Bezpłatny fragment - Ekspertyza osmologiczna, a przypadek Tomasza Komendy

I. Wartość dowodowa ekspertyzy osmologicznej

Osmologia jest działem nauki, który zajmuje się prowadzeniem badań nad właściwościami oraz funkcjonowaniem zmysłu węchu, a także jego nieprawidłowym działaniem, czy też patologiami. Z kolei ślady odorologiczne (osmologiczne) to ślady zapachowe, niepostrzegalne przez zmysł człowieka — z uwagi na materialny charakter molekuły zapachowej — zaliczane do śladów materialnych, które człowiek pozostawia na podłożu lub przedmiotach. Zgodnie z założeniami metodologicznymi pracy grup oględzinowych, ślady zapachowe są zabezpieczane na miejscach zdarzeń w pierwszej kolejności, zaś do ich wykrywania i porównywania wykorzystuje się specjalnie szkolone psy tropiące. Wokół ekspertyzy osmologicznej na przestrzeni kilku ostatnich dekad powstało szereg kontrowersyjnych poglądów na płaszczyźnie orzeczniczej. Przeciwnicy badania śladów zapachowych formułują zarzuty w postaci z jednej strony badania śladów niewidocznych (wręcz nieuchwytnych), a z drugiej strony wykorzystania do przedmiotowych badań dość niekonwencjonalnego,,narzędzia” w postaci psa. Organy wymiaru sprawiedliwości rozstrzygając o kwestii odpowiedzialności karnej osoby stojącej pod zarzutem danego czynu zabronionego podczas wartościowania, poddawania ocenom poszczególnych ogniw materiału dowodowego, winny się kierować regułami zawartymi w art. 7 Kodeksu Postępowania Karnego (KPK) z 1997 roku pod postacią: reguł logiki, doświadczenia życiowego oraz wskazań wiedzy. Ekspertyza osmologiczna jest jak najbardziej pełnowartościowym dowodem służącym do poczynienia,,prawdziwych ustaleń faktycznych”, a więc do dotarcia do tak pożądanej prawdy materialnej.

Zapach jest to wrażenie zmysłowe, które jest wywoływane pobudzaniem receptorów węchowych przez wybrane lotne substancje chemiczne. Każdy człowiek ma zapach naturalny obok którego występuje zapach środowiska zawodowego i domowego. Ludzki zapach jest uwarunkowany genetycznie. Identyfikacja osmologiczna opiera się na założeniu, że zapach ludzki jest indywidualny. Przez indywidualność zapachu należy rozumieć jego niepowtarzalność oraz niezmienność. Według badań amerykańskich zapach człowieka składa się z 401 składników. Pies jako zwierzę domowe pojawił się ok. 10.500 l. p.n.e. Pierwsza szkoła tresury psów dla celów policyjnych powstała w Belgii w 1899 roku. Psy zaczęto wykorzystywać w patrolach policyjnych w Anglii od 1910 roku. Pośród ras psów, które mogą być wykorzystywane w pracy policji wymieniane są: 1) owczarek niemiecki (alzacki), 2) rotweiler, 3) sznaucer (brodacz monachijski), 4) bokser, 5) doberman, 6) hovawart, 7) aivedale — terier. Odwołując się do etiologii badań śladów zapachowych — jako stosunkowo młodej gałęzi kryminalistyki — wskazać należy na działania podejmowane w tym zakresie na przełomie XIX i XX wieku przez Holendrów. Omawianą materią zajmowali się także Rosjanie, Niemcy Węgrzy, którzy dzięki stosownym modyfikacjom metod wykorzystywanych w ramach tych badań, udoskonalali praktykę kryminalistyczną. Każdy człowiek przemieszczając się, pozostawia po sobie swoisty zapachowy podpis wynikający z rozsiewania molekuł zapachowych o szczególnym, indywidualnym dla danego osobnika układzie, pozwalającym na jego identyfikację. Osobisty zapach człowieka składa się z kompleksu różnorodnych zapachów cząstkowych obejmującego: I. zapachy miejscowe (pochodzące z poszczególnych części ciała), II. zapach indywidualny (zbiór wszystkich zapachów miejscowych), III. zapach ogólny (swoista mieszanina zapachu indywidualnego danego osobnika z zapachami zewnętrznymi). Jeśli chodzi o samą charakterystykę śladu zapachowego to niewątpliwie, są one śladami: a) materialnymi, substancjalnymi, b) świadczącymi przede wszystkim o sprawcy, c) mikrośladami, d) śladami kontaktowymi. Ślady zapachowe pojawiają się wszędzie tam, gdzie dany człowiek się pojawił, gdzie manipulował różnymi przedmiotami. Kontaktowość odgrywa zatem decydujące znaczenie. Środkiem służącym do zabezpieczenia przez techników kryminalistyki ulotnych molekuł zapachowych są obowiązkowe w każdej walizce kryminalistycznej pochłaniacze zapachu, którymi są sterylne tampony zapachowe. Sama procedura zabezpieczania śladu zapachowego polega na uprzednim przygotowaniu wyjałowionego słoika (z reguły typu twist) zawierającego pochłaniacze zapachowe, które następnie nakłada się przy pomocy metalowej pęsety o długości około 30 centymetrów na miejsce, przedmiot, co do którego przypuszczamy, iż mogło mieć kontakt ze sprawcą. W toku dalszych działań pochłaniacze okrywa się folią aluminiową. Efekt wzmocnienia (w przypadku śladu starego lub słabego) można uzyskać poprzez rozpylenie nad miejscem, przedmiotem z którego jest pobierany ślad wody destylowanej. Jeśli chodzi o sam czas pobierania śladu zapachowego, to jest to minimalnie okres 30 minut. Po upływie takiego odcinka czasowego pochłaniacz zostaje umieszczony w słoiku, który zostaje szczelnie zamknięty. Później naczynie szklane jest opatrywane metryczką śladu kryminalistycznego. Warunkiem dopełnienia wszystkich niezbędnych procedur wiążących technika kryminalistyki jest zalakowanie wieczka słoika, a także metryczki w celu uniemożliwienia naruszenia śladu zapachowego w sposób mechaniczny.,,Konserwa zapachowa, to ślad zapachowy pobrany na tzw. pochłaniacz zapachu, a następnie zabezpieczony w jałowym słoiku opatrzonym metryczką.” Ślady osmologiczne winny być zabezpieczone jeszcze w statycznej fazie oględzin. Praktycy wskazują, iż bardzo często ślady zapachowe z powodu ich niewidoczności na miejscu zdarzenia są zacierane przez osoby, które ujawniają czyn inkryminowany i to jeszcze w okresie poprzedzającym przybycie organów ścigania posiadających wiedzę, jak też sprzęt specjalistyczny niezbędny dla ich zabezpieczenia. Najlepszymi nosicielami zapachu są co do zasady ślady biologiczne (fragmenty tkanek, krew, pot). Ślady obutych stóp mają tendencję do przechowywania zapachu przez około 10 godzin. Nie należy zabezpieczać śladów zapachowych z miejsc, które były uprzednio nawęszane przez psa tropiącego. W literaturze przedmiotu pośród podstawowych nośników zapachu człowieka — biorąc pod uwagę ich przydatność do badań — wymienia się: a) ślady biologiczne, b) przedmioty osobistego użytku, c) rzeczy, które miały kontakt z człowiekiem przez okres nie krótszy niż 30 minut (chodzi tu również o przedmioty pochodzące z przestępstwa, jak też służące do jego popełnienia), d) ślady, które powstały w następstwie krótkotrwałego (mniej niż 30 minut) zetknięcia człowieka z miejscem lub rzeczą. Jednym z podstawowych pojęć funkcjonujących na gruncie osmologii jest termin:,,czas opóźnienia”, a więc przedział czasowy pomiędzy popełnieniem czynu zabronionego, ewentualnie naniesieniem śladów zapachowych, a ich zabezpieczeniem przez technika kryminalistyki. Metodyka ekspertyzy osmologicznej zakłada, iż: 1) opinia osmologiczna to czynność niepowtarzalna, 2) sporządzenie ekspertyzy osmologicznej wymaga użycia minimum dwóch, a najlepiej większej ilości psów, 3) zarówno ślady zapachowe porównawcze, jak też uzupełniające muszą się cechować podobieństwem grupowym i winno się je zebrać mniej więcej w tym samym czasie, 4) niedopuszczalne jest kilkukrotne użycie tego samego materiału uzupełniającego i kontrolnego z uwagi na doskonałą pamięć węchową psa, 5) obligatoryjnie w toku badań należy wykonać 2—3 próby dla psa na atrakcyjność wraz z drugą próbą pustą, 6) zasadnym jest dążenie do uniknięcia efektu tzw.,,mądrego Hansa”, wyrażającego się w niezamierzonym, niewerbalnym naprowadzaniu zwierzęcia na ślad zapachowy w szeregu selekcyjnym.Psy wykorzystywane podczas sporządzania ekspertyzy osmologicznej muszą posiadać aktualne atesty. Pracownie śladów zapachowych są wyposażane co dwa lata w certyfikaty, które wydaje komisja powołana przez dyrektora Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego KGP. Podczas czynności rozpoznawania śladów zapachowych tworzy się ciągi selekcyjne składające się z co najmniej 5 stanowisk, które mogą tworzyć: szereg, okrąg lub inne ustawienie. Przewodnik psa nie może znać rozmieszczenia materiału badawczego w ciągu selekcyjnym. Badanie zgodności zapachowej powtarza się minimum 3 razy, przy czym za każdym razem zmienia się kolejność pojemnika. Rozpoznawanie przeprowadza się po upływie co najmniej 24 godzin od zabezpieczenia materiału dowodowego lub porównawczego. Jeśli zaś chodzi o pobieranie materiału porównawczego do badań osmologicznych, to obowiązują tu następujące zasady: 1) osoba, która bezpośrednio brała udział w zabezpieczaniu materiału dowodowego, nie może pobierać materiału porównawczego, 2) materiał porównawczy winno się pobierać w lokalach pozbawionych mocnych, obcych zapachów, 3) przekazanie pochłaniacza osobie winno zmierzać od wyłączenia nanoszenia innych zapachów, 4) materiał porównawczy należy pobierać z wcześniej umytych i osuszonych rąk, 5) czas pobierania materiału porównawczego to około 15 minut, 6) na jeden zabezpieczony ślad zapachowy winny przypadać dwa pochłaniacze porównawcze, 7) pochłaniacze już po ich nasyceniu zapachem należy umieścić w słoikach szklanych typu twist, 8) wyjątkowo materiał porównawczy można zabezpieczyć z rzeczy, co do których istnieje pewność, że dana osoba miała z nimi bezpośredni kontakt. Praktyka holenderska dopuszcza dowód z ekspertyzy osmologicznej tylko wespół,,z innymi dowodami łączącymi podejrzanego z przestępstwem”.

Już w dniu 25 marca 1930 roku Sąd Najwyższy wyrokiem w sprawie II 2K 224/30, orzekł, iż:,,dowodem może być wszystko, co jest zdolne do urobienia przekonania sędziów o winienie, czy niewinności oskarżonego i ujawnione zostało w przewodzie sądowym, a więc każda okoliczność, która daje jakąkolwiek, choćby najbardziej oddaloną wskazówkę na sposób popełnienia czynu i osobę sprawcy (…). Okoliczność zachowania się psa policyjnego (…) stanowi dla sądu taki sam dowód jak każdy inny, ulegający krytycznej ocenie na równi z całym materiałem dowodowym.” Kilkadziesiąt lat później Sąd Najwyższy wypowiedział się już bardziej zachowawczo w wyroku z dnia 26 września 1979 roku w sprawie o sygn. IV KR 182/79, iż:,,(…) tropienie psa po śladach nie może być potraktowane jako dowód, a stanowić może co najwyżej poszlakę, która może mieć znaczenie jedynie wtedy, gdy zostanie potwierdzona dowodem przewidzianym przez prawo procesowe.” Kluczowe znaczenie w omawianej materii miał wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 listopada 1999 roku, V KKN 440/99, (opubl. OSNKW 1999/11—12/76), z którego wynikało, iż:,,(…) o ile sama czynność zabezpieczenia tzw. śladu zapachowego może nastąpić nawet w trybie art. 308 §1 kpk, o tyle badanie osmologiczne powinno być przeprowadzone w formie ekspertyzy, a w konsekwencji powinno być ono poprzedzone postanowieniem o powołaniu biegłego i winno być zakończone wydaniem opinii biegłego (art. 193 i nast. Kpk(…) oraz,,(…) dla zminimalizowania błędu przy ekspertyzie osmologicznej należałoby (…):

1) właściwie dobrać grupę dawców zapachów do eliminacji (niezbędne jest to, aby nie była to grupa pod względem zapachowym jednorodna, a różna od oskarżonej); konieczne jest też sporządzenie takiej dokumentacji czynności pobrania porównawczych śladów zapachowych, aby sąd posiadał wiadomości o osobach dawców śladów porównawczych (tak jak posiada wiadomości o tzw. osobach przybranych do czynności okazania);

2) zapachy porównawcze do eliminacji, pochodzące od osób przybranych i zapach od oskarżonej powinny być pobrane mniej więcej równocześnie i tą samą metodą (w tej mierze w aktach sprawy brak jest dotąd jakichkolwiek wiadomości);

3) osoby znajdujące się w czasie rozpoznawania przez psa w zasięgu jego zmysłów (wzroku, słuchu, węchu), a w szczególności jego przewodnik, nie mogą znać miejsca usytuowania śladu porównawczego w szeregu selekcyjnym, a okoliczność ta powinna być w należyty sposób udokumentowana;

4) w czasie rozpoznawania powinny być przeprowadzone dwie „próby puste” (pierwsza, polegająca na tym, iż w szeregu selekcyjnym nie ustawia się śladu porównawczego, tj. pobranego od podejrzanej, druga zaś polegająca na tym, iż ślad porównawczy znajduje się w szeregu selekcyjnym, za to zamiast śladu dowodowego, pochodzącego z miejsca zdarzenia, psu daje się do nawęszenia tzw. ślad pusty, nie zawierający żadnego zapachu), ewentualnie także i tzw. próba „atrakcyjności zapachu” (rezultaty owych prób pustych powinny być udokumentowane z taką samą starannością, jak rezultaty próby ostatecznej);

5) natomiast wielość prób powtarzanych po zmianie kolejności śladów w szeregu selekcyjnym ma już drugorzędne znaczenie, albowiem pies raz rozpoznawszy ślad będzie go już rozpoznawał w kolejnych próbach (podobnie, jak świadek rozpoznający w trakcie okazania, po pierwszym zetknięciu się z osobą, którą rozpoznał jako sprawcę); tym samym już dwie próby wystarczą do przekonania się, czy pies jest pewien swego rozpoznania i czy przy wskazaniu opierał się istotnie na śladzie zapachowym, a nie kierował się miejscem śladu zapachowego w szeregu;