks. Jan Zasztowt († 1893) — dziekan nowogródzki

Aleksander Ruszkowski († 1933) — starszy posterunkowy policji

państwowej

Antoni Łukaszewski ((† 1868) — asesor kolegialny

Ignacy Orzechowski (†1886 w Nowogródku) — dr medycyny,

absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, urodzony w Szczorszach

Dr Zygmunt Szołmo († 1898)

Antoni Domański († 1851) — sekretarz gubernialny

Nadzieja z Podbereskich Pachomow (†1850) —

żona pułkownika artylerii

Powyższe osoby prawdopodobnie w większości nie były szlachtą ani ziemianami — podaję ich dane z obowiązku, aby ocalić zebrane informacje o zmarłych.

Województwo kujawsko — pomorskie

Powiat mogileński

Mogilno

Cmentarz rzymskokatolicki

Mogilno jest miastem powiatowym w woj. kujawsko — pomorskim. Słynie przede wszystkim ze wspaniałego kościoła pobenedyktyńskiego pod wezwaniem św. Jana Apostoła, pod którym zachowała się romańska krypta dawnego opactwa z XI w.

Na przeciwległym do wspomnianego kościoła brzegu Jeziora Mogileńskiego znajduje się miejscowy cmentarz. Pochowano na nim m.in. ks. Piotra Wawrzyniaka (monumentalne mauzoleum), Powstańców Wielkopolskich oraz matkę Prymasa Polski ks. Józefa Glempa. Miejsce wiecznego spoczynku znaleźli także ziemianie:

Leonard Rola — Janicki (1885 — 1961 ) — były dyrektor banku

w Brodnicy

Jadwiga Rola — Janicka (1887 — 1975)

W tym samym współczesnym grobie spoczęła również Łucja Zielezińska (1892 — 1980)

Pod współczesnym pomnikiem spoczął również Stefan Juńczyk — Boguszewski (15 VIII 1880 — 7 V 1936) — urodzony w majątku Kropiwna na Wołyniu, Kapitan Korpusu Sądowego WP, starosta mogileński.

Siedlimowo

Cmentarz rzymskokatolicki

Siedlimowo jest niewielką wsią w gminie Jeziora Wielki w powiecie mogileńskim w województwie kujawsko — pomorskim. Około kilometra na północny — zachód od kościoła, za miejscową szkołą, znajduje się cmentarz grzebalny. W jego centrum zachował się obszerny, bezstylowy grobowiec otoczony słupkami połączonymi łańcuchem.

Na jego wierzchu wmontowano kilka marmurowych płyt epitafijnych.

Spoczęli tu członkowie rodziny

Ostoja — Pętkowskich:

Zenon Ostoja — Pętkowski

(18 XII 1825 — 19 XII 1907)

Joanna

z Tuchołków

(30 V 1833 — 27 III 1907)

Tadeusz Antoni Ostoja — Pętkowski

(11 IX 1918 — 11 X 1983)

Janina Halina

z Bierskich

(3 X 1918 — 11 X 1983)

Jacek Jerzy Kazimierz Ostoja — Pętkowski

(23 VIII 1944 — 10 III 1945)

Władysław Izydor Ostoja — Pętkowski

(4 IV 1863 — 7 III 1946)

Zofia Bronisława

ze Skrzydlewskich

(29 IV 1867 — 18 II 1937)

Strzelno

„Stary” cmentarz rzymskokatolicki

Strzelno jest niewielkim miastem na Pojezierzu Gnieźnieńskim. Słynie przede wszystkim z romańskiej rotundy św. Prokopa oraz kościoła św. Trójcy z romańskimi kolumnami.

Na południowy — wschód od rynku znajduje się stary cmentarz rzymskokatolicki z częścią ewangelicką. Spoczęło na nim wielu powstańców wielkopolskich.

Po lewej stronie alei głównej kilkadziesiąt metrów za kaplicą cmentarną usytuowany jest grób Pomian — Pińkowskich. Granitowy nagrobek otoczony jest ozdobną kratą. Spoczęli tu: Bolesław i Franciszka Pińkowscy oraz Halina z Pińkowskich Żakowska. Na grobie brak dat.

Na końcu alei głównej po jej lewej stronie umieszczono cementowy nagrobek fundacji żony i córki dla Leopolda Dębno — Krzyżanowskiego (ur. w Lublinie w 1820 — †18 XI 1930) — pierwszego polskiego naczelnika Sądu Powiatowego w Strzelnie.

Wójcin

Cmentarz rzymskokatolicki

Wójcin jest niewielką wsią na Pojezierzu Gnieźnieńskim, leżącą około 12 km na południe od Strzelna w pobliżu Wilczyna. Opodal kościoła parafialnego na skraju wsi znajduje się cmentarz grzebalny. W pobliżu ogrodzenia od strony drogi do Wilczyna wybudowano w 1900 roku bezstylowy grobowiec. Spoczęli w nim:

Włodzimirz (!) Skrzydlewski (27 XII 1824 — 2 III 1888) —

dziedzic Wójcina

Zofia z Wilkońskich Skrzydlewska (l. 73 — † 10 XII 1907)

Włodzimierz Skrzydlewski (1890 — 1963) — dziedzic Wójcina, kapitan Wojska Polskiego, powstaniec wielkopolski, odznaczony Krzyżem Niepodległości I kl

Przed grobowcem umieszczono tabliczkę trumienną Teresy ze Skrzydlewskich Jarosz (l. 73 — † 2000) i niewielki kamienny postumencik poświęcony Stasiowi (1897 — 1901) i Jadzince Skrzydlewskim (1898 — 1903).

Województwo Łódzkie

Powiat kutnowski

Groby szlacheckie i ziemiańskie na rzymskokatolickich cmentarzach regionu kutnowskiego1

Cmentarz jest historią miejscowości zapisaną w czasie, w którym istnieje. Jest jak cała historia wyrywkowy, ale zarazem reprezentatywny. Nie obejmuje wszystkiego, ale i nauka historii nie jest w stanie wszystkiego objąć. I, co najważniejsze, związany jest z ludźmi tworzącymi miejscowość. Oczywiście nie z wszystkimi, ale z tak znaczącą częścią, że można zrozumieć poprzez groby lokalną specyfikę, koloryt i legendę. Cmentarz jest rodzajem poetyckiej ballady o miejscowości i okolicy. Jest balladą zamkniętą w kamieniu, metalu i pamięci. Cmentarz jest kluczem do historii (lokalnej), a historia kluczem do cmentarza. Nie można wejść w zrozumienie dziejów miejscowości (regionu), nie otwierając przeszłości tymi dwoma kluczami jednocześnie2.

W okresie PRL zajmowanie się zabytkami cmentarnymi nie było w zasadzie mile widziane przez ówczesne władze. Stąd przyzwolenie na dewastację zabytków sepulkralnych. Przyniosło to niepowetowane straty dla kultury polskiej. Przestały istnieć znakomite obiekty rzeźbiarskie i architektoniczne na wielu polskich nekropoliach, a także informacje wyryte na epitafiach nagrobnych. Zmiana granic pozbawiła nas, niemal z dnia na dzień, połowy zabytków sepulkralnych, z których większość po prostu zniszczono. Stąd palącą potrzebą w III Rzeczypospolitej jest ocalenie wiedzy zapisanej na kamieniach. Wiedzy, która zanika z powodu braku działań konserwatorskich prowadzonych na niewielkich cmentarzach wiejskich i w małych miejscowościach.

Szczególnie cenne dla przeszłości są groby szlacheckie i ziemiańskie. Szlachta i ziemianie nie tylko byli elitą społeczeństwa polskiego, ale także motorem napędowym patriotyzmu — uczestnikami narodowych zrywów, promotorami kultury i rozwoju gospodarczego. Niestety, informacje z nagrobnych epitafiów, będące niejednokrotnie jedynym śladem po historycznych postaciach, były i są niszczone lub ulegają destrukcji z powodu braku konserwacji. Z przykrością trzeba stwierdzić, że nie tylko starania władz PRL, ale także chciwość zwykłych ludzi, ale również świeckich i duchownych administratorów cmentarzy, poczyniła w przeszłości i czyni obecnie wielkie spustoszenie. Wiele cmentarzy zostało niemal zupełnie pozbawionych zabytkowych obiektów. Dlatego te, które ocalały powinny krzyczeć głośno, by dać świadectwo — one przecież także nie będą trwać wiecznie.

Informacje z epitafiów są nieocenionym źródłem do biografistyki, do badań nad heraldyką, a zwłaszcza heraldyką sepulkralną, do określania stosunków własnościowych na danym terenie w danym okresie, do genealogii. Pomniki cmentarne są również dziełami sztuki tworzonymi przez konkretnych twórców sygnowanych własnymi nazwiskami lub nazwami warsztatów kamieniarskich.

Pisząc o zmarłych dzielę ich na szlachtę i ziemian. Trudno w drugiej połowie XIX wieku i w początkach XX stulecia jednoznacznie określić na podstawie epitafium, czy osoba pochowana była szlachcicem, czy też tylko właścicielem majątku szlacheckiego nabytego przez bogatego przemysłowca lub kupca. Stąd to rozróżnienie, które może być weryfikowane w trakcie badań archiwalnych. Przecież osoba niejednoznacznie określana w inskrypcji nagrobnej ziemianinem, może okazać się równocześnie szlachcicem. Ale może być zupełnie innego pochodzenia.

Do grobów szlacheckich zaliczam monumenty z wyobrażeniem herbu. Przeważnie jest on płasko — lub wypukłorzeźbiony, czasem ryty konturem, sporadycznie odlewany z metalu. Niestety — herbów na pomnikach zachowało się niewiele, a te które istnieją przysparzają problemów, bo albo są słabo zachowane, albo są to odmiany herbowe, które trudno nazwać — polska heraldyka nigdy nie stworzyła pełnego herbarza wszystkich znaków i ich odmian. Właściwie żaden z wielkich herbarzy polskich nie został ukończony przez jego autora. Inny kłopot sprawia inwencja kamieniarzy, którzy przedstawiali herby często w sposób artystyczny, co także utrudnia czasem jednoznaczną identyfikację, zwłaszcza, gdy wizerunek herbu jest uszkodzony.

Drugim sygnałem szlachectwa jest umieszczenie w tekście epitafijnym nazwy herbu. Przykładowo: na cmentarzu w Grodnie nad Niemnem pochowano gen. Józefa Zarzeckiego († 1869) „herbu Warnia”, a w Łęczycy Ambrożego Wysockiego (†1863) „herbu Godziemba”.

Trzecim „dowodem szlachectwa” jest umieszczenie w inskrypcji nazwiska dwuczłonowego, zawierającego w pierwszej części nazwę herbu. Na przykład na kutnowskim cmentarzu przy Cmentarnej spoczywa Ferdynand Zaremba Cielecki

Do szlachty zaliczam również osoby, posiadające tytuły arystokratyczne. Na wspomnianym cmentarzu w nadniemeńskim Grodnie spoczęli np. baronowie Dangel z podkutnowskich Skłót, m.in. baron Zygmunt Dangel († 1906) zmarły właśnie w Skłótach. Natomiast w Orłowie pochowano baronów Skarżyńskich. Zaliczam do szlachty także osoby, które przed nazwiskiem umieściły „de” lub „von”, np. Joannę de Gollen Jelską z kutnowskiego cmentarza.

Natomiast określenia typu: „obywatel ziemski”, „dziedzic”, „dziedzic dóbr” itp. mogą oznaczać szlachectwo, lecz nie muszą. I odwrotnie: „obywatel” z reguły oznacza mieszczanina — posesjonata, ale zdarza się, że na grobach szlachty pisano tylko „obywatel” bez dodawania: „ziemski”. Natomiast na grobach ziemian często umieszczane są określenia „właściciel dóbr”, „właściciel majątku”, właściciel konkretnej wsi, czy konkretnych dóbr, a czasem po prostu ziemianin lub również obywatel ziemski, co może oznaczać, że ziemianin był szlacheckiego pochodzenia3.

Kutno

Cmentarz rzymskokatolicki

Kutnowski cmentarz położony przy ul. Cmentarnej jest największą nekropolią regionu kutnowskiego. Stąd duża liczba grobów szlacheckich i ziemiańskich znajdujących się na jego terenie.

Tylko kilka obiektów posiada herby. W pobliżu kaplicy cmentarnej zachowały się dwie płyty granitowe rodziny Podczaskich. Na obu wyryto konturowo u dołu płyt uproszczony herb Rola.

Pochowano tu Ignacego Podczaskiego (l. 72 — † 3 VI 1888) — zmarłego w Kutnie Kawalera herbu Rola, byłego Pomocnika Naczelnika Zarządu Pocztowego w Warszawie (płytę ufundował wnuk Bolesław) i zmarłą również w Kutnie Ksawerę z Podczaskich Szatkowską (l. 88 — † 18 XII 1904).

Wypukłorzeźbiony herb Jastrzębiec z klejnotem umieszczono na naczółku granitowego monumentu otoczonego ozdobną kratą. Pochowano pod nim zmarłą w Kutnie obywatelkę ziemską Józefę z Ulatowskich Poradowską (l. 51 — † 8 VII 1865).

Najciekawszym obiektem z herbem określonym słownie jest obejście grobowe Skotnickich herbu Rola. Otoczony piękną kratą monument z czarnego granitu posiada napis „Grób Skotnickich herbu Rola”.

Spoczęli tu:

Ludomir Skotnicki (1873 — 1909) — dziedzic Maliny

Regina z Tabaczyńskich Skotnicka (1879 — 1959)

Leopold Skotnicki z Maliny (1904 — 1979)

Halina z Garbowskich Skotnicka (1916 -?).

Dużą grupę stanowią pochówki z inskrypcjami dodającymi herb do nazwiska.

Wymienić tu należy przede wszystkim groby:

Ferdynanda Zaremba — Cieleckiego († 1 III 1878) i jego żony Honoraty z Pstrokońskich Cieleckej († 26 XII 1880) — w inskrypcji zaznaczono, że małżonkowie spędzili ze sobą 50 lat. Obok rodziców pochowano również córkę Wandę z Cieleckich Zaremba Cielecką († 1 V 1885); grobowiec Zofii Chlewickiej z Korwin — Piotrowskich (1884 — 1921) i Zygmunta Chlewickiego (l. 74 — † 1938) — zaniedbana budowla z gruszkowatym naczółkiem zwieńczona jest prostym krzyżem; obok, pod płaską płytą, spoczął Bolesław Belina — Brzozowski († 1880?) — lekarz dentysta.

W południowej części cmentarza stanął współczesny pomnik rodziny Ostoja — Gajewskich. Inskrypcja wymienia Zofię (1878 — 1926), Lucjana (1856 — 1940), Zofię z Gorzelańskich (1914 — 1973) i Karola (1907 — 1992).

Ostatnim z tej grupy jest skromny nagrobek Zbigniewa Szczepana Dołęga — Zakrzewskiego (1903 — 1936).

Na kutnowskim cmentarzu występują zatem w formie graficznej lub określone z nazwy herby: Rola, Jastrzębiec, Zaremba, Korwin, Belina, Ostoja i Dołęga.

Pozostałe pochówki szlacheckie i ziemiańskie dotyczą członków Związku Ziemian i właścicieli okolicznych dóbr. Pochowano tu m.in.:

Adelę z Rudnickich Rzeszotarską (5 XII 1839 — 9 II 1897) — byłą obywatelkę ziemską (piaskowcową płytę ufundowali brat i dzieci)

Jadwigę z Idzikowskich Grabską (l. 74 — † 23 III 1860) — wdowę po obywatelu ziemskim

Ignacego Słupskiego (l. 79 — † 7 IV 1889) — pułkownika byłych Wojsk Polskich i obywatela ziemskiego (nagrobek ufundowali zięć i córka)

Henryka Lesza (l. 73 — † 17 V 1907) — byłego obywatela ziemskiego i fundatora stacji kościelnych

Konstantego Jelskiego († IV 1929) — nauczyciela i Sekretarza Związku Ziemian oraz jego żonę Joannę z de Gollen Jelską (l. 64? — † 20 VII? 1909) — na ich grobie umieszczono piękny secesyjny pomniczek z piaskowca

Adolfa Smoleńskiego (26 II 1870 — 32 V 1938) — właściciela majątku Stara Wieś, Wiceprezesa Związku Ziemian Oddziału Kutnowsko — Gostynińskiego, Prezesa Rady Nadzorczej Spółdzielni Rolniczo — Handlowej „Wspólna Praca”, członka Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie, członka Rady Wydziału Powiatowego i Rady Gminy w Kutnie i wielu innych organizacji społecznych (współczesny grobowiec);

Marię Elżbietę z Bukowieckich Smoleńską /żonę Adolfa/ (5 IX 1878 — 21 II 1963) — członka Zarządu Związku Ziemianek Powiatu Kutnowskiego — obok niej spoczęli: Leokadia Bukowiecka ((1876 — 1945), Janusz Smoleński (6 V 1908 — 26 XII 1983) — lekarz medycyny, major WP, Kawaler Krzyża Virtuti Militari, Kleeberczyk i Natalia Smoleńska /żona Janusza/ (l. 72 — † 20 IV 1990).

Ponadto na kilku grobach zmarłych określono mianem obywateli, co nie jest jednoznaczne z byciem szlachcicem czy ziemianinem. Dla porządku podaję jednak i te osoby:

Julian Budziński (l. 78 — † 15 II 1902) — były obywatel i profesor szkoły rolniczej;

Obywatele Ziemi Bobrujskiej: Stanisław Federowicz (1898 — 1997), Stanisław Federowicz (1944 — 1945), Helena Federowicz (1900 — 1987), Eugeniusz Federowicz /symbolicznie/ (1922 — 1942) –zamordowany na Polesiu przez okupanta.

Prawdopodobnie pomnikiem szlacheckim jest uszkodzony neoklasycystyczny monument z piaskowca z motywem pochodni skierowanych płomieniami ku dołowi na znak gasnącego żywota. Spoczęła pod nim Franciszka z Zawiszów Czarnych Cielecka († 24 VIII 1867)4.

Krośniewice

Cmentarz rzymskokatolicki i kościół Wniebowzięcia NMP

Cmentarz miejski w Krośniewicach nie posiada na swoim terenie pomników z herbami lub ich nazwami na epitafiach. Natomiast zachowały się tu nieliczne zabytki, które można zakwalifikować zarówno jako szlacheckie jak i ziemiańskie.

Pierwszym z nich jest położony w głównej alei grobowiec z piaskowca, w którym spoczął Florian Franciszek Józef Byszewski (7 /?/ VI 1854 — 16 XII 1928) — inżynier i właściciel Szołajd.

Przy głównej alei umieszczono również nietypowy obiekt — pomnik w formie sarkofagu z piaskowca, opartego na lwich łapach. Pochowano tu Henryka Gzowskiego (13 VII 1822 — 20 III 1875) — obywatela ziemskiego, którego epitafium umieszczono w kruchcie miejscowego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Tablicę w kościele ufundowała żona.

Epitafia w kruchcie kościoła mają ponadto:

Maria z Kiełczewskich Gojska (15 VIII 1804 — 26 VII 1873) — obywatelka ziemska (epitafium ufundowała córka) — w północno — wschodnim narożniku cmentarza znajduje się secesyjna płyta z piaskowca Marii z Kiełczewskich Gojskiej i Jana Gzowskiego — byłego oficera Wojsk Polskich.

W kruchcie kościoła ma także swoje epitafium Katarzyna z Patków Dziewulska (l. 46 — † 20 VIII 1861). Płytę ufundował mąż. Nad inskrypcją umieszczono ryte herby z klejnotami. Z lewej herb Dziuli Dziewulskich, a z prawej Prawdzic Patków5.

Łęki Kościelne

Cmentarz rzymskokatolicki

W Łękach Kościelnych zachowały się pozostałości cmentarza przykościelnego. Istnieje także użytkowany obecnie cmentarz grzebalny. Na przykościelnym zachowała się niewielka płytka z piaskowca poświęcona Adolfowi Zaleskiemu (31 III 1816 — † 13 V 1882) — obywatelowi ziemskiemu.

Natomiast cmentarz grzebalny kryje kilka interesujących pochówków. Mimo, że z inskrypcji nie wynika szlacheckie czy ziemiańskie pochodzenie pochowanych tu osób, warto wspomnieć o pięknym pomniku na grobie Konstancji z Świętosławskich Sokolnickiej († 1888). Świętosławscy byli właścicielami Siemienic koło pobliskiego Strzegocina. Epitafium o tym milczy. Pomnik jest wart wzmianki dzięki swojej rzeźbiarskiej formie. Przedstawia wspaniale wykonaną postać Maryi stojącej pod krzyżem i opłakującej Chrystusa. Jest to rzeźba figuratywna, która musiała wyjść spod ręki znakomitego artysty rzeźbiarza. Być może uda się ustalić kiedyś jej autorstwo. Jest to jedno z nielicznych dzieł tej klasy w regionie kutnowskim. Podobne, ze względu na wartość artystyczną, spotkać można jedynie na cmentarzu w Kutnie.

Bezspornie szlacheckim nagrobkiem jest bezstylowy pomniczek Jadwigi z Plichtów Różyckiej i jej męża Mieczysława Rola — Różyckiego. Plichtowie na początku XIX wieku pisali się „von Plichta” i byli szlachtą z powiatu sochaczewskiego osiadłą w Łęczyckiem, m.in. w 1800 roku zakupili od Pomian — Grabskich Kuchary Strzegocińskie.

Obok małżonków Różyckich spoczęli:

Tadeusz A. Rola — Różycki (1898 — † 1938)

Jerzy Rola — Różycki

Stefulek Tański

Józefa Różycka (1905 — † 1988)

Ziemiańskimi grobami są natomiast: bezstylowe obejście Chełchowskich. Pochowano tu Michała Chełchowskiego (l. 66 — † 24 XI 1906) — właściciela Konar i Rustowa, Romana Chełchowskiego (l. 30 — †1914), Stanisława Augusta Chełchowskiego (1880 — † 1945), Teklę Chełchowską († 1917), Romana Chełchowskiego (1918 — † 1 VIII 1944) — ppor. lotnictwa, urodzonego w Rustowie, poległego w Powstaniu Warszawskim.

Na grobie umieszczono także inskrypcję pro memoria Andrzeja Michała Chełchowskiego (1956 — 1993) –urodzonego w USA i tam zmarłego tragicznie oficera amerykańskiej policji, odznaczonego medalami.

W Łękach spoczął również Ignacy Śliwiński (1838 — 1895) — właściciel wsi Rybice6.

Oporów

Cmentarz rzymskokatolicki

Na oporowskiej nekropolii zachowały się dwa obiekty z herbami — obydwa należące do rodziny Orsettich. W części cmentarza leżącej na prawo od bramy, na podłużnym wzniesieniu kryjącym kryptę grobową, ustawiono kilkumetrową kamienną kolumnę na obszernej podstawie, na której umieszczono epitafia. Całość wykonano z jasnego piaskowca. Kolumnę wieńczy podstawa z akroteriami, nad którą umieszczono krzyż równoramienny z wypukłorzeźbionym puttem na przecięciu ramion. Na trzonie kolumny umieszczono napis: „Grób Rodziny Orsettich 1862 Rodzicom Dzieci”.

Nad napisem znajduje się wypukłorzeźbiony kartusz z uproszczoną odmianą herbu Złotokłos z klejnotem. Ciekawostką jest to, że ta odmiana jest idealnym odwróceniem herbu umieszczonego na grobie Ludwika Orsettiego (1879 — † 1914) — właściciela Gledzianowa, urodzonego w Oporowie, pochowanego na cmentarzu w Strzegocinie koło Kutna. Na grobie Ludwika Orsettiego orłek umieszczony jest u dołu, natomiast w Oporowie u góry. Kłosy natomiast odpowiednio odwrotnie. Tadeusz Gajl w swoim herbarzu herb o takim rysunku określa jako Markiewicz — orłek u góry, kłosy na dole.

Pochowano w oporowskim grobowcu:

Tomasza Orsetti (7 III 1796 — † 13 VI 1851)

Konstancję Orsetti (l. 7 — † 5 IV 1841)

Joannę Orsetti (l. 6 — † 15 X 1844)

Natalię Orsetti (l. 2 — † 26 III 1847)

Konstantego Orsetti (l. 2 † 26 III 1849)

Józefa Orsetti (l. 20 — † 11 VII 1863)

Aleksandrę z Linowskich Orsetti (21 I 1811 — 13 III 1854

Aleksandra Zabłockiego (l. 2 — † 1 V 1858)

Konstantego Zabłockiego (l. 2 — † 29 IV 1860)

Katarzynę Orsetti (ur. w Oporowie 20 IV 1851 — † w Warszawie

9 III 1865)

Edwarda Orsetti (ur. w Gołembiewie 13 III 1835 — † w Illenau

2 XI 1891)

W części cmentarza znajdującej się na lewo od bramy zachował się grobowiec z piaskowca zwieńczony krzyżem na podstawie, wykonanym z białego marmuru. Na podstawie znajduje się sygnatura firmy kamieniarskiej A. Żydok w Warszawie wykonana techniką nabijania liter metalowych we wcześniej przygotowane wykroje w kamieniu. Od frontu na podstawie krzyża umieszczono wypukłorzeźbione tarcze herbowe z klejnotami. Po prawej stronie herb Pomian z nieczytelną dewizą na opasce; po lewej stronie tarcza w rosochę z herbem złożonym Złotokłos, zwieńczonym trzema klejnotami. Ta wersja herbu umieszczona jest w herbarzu Gajla.

W grobowcu spoczęli:

Józef Orsetti (4 V 1795 — 29 IX 1870) — właściciel dóbr Byszew

Józefa z Orsettich hrabianka Stadnicka (ur. w Oporowie 27 II

1878 — zm. w Berlinie 24 II 1899)

Fanny Orsetti (5 IX 1863 — 24 II 1878)

Adam Orsetti (1 VI 1874 — zm. w Wiesbadenie /sic!/ 20 VII

18927.

Orłów

Cmentarz przykościelny

Na cmentarzu parafialnym nie zachowały się żadne pochówki jednoznacznie szlacheckie lub ziemiańskie, natomiast na cmentarzu przykościelnym kościoła pod wezwaniem św. Jadwigi i Bożego Ciała znajduje się klasycystyczne mauzoleum z katakumbami. Na tympanonie wspartym na kolumnach umieszczono napis; „Grób rodziny baronów Skarżyńskich”.

Według Mirosława Skarżyńskiego — badacza dziejów rodowych — w orłowskich katakumbach spoczęli:

Ambroży baron Skarżyński (6 XII 1787 — 6 VI 1868) — legendarny oficer 1 Pułku Szwoleżerów Gwardii Napoleona I, generał Wojsk Polskich w 1831 r., jego żona Józefa z Sokołowskich herbu Pomian (Oporów? był jej posagiem), syn Ambrożego — Jerzy Skarżyński (7 VI 1819 — 8 III 1875) — powstaniec wielkopolski z 1848 r.

Co do czwartej krypty nie ma pewności, czy jest pusta, czy też spoczywa w niej któreś z dzieci Ambrożego urodzone po 1831 r. i zmarłe kilka lat później.

Ciekawostką Orłowa są płyty rycerzy na frontonie kościoła. Najprawdopodobniej pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku. Umieszczono na nich herb Ciołek. Przy czym na lewej płycie cielak ma skrzyżowane nogi, czego nie wyrzeźbiono na płycie prawej. Płyta z datą 1542 przedstawia Jana Dvozika (Dyozika) lub Jana de Vozika8.

Strzegocin

Cmentarz przykościelny

Podobnie jak w Łękach Kościelnych, w Strzegocinie istnieją także dwa cmentarze — nieczynny przykościelny i czynny — parafialny. Przy kościele pod wezwaniem świętych Bartłomieja i Wojciecha zachowały się pozostałości dawnego cmentarza funkcjonującego do około połowy XIX wieku, kiedy to najprawdopodobniej cmentarz zlikwidowano. Kiedy natomiast powstał cmentarz parafialny — trudno ocenić, być może istniał równolegle z przykościelnym, na którym chowano dobrodziejów kościoła, a pozostałych mieszkańców na parafialnym. Obok kościoła szczególne wrażenie sprawia neoklasycystyczny pomnik ze wspaniałą bordiurą u szczytu.

Jego projekt jest niemal identyczny z pomnikiem, który istniał w Łęczycy do 1985 roku. Łęczycki monument postawiono około 1840 roku na grobie Petronelli z Borettich Bethier — żony budowniczego powiatu łęczyckiego. Monument w Strzegocinie posiada, podobnie jak ten łęczycki płaskorzeźbione pochodnie skierowane płomieniami w dół umieszczone pod epitafium. Na znak gasnącego życia. Marmurowe epitafium zawiera sygnaturę J. Susłowskiego (?) z Warszawy przy ul. Powązki. Ciekawostką jest podobna sygnatura Jana Susłowskiego lub Ścisłowskiego z Warszawy na epitafium napoleończyka Szymona Nowickiego († 1818) w kościele bernardyńskim w Łęczycy. Kapitan Nowicki zginął w pojedynku z Józefem Bemem o … psy myśliwskie.

Pod strzegocińskim pomnikiem pochowano Jana Nepomucena Wodzińskiego (19 III 1777 — 14 III 1841) — dziedzica dóbr Ktery i Zieleniew.

Epitafium zawiera ponadto następującą formułę:

„Wdzięczni dobroczyńcy swemu synowie Tomasz i Józef Wodzińscy ten pomnik mu położyli. Przechodniu połącz z ich modłami pobożne za duszę jego westchnienie”.

Pomnik łęczycki i strzegociński prócz spoczywających pod nimi osób różni jeden zasadniczy element. Na strzegocińskim pomniku umieszczono na jego podstawie wypukłorzeźbioną tarczę herbową zwieńczoną koroną z klejnotem. Na tarczy odkuto herb Jastrzębiec. Tarcza okolona jest panopliami, które być może są sugestią, że zmarły był uczestnikiem wojen lub powstań.

Opodal wystawiono klasycystyczny obelisk, na którego górnej części wyryto napis:

„Zwłokom Tomasza Bożawola Górskiego familia ten pomnik poświęca 11 sierpnia 1811 roku w 75 wieku swego”.

Na wprost absydy świątyni przystawiono do ogrodzenia grobowiec z dwiema jednakowymi płytami ozdobionymi czaszkami i skrzyżowanymi piszczelami.

Lewe epitafium poświęcono Maryannie z Wardęskich Małachowskiej (l. 77 — † 1826).

Na prawym znalazła się następująca inskrypcja:

„Tu leży Antoni Górski dziedzic dóbr Strzegocin, Kollator kościoła tutejszego, Pułkownik Artylerii Woysk Polskich, Kawaler Krzyża Woysk i Legii Honorowey, zmarły 9 III 1835, lat 65, żona wraz z dziećmi”.

Strzegocin

Cmentarz rzymskokatolicki

Około 500 metrów na zachód od kościoła mieści się cmentarz parafialny. Niemal na wprost kaplicy cmentarnej umiejscowiono grobowiec z dwiema marmurowymi płytami ułożonymi płasko nad wejściem do krypt.

Na płytach umieszczono epitafia z nabijanych liter z metalu. Na lewej płycie podano dane Ludwika Orsettiego (ur. w Oporowie 6 VIII 1979 — zasnął w Bogu w Gledzianowie 7 VI 1914) — właściciela dóbr Gledzianów.

Na płycie z prawej strony umieszczono napis:

„Karolina z Orsettich Zabłocka urodzona w Lesznie 30 października 1831 roku zgasła w Gledzianowie 6 września 1905 roku. Kochająca córka prosi o Zdrowaś Marya dla najlepszej Matki”.

Z tyłu grobowca umieszczono na wielostopniowej podstawie ponad trzymetrowej wysokości krzyż z marmuru, na którego podstawie znalazły się dwa ryte konturowo herby. Nad kartuszami umieszczone są korony i klejnoty. Na tarczach herbowych zastosowano szrafowanie. Nad koroną lewą (Ludwika Orsettiego) umieszczono klejnot przedstawiający niedźwiedzia, a nad koroną prawą (Karoliny z Orsettich Zabłockiej) lwa. Lewy herb to Złotokłos w uszczerbionej odmianie (patrz: Oporów). Prawy zaś to Łada Zabłockich. Oba herby są wyjątkowo precyzyjnie wyryte.

Przy ogrodzeniu od strony kościoła znajduje się piaskowcowy pomnik na schodkowej podstawie. U jego szczytu umieszczono przepiękną wypukłorzeźbioną, we wklęsłym medalionie, rozetę kwiatową. Spoczął tutaj Apolinary Pomian — Grabski, właściciel dóbr Kuchary, były Sędzia Pokoju, (l. 73 — † 19 IV 1879).

Kilka metrów na lewo znajduje się zbliżony stylistycznie monument z piaskowca z epitafium Ignacego Pomian — Grabskiego (patrz — M. Pisarkiewicz, Z dziejów rodziny Grabskich z Kuchar Strzegocińskich koło Kutna /w:/ Kutnowskie Zeszyty Regionalne, T. VII, Kutno 2003, s. 275 — 288).

Nieopodal pomników Pomian — Grabskich znajduje się pagórek, który jest w istocie grobowcem, na którego szczycie ocalał pomnik z piaskowca z wypukłorzeźbionym wieńcem laurowym. Pochowano tu Macieja Malewskiego († 21 XI 1883) — obywatela ziemskiego.

Obok kaplicy znajduje się kolejny grobowiec wykonany z piaskowca. Wieńczy go potężny krzyż. Na podstawie krzyża odkuto epitafium dla Jana Góreckiego herbu Szeliga (l. 76 — † 7 VI 1899) — właściciela dóbr Strzegocin. Do podstawy, u samego dołu przymocowano marmurową tablicę poświęconą Tadeuszowi Około — Kułakowi (l. 29 — † 5 VIII 1933) — właścicielowi dóbr Strzegocin i Kawalerowi Krzyża Virtuti Militari. Natomiast na wejściu do krypty zamontowano współczesną tablicę z granitu z napisem:

Właściciele dóbr Strzegocin:

Jan Górecki (1823 — 7 VI 1899)

Adela Górecka z d. Suchocka (13 XII 1862 — 7 II 1918)

Witold Górecki (25 I 1885 — 29 IV 1940)

Tadeusz Około — Kułak (15 V 1904 — 5 VIII 1933)

Jadwiga Około — Kułak z d. Nowakowska (17 VIII — 30 I 1995)

Stanisław Około — Kułak (27 IV 1911 — 27 V 1997)

Po drugiej stronie alei tkwi częściowo zakopana w ziemi marmurowa tablica poświęcona Stanisławowi Karnkowskiemu († 12 II 1887) i jego żonie Jadwidze.

S. Karnkowski był właścicielem dóbr Leszno.

Obok zachował się przepiękny neobarokowy krzyż z marmuru na marmurowej podstawie. Umieszczono na niej epitafium dla Bronisławy z Otockich Karnkowskiej (29 X 1825 — 27 VII 1866).

Ostatnim grobem, o którym należy wspomnieć, jest położony w alei głównej blisko bramy, ogromny grobowiec z czarnego granitu wykonany przez firmę kamieniarską B. Sypniewski z Warszawy przy Powązkowskiej 28. Z tyłu grobowca mieszczącego kryptę ustawiono modernistyczny pomnik z czarnego granitu. Inskrypcja informuje, że pochowano tu:

Romana Sławińskiego (l. 56 — † 18 IX 1916) — właściciela majątku Leszno

Jana Sławińskiego (10 VIII 1889 — 23 I 1968) — właściciela dóbr Bedlno

Wandę z Hyżyckich Sławińską, primo voto Kręską (l. 32 — † 28 XII 1930)9

Powyższy przyczynek nie wyczerpuje tematyki. Jest próbą pewnej systematyki materiału z części regionu kutnowskiego, z tego co ocalało na wymienianych cmentarzach. Przy braku wyczerpującej literatury na powyższy temat jest to zarazem prowokacja do podjęcia dalszych badań i do dyskusji i uzupełnień nad tym, co udało się w prezentowanym materiale zebrać. W przyszłości należałoby także pomyśleć o zebraniu informacji z cmentarzy regionu kutnowskiego na temat pochowanych na nich kapłanach.

Przypisy do rozdziału „Powiat Kutnowski”

1 Prezentowany materiał nie obejmuje wszystkich aspektów związanych z grobami ziemiańskimi i szlacheckimi regionu kutnowskiego. Jest przyczynkiem do tej słabo opracowanej tematyki. Pisząc artykuł opierałem się na własnych badaniach prowadzonych dla Związku Szlachty Polskiej na cmentarzach Kutna i południowej części regionu w latach 2000—2004. Traktuję tekst w obecnym stanie, jako punkt wyjścia do kompleksowego opracowania tematu w przyszłości przeze mnie lub innego autora zainteresowanego tą tematyką. Zdaję sobie jednocześnie sprawę, że badania zabytków sztuki sepulkralnej, nekropolii wiejskich i niewielkich ośrodków miejskich, jest wyścigiem z czasem. Część opisywanych w artykule obiektów już nie istnieje lub ich epitafia stały się całkowicie lub częściowo nieczytelne. Stąd prezentacja niekompletnego materiału. Degradacji nie da się uniknąć i wszystkiego nie można ocalić, ale trzeba spróbować zebrać jak najwięcej informacji i zatrzymać je dla potomnych w postaci publikacji. I taki jest podstawowy — źródłotwórczy cel moich działań prowadzonych w ostatnich latach w regionach łęczyckim, kutnowskim, sieradzkim, w okolicach Kalisza i na Kujawach oraz wybiórczo w innych miejscach kraju i za jego obecną wschodnią granicą. Inwentaryzując cmentarze brałem pod uwagę tylko te obiekty, z którym jednoznacznie wynikało, że spoczywają pod nimi szlachta lub ziemianie. Pominąłem najprawdopodobniej pewną grupę zmarłych. Za punkt wyjścia przyjąłem jednak treść epitafiów i tego starałem się konsekwentnie trzymać, by uniknąć pomyłek.

2 M. Pisarkiewicz, Ballada o mieście umarłych /w:/ Historia grobami pisana. Cmentarz parafii św. Andrzeja Apostoła w Łęczycy, Łęczyca, 2004, s. 10.

3 M. Pisarkiewicz, Heraldyka nagrobna cmentarza w Łęczycy, „Verbum Nobile”, nr 1(11), 1997, s. 15; M. Pisarkiewicz, Heraldyka nagrobna cmentarza w Łęczycy, http://www.szlachta.org /pisarkiewicz. htm; M. Pisarkiewicz, Grodno nad Niemnem, http://www.szlachta.org /pisarkiewicz/ grodno.htm

4 M. Pisarkiewicz, Kutno, http://www.szlachta.org /pisarkiewicz/ kutno.htm

5 M. Pisarkiewicz, Krośniewice, http://www.szlachta.org /pisarkiewicz/ krośniewice.htm

6 M. Pisarkiewicz, Cmentarz rzymskokatolicki w Łękach Kościelnych koło Kutna, http://www.szlachta.org /pisarkiewicz/ leki.htm; M. Pisarkiewicz, Z dziejów rodziny Grabskich z Kuchar Strzegocińskich koło Kutna /w:/ Kutnowskie Zeszyty Regionalne, T. VII, Kutno 2003, s. 280 — 283.

7 M. Pisarkiewicz, Oporów koło Kutna — cmentarz rzymskokatolicki, http://www.szlachta.org /pisarkiewicz/ http://www.szlachta.orgm; M. Pisarkiewicz, Strzegocin, oporow.ht /pisarkiewicz/ strzegocin.htm, T. Gajl, Herby szlachty Rzeczypospolitej Obojga Narodów, Gdańsk 2003, s. 137 i 254.

8 M. Pisarkiewicz, Orłów (pow. kutnowski) — cmentarz przykościelny, http://www.szlachta.org/pisarkiewicz/orlow.htm

9 M. Pisarkiewicz, Cmentarz przykościelny kościoła p.w. św. Bartłomieja i Wojciecha w Strzegocinie koło Kutna (d. województwo płockie), http://www.szlachta.org/pisarkiewicz/strzegocin.htm; M. Pisarkiewicz, Cmentarz rzymskokatolicki w Strzegocinie koło Kutna, http://www.szlachta.org/pisarkiewicz/strzegocin.htm; M. Pisarkiewicz, Napoleońskie epitafium, „Posłaniec Bernardyński”, 2004, nr 7 (63), s. 10; O. Kokocińska, Historia grobami pisana. Cmentarz rzymskokatolickiej parafii św. Andrzeja Apostoła w Łęczycy, Łęczyca 2004, s. 54; M. Pisarkiewicz, Z dziejów rodziny Grabskich z Kuchar Strzegocińskich koło Kutna /w:/ Kutnowskie Zeszyty Regionalne, T. VII, Kutno 2003, s. 275 — 288; M. Pisarkiewicz, Pomniki szlacheckie i ziemiańskie na polskich cmentarzach (III), „Verbum Nobile”, 2000, nr 13/14, s. 51 — 53, A. Tuszyńska, Rodzinna historia lęku, Kraków 2005, s. 168 — 173.

Powiat łaski

Grabno

Cmentarz rzymskokatolicki

Grabno to wieś położona w pow. łaskim (woj. łódzkie), w Gminie Sędziejowice. Wieś wymieniono w dokumentach po raz pierwszy w 1340 roku. Znajdował się tu drewniany kościół św. Wacława, rozebrany w 1771 roku. Na jego miejscu postawiono inny, fundowany przez rodzinę Wężyków, właścicieli wsi. Kościół ten został spalony w czasie działań wojennych w dniu 4 IX 1939 roku.

Cmentarz znajduje się na niewielkim wzniesieniu w południowo — zachodniej części miejscowości.

Na cmentarzu godna uwagi jest kwatera wojskowa 14 żołnierzy polskich z 1939 roku.

Na pomniku umieszczono napis:

„Polegli na polu chwały w dniach 4 i 5 IX 1939 r. w walce z hitlerowskim najeźdźcą bohaterscy żołnierze 72 pp z Radomia w bitwie o Józefów i Rogoźno”.

W pobliżu, po prawej stronie alei głównej, zbudowano współczesne obejście grobowe z trzema nagrobkami z granitu. W centrum obejścia znalazł się grób, w którym spoczęły sprowadzone po II wojnie światowej prochy gen. Józefa Kobyłeckiego.

Na płycie umieszczono napis:

Józef Kobyłecki

Generał WP

„Dowborczyk”

Kawaler Orderu Virtuti Militari

4 x Krzyża Walecznych

b. dowódca 79 i 13 pp

b. dowódca 2 Półbrygady

Strzelców Podhalańskich

Walczył pod Narwikiem i w Normandii

Ur. w Grabnie 13 lipca 1894 r.

Zm. w Londynie 30 października 1969 r.

Na lewej płycie:

Kobyłeccy

Wacław (1869 — 1947)

Właściciel Grabna

Józefa z d. Stawiska (1866 — 1922)

Maria

Urodzona w Grabnie (1898 — 1906)

Na prawej płycie:

Biernaccy

Kazimierz (1886 — 1957)

Zofia z d. Kobyłecka (1896 — 1970)

Lucyna

Urodzona w Grabnie (1926 — 1998)

Po drugiej stronie alei głównej, idąc w stronę pomnika żołnierzy poległych w 1939 roku, znajduje się płaska płyta z tabliczką z epitafium:

Sabina Schvanenberg von Gause

Obywatelka ziemska

Ur. 22 lutego 1874 r.

Zm. 18 listopada 1955 r.

Obok ulokowano współczesny pomnik z ogromnym głazem narzutowym opartym o jego tył. Na płaskiej płycie znalazły się dwie ukośnie umocowane tabliczki z napisami:

Antoni Jastrzębiec Grabowski

(1946 — 2008)

Anna Maria Jastrzębiec Grabowska

(1905 — 1993)

Ponadto w alei głównej zachował się ceglany grobowiec z trójkątnym frontonem, na którym umocowano dwie żeliwne tablice z odlanymi epitafiami.

Spoczęli tu:

Aleksander Kobusiewicz

Obywatel ziemski

(l. 66 — † 24 września 1891)

Franciszek Hofman

(l. 35 — † 18 września 1897)

Łask

Cmentarz rzymskokatolicki

Łask jest miastem powiatowym w województwie łódzkim. Cmentarz rzymskokatolicki jest położony przy trasie przelotowej z Łodzi do Sieradza. Otoczona ceglanym murem, wielowyznaniowa nekropolia pochodzi z początku XIX wieku.

Nieopodal kaplicy cmentarnej znajduje się rozległy grobowiec ze współczesnymi płytami zamontowanymi na murze wzniesionym z tyłu obiektu.

Spoczęli tu m.in.:

Aleksy Dzik — Kożuchowski (27 VI 1854 — 20 III 1933) — obywatel ziemski

Zofia Kożuchowska z Orzechowskich (6 VII 1864 — 21 VII 1955)

Janusz Szweycer (30 VII 1876 — 12 XI 1959) — właściciel dóbr miasto Łask, członek Rady Stanu, Radca TKZ

Stanisław Szweycer (7 V 1913 — poległ 13 IX 1939) — inż. rolnik, podchorąży 1 Pułku Ułanów, odznaczony Krzyżem Virtuti Militari

Maria Szweycerowa z Kożuchowskich, I voto Radziszewska (9 VII — 6 XI 1967) — Przewodnicząca Komitetu Stowarzyszenia Ziemianek i Kół Gospodyń Wiejskich

Zbigniew Szweycer (10 XI 1920 — poległ 4 X 1939) — podchorąży 2 Pułku Ułanów, odznaczony Krzyżem Orderu Virtuti Militari

Obok tabliczek epitafijnych umieszczono dużą tablicę z blachy z dodatkowymi informacjami o Stanisławie i Zbigniewie Szweycerach. Stanisław był wachmistrzem podchorążym rezerwy 1 Pułku Ułanów Krechowieckich. Urodził się w Łasku, poległ w „M. Wilina Ruś, pow. Wysokie Mazowieckie”. Zbigniew był plutonowym podchorążym 2 Pułku Ułanów Grochowskich. Urodził się w Łasku, poległ w Woli Gułowskiej w pow. łukowskim jako żołnierz SGO „Polesie”.

Opodal kaplicy umieszczono płytę z piaskowca na grobie Antoniny z Kraśnickich Zabłockiej (l. 65 — † 9 II 1879) — obywatelki ziemskiej.

Na granicy z częścią ewangelicko — augsburską cmentarza pod współczesnym pomnikiem spoczęli:

Olga z Sas — Topolnickich Grudnicka (1880 — 1964)

Dr Tadeusz Bal (1888 — 1967) — absolwent Uniwersytetu Wiedeńskiego, dyrektor szpitala w Łasku

Zofia z Grudnickich Balowa (1909 — 1985).

Kpt. dypl. Jerzy Grudnicki (1912 — 1979): 1939 — Dolina Dunajca, 1940 — Workuta, 1942 — Kazachstan, 1944 — Monte Cassino, Ankona, Bolonia

Opodal umieszczono współczesny obelisk Rodziny Nowina — Jankowskich.

Pochowano tu m.in.: Helenę Jankowską z Pruskich (l. 94 — † 1982) oraz Ludwikę z Kosińskich Nowina — Jankowską ( l. 84 — † 1935).

Łask

Kolegiata — kruchta

Kilkaset metrów na południe od cmentarza znajduje się słynna kolegiata wzniesiona przez prymasa Łaskiego w XVI wieku.

W jej kruchcie wmurowano kilka epitafiów, m.in.: tablicę fundacji syna dla Józefa Pniewskiego (um. w Warszawie w 1913 r.) — uczestnika powstania 1863 r., obywatela powiatu łaskiego i członka Dozoru Kolegiaty Łaskiej oraz ufundowane przez żonę zmarłego rzeźbiarskie epitafium z wypukłorzeźbionym portretem mężczyzny w marmurowym medalionie wykonane najprawdopodobniej przez Bolesława Syrewicza, którego inny sygnowany medalion umieszczono obok. Popiersie przedstawia Antoniego Chotkowskiego (1846 — 1891) — byłego obywatela ziemskiego.

Epitafium wieńczy herb Pielesz.

Marzenin

Cmentarz rzymskokatolicki

Ponad kilometr na południowy — zachód od kościoła znajduje się parafialny cmentarz rzymskokatolicki. W jego centrum wybudowano kaplicę. Po jej lewej stronie stoi za żeliwną balustradą piaskowcowy obelisk z kwiatową płaskorzeźbą u szczytu. Po lewej stronie, u dołu monumentu zasygnował się kamieniarz H. Pfitzner z Łodzi. Jest to grób małżonków Piaszczyńskich.

Spoczęli tu:

Teofila Wiktoria z Lipowskich Ostoja — Piaszczyńska (?)

Henryk Ostoja — Piaszczyński (l. 63 — † 27 IV (?) 1926)

Po przeciwnej stronie alei, na narożniku alei głównej i alei poprzecznej, po prawej stronie patrząc do wyjścia, umieszczono płaską płytę otoczoną potężnymi słupkami z piaskowca bez łańcuchów. Wyrzeźbiono na niej liść palmowy.

Spoczął tu:

Wiktor Maciejowski h. Ciołek (l. 63 — † 1914 w Pruszkowie)

„Kochał gorąco ojczystą ziemię…”

Fenomenem cmentarza jest gigantyczny grobowiec umiejscowiony w głównej alei, niemal przy kaplicy, obok płyty Maciejowskiego herbu Ciołek. Potężna konstrukcja grobowca ma około 10 m długości, a całość otoczona jest ozdobną balustradą z żeliwa. Na końcu grobowca zamontowano współczesny krzyż metalowy na podstawie cementowej z tablicą z napisem:

Grób Rodziny

Sulimierskich

Herbu Stary Koń

Z przodu grobowca zamontowano dwie niewielkie tabliczki:

1.

Lech Maciej Sulimierski

1923 Zielencice

1969 Londyn

kadet z Rawicza

żołnierz AK

2.

Ludmiła Sulimierska

Lat 81

† 15 XI 1994

Obok grobowca Sulimierskich, po jego lewej stronie, pochowano pod płaską płytą z piaskowca z rozetami u góry, otoczoną słupkami połączonymi metalowymi rurkami

Wincentego Sas — Kobylańskiego (ur. 22 stycznia 1830 roku we wsi Mikorzyn w Wielkim Księstwie Poznańskim — † 28 grudnia 1903 roku w Wygięzłowie)

Płyta powstała w zakładzie P. Bogusławskiego w Zduńskiej Woli.

Po drugiej stronie alei głównej, na wprost grobowca Sulimierskich, pochowano Rocha Osińskiego (1880 — 1914) urodzonego w „Księstwie Warszawskiem”. R. Osiński spoczął pod niewielkim neogotyckim monumentem zwieńczonym metalowym krzyżem. Grób otacza piękna balustrada z żeliwa.

W alei poprzecznej biegnącej obok kaplicy w prawo, po lewej stronie alejki, nieco w głębi kwatery zachowała się piaskowcowa płyta z rozetami w rogach, wykonana w warsztacie Jóżefa (?) w Piotrkowie. Spoczęła tu:

Józefa z Skrzyńskich Gorzeńska (l. 45 — † 1896) — obywatelka ziemska

Najpiękniejszym zabytkiem cmentarza jest znakomita secesyjna rzeźba przedstawiająca Maryję pod krzyżem. Ustawiono ją na grobie Józefa Rybarkiewicza (†1915).

Niestety, brak jakiejkolwiek sygnatury firmy czy podpisu artysty.

Marzenin

Rzymskokatolicki cmentarz przykościelny

Marzenin jest niewielką wsią leżącą w pobliżu Zduńskiej Woli — Karsznic w gminie Sędziejowice, w powiecie łaskim województwa łódzkiego. W centrum wsi znajduje się duży rzymskokatolicki kościół p.w. Wniebowzięcia NMP, który zbudowano pod koniec XIV wieku i wielokrotnie przebudowywano, co nadało mu oryginalny wygląd.

Po prawej stronie kościoła, w pobliżu plebanii, zachowały się nagrobki będące pozostałościami dawnego cmentarza przykościelnego. Pierwszy z nich to nagrobek z lekko zaokrągloną płytą epitafijną z piaskowca spoczywającą płasko. Wyryto na niej kursywą, bardzo dużymi literami, tekst poświęcony miejscowemu szlachcicowi:

Dzieci dla ojca.

Tu leży Maxymilian

Zadora

Łączkowski

Syn Wiktora

Sędzia Pokoju

Powiatu Sieradzkiego

Narodzony 1759 (?)

Zmarły 19 Listopada (?)

Niemal pod ścianą plebanii zachowało się ozdobne żeliwne ogrodzenie grobowca. W tylnej części umieszczony jest na murowanej podstawie żeliwny krzyż mający w dolnej części ozdoby w formie fantastycznych stworów — stylizowanych syren (?). O podstawę krzyża oparto marmurowa tablicę z inskrypcją:

August Kożuchowski

Obywatel ziemski,

radca Towarzystwa Kredytu Ziemskiego w Piotrkowie

Lat 67, zmarły 14 lipca 1892 roku

Osierocił ukochaną żonę i dzieci

Benigna z Pętkowskich Augustowa Kożuchowska

Lat 52, zmarła (?) maja 1912 roku

Sędziejowice

Cmentarz rzymskokatolicki

Sędziejowice to wieś gminna położona w powiecie łaskim (woj. łódzkie) wymieniana po raz pierwszy w 1136 r. Początkowo była własnością książęcą, z czasem przekazana została arcybiskupom gnieźnieńskim. Klucz sędziejowicki pozostawał w rękach kościelnych aż do rozbiorów. W 1842 r. majątek ten otrzymał w formie majoratu dowódca Siewierskiego Pułku Piechoty, gen. T. Łuzanow. Po jego śmierci w 1874 r. Dobra przeszły w ręce najstarszego syna, Piotra Łuzanowa. Państwo polskie w 1919 r. odebrało donację. Z dóbr sędziejowickich wyłączono 119 ha i podzielono je na 19 działek, zakładając tzw. Kolonię Sędziejowice, resztę dóbr powierzono Towarzystwu Rolniczemu Łasko-Szadkowskiemu.

W czasie Powstania Styczniowego, w dniu 26 sierpnia 1863 r., gdy w wyniku zarządzonej przez gen. Edmunda Taczanowskiego koncentracji w Sędziejowicach było ok. 1800 powstańców (kawaleria), za zdążającym do wsi niewielkim oddziałkiem dowodzonym przez por. Bąkowskiego wpadła doborowa sotnia Kozaków, w której składzie było wielu synów arystokracji rosyjskiej. Sotnią dowodził rotmistrz huzarów grodzieńskich von Grabbe. Prawie wszyscy Kozacy polegli.

Na miejscowym cmentarzu, który znajduje się w centrum wsi, w 10-lecie klęski (w 1874 r.) Rosjanie wystawili pomnik z płyt piaskowca pamięci rosyjskich żołnierzy. Kolosalny monument istnieje do dzisiaj.

Natomiast przy głównej alejce, pod współczesnym pomnikiem, spoczywają czterej polegli powstańcy ze zgrupowania gen. Taczanowskiego.

W pobliżu grobu powstańców, pod współczesnym pomnikiem z lastryko spoczęli:

Aleksander Ostoja — Chrostowski

(1885 — 1963)

Nauczyciel Technikum Rolniczego

Anna z Grabskich Chrostowska

(1889 — 1974)

Wojciech Chrostowski

(1923 — 1945)

Zginął w Gross — Rosen

Ulejów

Cmentarz wojenny z 1914 roku

Ulejów jest niewielką wsią leżącą w południowej części województwa łódzkiego w powiecie łaskim. Na skraju wsi od strony Szadku ulokowana jest kwatera kilkuset żołnierzy armii niemieckiej, austro — węgierskiej i rosyjskiej, którzy zginęli w tym rejonie w ciężkich walkach w listopadzie i grudniu 1914 roku. Pośród około 20 zachowanych płyt z inskrypcjami znajduje się pionowa stela z cementu z napisem w języku niemieckim:

Spoczął tu ochotnik wojenny, („Ritter”) dziedzic Skrzynna, A. Zaremba — Skrzyński, żołnierz 5 eskadronu, pierwszego regimentu kompani zapasowej (?) najprawdopodobniej armii rosyjskiej, poległy w okolicach Ulejowa 19 listopada 1914 roku.

Widawa

Cmentarz rzymskokatolicki

Widawa jest wsią gminną leżącą w powiecie łaskim, w południowej części województwa łódzkiego, około 30 km od Sieradza. Jeszcze w końcu XIX wieku posiadała prawa miejskie, a w poprzednich wiekach słynęła z Akademii Widawskiej związanej z krakowską Alma Mater.

W rynku zachował się barokowy kompleks klasztoru i kościoła bernardyńskiego. Według literatury ufundowała go rodzina Wężyków. Na frontonie kościoła pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Świętego umieszczono pod rokiem „1678” kilkumetrową stylizowaną kolumnę z herbu Walewskich. Nie jest to element architektoniczny, lecz świadome nawiązanie do herbu Walewskich, który widnieje na płycie erekcyjnej na portalu nad bramą prowadzącą na cmentarz przykościelny. Umieszczono tam oprócz Kolumny Walewskich nazwisko w łacińskiej transkrypcji fundatora Franciszka Walewskiego.

Około dwóch kilometrów na zachód od kościoła bernardyńskiego, na skraju miejscowości usytuowano cmentarz. Nekropolia malowniczo wspina się na niewielkie wzgórze, na którego szczycie wybudowano kościółek pod wezw. Św. Rocha.

Po prawej stronie kościółka cmentarnego znajduje się kilka starych grobowców z otynkowanej cegły. Wszystkie w stylu neoklasycystycznym. W najbliższym kościółka pochowana została:

Michalina z Poradowskich

Arkuszewska

właścicielka dóbr Zborów

(l. 32 — † 31 VII 1864)

Niezwykłym zabytkiem cmentarza widawskiego jest pomnik z otynkowanej cegły z płytą metalową w kształcie tarczy z napisem odlanym wypukle w metalu. U szczytu płyty umieszczono czaszkę. U dołu natomiast znajdują się resztki plakiety, która zawierała niegdyś ozdobę lub herb.

Napis zawiera następujące informacje:

Józef Zaremba

Bywszy Landrat Powiatu Sieradzkiego

Radzca Województwa Kaliskiego

Urodził się d: 18 Marca 1776

Umarł d: 8 Stycznia 1820

Wdzięczna Żona pamiątkę poświęca

Z innych zmarłych widawskiej nekropolii warto wspomnieć:

Dr. filologii Michała Płaczkowskiego (l. 72 — †17 IX 1769) —

rektora Akademii Widawskiej

ks. Tadeusza Błeszczyńskiego (l. 71, w zakonie 50 — † 22 VII

1892) — ostatniego gwardiana oo. Bernardynów w Widawie

Rocha Kuźmierkiewicza (1898 — 1981) — legionistę, uczestnika

walk o niepodległość w l. 1914 — 1920

kpt. Aleksandra Trzepałkowskiego (1902 — 1939) — poległego

za ojczyznę 8 IX 1939 r.

Franciszkę († 1978) i Leona (†1988) Swędziaków — żołnierzy AK

Na cmentarzu znajduje się również kwatera żołnierzy Armii

„Łódź” poległych w 1939 r.

Powiat łęczycki

Góra Świętej Małgorzaty

Cmentarz rzymskokatolicki

Góra Świętej Małgorzaty jest wsią położoną około 10 kilometrów na wschód od Łęczycy. We wczesnym średniowieczu była własnością książąt mazowieckich, którzy ok. 1145 roku przekazali ją na własność klasztoru Kanoników Laterańskich w Trzemesznie. Z tego też okresu pochodzą fragmenty romańskie w ścianach obecnego kościoła pod wezwaniem św. Małgorzaty. Świątynia usytuowana jest na polodowcowym wzgórzu górującym nad całą Ziemią Łęczycką.

Cmentarz parafialny znajduje się u podnóża góry, przy drodze do Tumu. Zajmuje około dwóch hektarów powierzchni. Niegdyś, co wynika z wypowiedzi mieszkańców Góry, bogaty w szlacheckie nagrobki cmentarz obecnie posiada ich niewiele.

Nad całym cmentarzem króluje monumentalny krzyż z piaskowca — prosty i bez ozdób. Pochowano tu Juliana Zabokrzeckiego (l. 68 — † 27 X 1870), obywatela ziemskiego, oraz Teklę z Iwańskich Zabokrzecką (l. 84 — 27 X 1870). Prawdopodobnie byli to właściciele majątku, na miejscu którego znajduje się obecnie wieś Żabokrzeki.

Opodal krzyża Zabokrzeckich usytuowano obejście grobowe otoczone wspaniałą kratą. Wewnątrz umieszczono trzy pomniki. Pierwszy z lewej to granitowy nagrobek z utrąconym krzyżem. Postawiono go na grobie Małżonków obywateli ziemskich Matyldy z Bullów Neffe (l. 68 — † 14 XII 1911) i Józefa Neffe (l. 66 — † 16 III 1912).

Środkowy pomnik wykonano z piaskowca w stylu secesyjnym. Interesujący rzeźbiarsko obelisk wykonała firma L. Wąsowskiego z Łodzi. Poświęcono go Helenie z Neffów Nachtman (l. 23 — † 13 V 1899).