Bezpłatny fragment - Gewehrfabrik Danzig 1919—1921

Wstęp

Przedstawiam Państwu zbiór wybranych materiałów źródłowych dotyczących Gewehrfabrik Danzig (Fabryki Karabinów w Gdańsku) z lat 1919—1921.

Materiały te mają przedstawić stan fabryki po zakończeniu I Wojny Światowej oraz dalszy rozwój wypadków jakie miały miejsce po powstaniu Wolnego Miasta Gdańsk. W następnie czego doszło do likwidacji fabryki na podstawie ustaleń i postanowień traktatów międzynarodowych.

Mam nadzieje że pomimo tego że są to wycinki z „suchych” dokumentów urzędowych i raportów, znajdą Państwo w tym ciekawą lekturę która wyjaśni wiele nieznanych do tej pory zwykłym czytelnikom faktów z tym związanych.

Piotr J. Bochyński

1. Traktat wersalski

Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku

[…]

DZIAŁ XI.

WOLNE MIASTO GDAŃSK.

ARTYKUŁ 107

Wszelka własność, należąca do Rzeszy lub Państw niemieckich, a znajdująca się na terytorium Wolnego Miasta Gdańska, zostanie przeniesiona na Główne Mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone, które ją odstąpią Wolnemu Miastu lub Państwu polskiemu, stosownie do tego, co przez nie za słuszne uznane zostanie.

[…]

ROZDZIAŁ II. UZBROJENIE AMUNICJA I MATERJAŁ

[…]

ARTYKUŁ 169

W ciągu dwu miesięcy od chwili uprawomocnienia się niniejszego Traktatu broń, amunicja i materjał wojenny niemiecki, włączając w to wszelki materjał do obrony przeciw statkom powietrznym, znajdujące się w Niemczech, a które będą stanowiły nadwyżkę dozwolonej ilości, będą musiały być dostarczone Rządom Głównych Mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych dla zniszczenia lub uczynienia niezdatnemi do użytku. Toż samo dotyczy wszelkich urządzeń do wytwarzania materjału wojennego z wyjątkiem tych, które będą uznane za konieczne do uzbrojenia i wyekwipowania dozwolonych sił zbrojnych niemieckich.

Dostawa ta dokonana będzie do tych punktów terytorjum niemieckiego, które będą wyznaczone przez rzeczone Rządy.

W ciągu tego samego okresu czasu broń, amunicja i materjał wojenny, pochodzące z zagranicy, włączając w to materjał do obrony przeciw statkom powietrznym, bez względu na stan, w jakim się znajdują, będą dostarczone rzeczonym Rządom, które zadecydują o ich przeznaczeniu.

Broń, amunicja i materjał, jakie na skutek stopniowej redukcji niemieckich sił wojskowych przekroczą ilość, dozwoloną według tablic Nr. II i III, załączonych do niniejszego Działu, będą musiały być wydane, jak powiedziano wyżej, w takim terminie, który określą narady ekspertów wojskowych, przewidziane w artykule 163.

[…]

ARTYKUŁ 202

Z chwilą uprawomocnienia się niniejszego Traktatu cały materjał lotniczy wojskowy i morski, z wyjątkiem aparatów, przewidzianych w artykule 198 w ustępach 2 i 3, musi być dostarczony Rządom Głównych Mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych.

Dostawa ta winna być dokonana do tych miejscowości, które wskażą pomienione Rządy i musi być uskuteczniona w ciągu trzech miesięcy.

Do materjału tego zaliczony będzie w szczególności materjał, który jest lub był używany lub przeznaczony do celów wojennych a mianowicie:

Samoloty i hydroplany kompletne, jak również te, które są w trakcie budowy, w reperacji lub składaniu.

Balony sterowe zdolne do lotu lub będące w trakcie budowy, w reperacji lub składaniu.

Aparaty do produkowania wodoru.

Szopy dla balonów sterowych i wszelkiego rodzaju schroniska dla aparatów lotniczych.

Aż do chwili ich dostarczenia, balony sterowe, będą na koszt Niemiec, utrzymywane w stanie napełnienia wodorem; aparaty do fabrykacji wodoru, jakoteż schroniska dla balonów sterowych, będą mogły, za zezwoleniem pomienionych Mocarstw, być pozostawione Niemcom aż do chwili dostarczenia balonów.

Motory lotnicze.

Kadłuby.

Uzbrojenie (dział, mitraliezy, karabiny maszynowe, przyrządy do rzucania bomb i torped, aparaty synchroniczne, przyrządy celownicze).

Amunicja (naboje, granaty, bomby naładowane, bomby puste, zapasy materjałów wybuchowych lub też produkty do ich fabrykacji).

Instrumenty aeronautyczne.

Aparaty telegrafu bez drutu i aparaty fotograficzne i kinematograficzne, używane w lotnictwie.

Części składowe, dotyczące każdej z powyższych kategorji.

Powyżej wymieniony materjał nie może być, bez specjalnego upoważnienia rzeczonych Mocarstw, przenoszony na inne miejsca.

[…]

BIBLIOGRAFIA:

Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku, Dz. U. 1920 nr 35 poz. 200

2. Konstytucja

Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska

[…]

Artykuł 5.

Bez uprzedniej zgody Ligi Narodów w każdym przypadku Wolne Miasto nie może:

1. być użyte jako podstawa wojskowa lub morska,

2. Wznosić fortyfikacji,

3. zezwalać na fabrykację broni lub materjału wojennego na swojem terytorium

[…]

Die Verfassung der Freien Stadt Danzig

Artikel 5.

[…]

Ohne vorherige Zustimmung des Völkerbundes in jedem einzelnen Falle darf die Freie Stadt nicht:

1. als Militär- und Marinebasis dienen,

2. Festungswerke errichten,

3. die Herstellung von Munition oder Kreigsmaterial auf ihrem Gebiete gestatten.

[…]

BIBLIOGRAFIA:

Konstytucja Wolnego Miasta Gdańska z 1920 roku

https://www.infor.pl/prawo/konstytucja/teksty-polskich-konstytucji/76623,Konstytucja-Wolnego-Miasta-Gdanska-z-1920-roku.html (dostęp:2019.09.27)

Die Verfassung der Freien Stadt Danzig; A.W. Kafemann Gmbh, Danzig 1922.

Verfassungen der Freien Stadt Danzig (1920—1939)

http://www.verfassungen.de/x/danzig/danzig22-index.htm (dostęp:2019.09.27)

3. Dokumenty urzędowe

3.1 Zbiór dokumentów urzędowych dotyczących stosunku Wolnego Miasta Gdańska do Rzeczypospolitej Polskiej, cz. 1, 1918—1920

Słowo wstępne.

Z biegiem czasu i w miarę rozwoju stosunków polsko-gdańskich wzrastała coraz bardziej liczba dokumentów urzędowych, na których opiera się cała struktura prawna tego stosunku. Dokumenty te bądź to przechowywane w archiwach urzędowych, a więc niedostępne dla szerokich kół zainteresowanych, bądź to rozrzucone po różnych wydawnictwach urzędowych lub prywatnych, uniemożliwiały, a przynajmniej utrudniały utworzenie sobie dokładnego obrazu, jak stosunek Gdańska do Rzeczypospolitej Polskiej powstał, jak się rozwijał i w jakiem znajduje się obecnie stadjum. — Brak zbioru, któryby obejmował wszvstkie dokumenty urzędowe odnoszące się do tej kwestji daje się odczuwać nie tylko tym, którzy zajmują się rozwojem stosunku Gdańska do Polski z punktu widzenia naukowego, lecz co więcej tym którzy z mocy swego urzędu ze sprawą tą stykali się, lub ciągle się stykają.

28.

…Co się tyczy materjału wojennego, Główne Mocarstwa Sprzymierzone i Skojarzone zdecydowały, że powinien wejść w kategorję majątków objętych art. 107 Traktatu Wersal-skiego, należących poprzednio do Rzeszy lub Państw Niemieckich, a znajdujących się obecnie w Gdańsku, które zostały przekazane Głównym Mocarstwom Sprzymierzonym i Skojarzonym celem oddania Wolnemu Miastu Gdańskowi lub Rzplitei Polskiej.

(Rezolucja konferencji ambasadorów z dnia 8. października 1920.)

38.

Konferencja Ambasadorów.

18. listopada 1920 r.

Rezolucja

dotycząca wycofania wojsk sprzymierzonych i podziału majątku w Gdańsku.

Postanowiono:

I. że wycofanie wojsk sprzymierzonych z Gdańska odbędzie się 23. listopada 1920 r.

II. że cały materiał wojenny oprócz pewnej ilości, którą oznaczy generał Haking na potrzeby policji gdańskiej, będzie natychmiast wydany Polsce.

III. że wszelkie mienie różnego rodzaju z wyjątkiem portu, dróg wodnych i kolei, albo innych urządzeń, nad któremi, w myśl Konwencji polsko-gdańskiej, Polska ma zarząd — będą zasadniczo przydzielone Gdańskowi.

IV. że poczyni się zarządzenia celem podziału nieruchomości należących do portu, żeglugi i kolei, jak również do urzędów, nad któremi w myśl Konwencji polsko-gdańskiej zarządza Polska.

V. że wykonanie ust. 3 i 4 niniejszego postanowienia powierzy się Komisji obdarzonej pełnemi prawami i złożonej z trzech członków, wyznaczonych przez Rządy W. Brytanii, Francji i Włoch.

Ambasador Włoch zastrzega dla swego rządu prawo wyznaczenia lub niewyznaczenia do tej Komisji reprezentanta Włoch.

39.

Do

Pana Gout, w Genewie.

Uprzejmie proszę o przekazanie Sekretarjatowi Generalnemu Ligi Narodów, od Sekretariatu Konferencji Ambasadorów, tekstu następujących rezolucji, mających związek ze sprawą materiału wojennego i fabryki broni w Gdańsku.

1. Rezolucja z dn. 18 listopada 1920. Postanawia się, że cały materiał wojenny, z wyjątkiem pewnej ograniczonej ilości, którą oznaczy Generał Haking, ze względu na potrzeby policji, w Gdańsku, będzie wręczony natychmiast Polsce.

2. Rezolucja z dn. 27 grudnia 1920. Dążąca do skłonienia Ligi Narodów do interwencji, celem spowodowania przerwania wyrobu broni i przyspieszenia nominacji Prezydenta Rady Portu, która ułatwi wykonanie art. 107 i co za tem idzie uregulowanie losu zbrojowni w Gdańsku. W tym sensie wysłano pismo do Sekretarjatu Generalnego Ligi Narodów, dn. 3 stycznia 1921.

Briand.

46.

….. Co się tyczy materiału wojennego Mocarstwa Sprzymierzone i Stowarzyszone zdecydowały, że arsenał gdański przerobiony na fabrykę broni wraz z całym urządzeniem dla fabrykacji winien być bez zwłoki oddany Państwu Polskiemu.

(Rezolucja Konferencji Ambasadorów z dnia 27. grudnia 1920 r.)

47.

Rezolucja

Konferencji Ambasadorów z dnia 27. grudnia 1920 r.

(Patrz punkt 39.)

3.2 Zbiór dokumentów urzędowych dotyczących stosunku Wolnego Miasta Gdańska do Rzeczypospolitej Polskiej, cz. 2, 1921—1923

1.

Pismo przesłane do Generalnego Sekretarza przez Prezydenta Konferencji. Ambasadorów.

Paryż. dnia 3. stycznia 1921 r.

Panie Sekretarzu Generalny.

Konferencja Ambasadorów zwróciła uwagę na niebezpieczeństwo, jakie mogłoby stanowić urzadzenie w Gdańsku fabryki broni i materjału wojennego, która uchylałaby się od wszelkiej kontroli, gdyż Wolne Miasto nie jest poddane odnośnym przepisom ustalonym przez Traktat Wersalski dla Niemiec.

Konferencji Ambasadorów wiadomem jest, że Rada Ligi Narodów zajęła się już tą sprawą, i że w swoim raporcie w sprawie Konstytucji Wolnego Miasta, wicehrabia Ishii nastawał na potrzebę umieszczenia w tej Konstytucji artykułu, któryby uzależniał fabrykację broni i materiału wojennego od uprzedniej zgody w każdym poszczególnym wypadku, Ligi Narodów. Jednak Konferencja uważa sobie za obowiązek podkreślić ze swojej strony znaczenie, jakie miałoby rozwiązanie w sposób zadowalniający kwestji, która z natury swej może wywołać niepokój u niektórych Mocarstw, jak również wartość jaką one przywiazywałyby, dowiadując się, że fabrykacje, co do których mogłoby być obecnie wszczęte postępowanie, są przerwane.

Jednocześnie mam zaszczyt prosić Pana, w imieniu Konferencji o łaskawe zawiadomienie Rady Ligi o życzeniu Głównych Mocarstw Sprzymierzonych, które chętnie widziałyby wszczęte możliwie jak najprędzej postępowanie, zdążające mianowania Prezydenta Rady Portu i dróg wodnych w Gdańsku. Dotąd dopóki ten Prezydent nie będzie mianowany, Główne Mocarstwa nie będą mogły praktycznie przystąpić do podziału mienia określonego w art. 107. który to podział jedynie pozwoli uregulować los dawnej zbrojowni w Gdańsku. Zechce Pan przyjąć zapewnienie mego wysokiego poważania

(Podp.) Jules Cambon.

Do

Pana Erica Drummond

Generalnego Sekretarza Ligii Narodów

w Genewie.

7.

Konferencja Ambasadorów

9. lutego 1921 r.

Rezolucja.

Byłe niemieckie mienie państwowe w Gdańsku.

Postanawia się:

1. odpowiedzieć na notę Komisji Odszkodowań z dn. 18. stycznia 1921, w sprawie byłego niemieckiego mienia państwowego w Gdańsku (art. 107 Traktatu Wersalskiego) w myśl noty Komitetu Redakcyjnego z dn. 28. stycznia 1921 r.

2. zakomunikować Komisji Odszkodowań tekst Konwencji między Polską i Wolnem Miastem Gdańskiem

a) że Komisarze przewidziani w rezolucji z dn. 18. listopada 1920 będą mieli za zadanie wynalezienie majatków i posiadłości cesarstwa lub państw niemieckich znajdujących się na terytorium Wolnego Miasta Gdańska, które maja być odstąpione, według postanowień art. 107 Traktatu Wersalskiego. Komisarze ci oznaczą majątki i posiadłości do odstąpienia Pol; c9 i Wolnemu Miastu, które witwy być ochlane przez Polskę i Wolne Miasto Radzie Portu i I „róg wodnych w Gdańsku, zgodnie z art. 25 Konwencji z dn. 9. listopada 1920 r. zawartej między Polską i Gdańskiem. Oznaczą oni również majątki i posiadłości do odstąpienia wprost Polsce, oraz majątki i posiadłości do odstąpienia wprost Wolnemu Miastu;

b) że Komisarze będą mieli prawo przystąpić na miejscu w imieniu Głównych Mocarstw Sprzymierzonych i Stowarzyszonych po uprzedniem uzyskaniu zgody Konferencji Ambasadorów do ostatecznego przyznania mienia powyżej wymienionego;