Bezpłatny fragment - Bractwo świętej Anny w Czeladzi w XVII — XX wieku

Wstęp

Chcąc poznać przeszłość Bractwa św. Anny w Czeladzi nie można zapomnieć o ludziach, którzy przez wieki tworzyli to stowarzyszenie. Nie wolno pomijać także ich dorobku oraz tego, co pozostawili po sobie, jako materialne świadectwo życia i przynależności do wspólnoty. Nie można przejść do interpretacji źródła, jakim są księgi brackie Bractwa św. Anny, bez znajomości kontekstu, podstawowych terminów, oraz świata w jakim żyli i funkcjonowali jego członkowie.

Bractwo św. Anny istniało przy kościele parafialnym pw. św. Stanisława BM w Czeladzi na przestrzeni lat 1651—1998. Konfraternia ta, jako stowarzyszenie religijne podlegała odpowiednim władzom duchownym, a bezpośrednio parafii i reprezentującemu ją proboszczowi miejsca. W latach tych przynależność administracyjna miasta i parafii do danej diecezji zmieniała się kilkakrotnie. W latach 1443—1795 miasto administracyjnie podlegało pod księstwo siewierskie, które jako dominium ziemskie biskupów krakowskich siłą rzeczy należało do diecezji krakowskiej. Po rozbiorach w skutek zawirowań dziejowych parafia ta znalazła się w granicach diecezji kieleckiej, w której pozostała, aż do 1925 roku, gdy została włączona do diecezji częstochowskiej. W 1992 roku nowopowstała diecezja sosnowiecka objęła swoją jurysdykcją parafię w Czeladzi.

Przedmiotem rozważań w tej pracy będzie Bractwo św. Anny istniejące w Czeladzi, a w szczególności albumy brackie, które jako wyjątkowe źródło do badań nad historią konfraterni zasługuje na szczególne zainteresowanie treścią, jaką posiada. Celem niniejszej rozprawy będzie nie tylko zarysowanie tła i objaśnienie terminów towarzyszących tematyce brackiej, ale i przede wszystkim przedstawienie samej tematyki Bractwa św. Anny w kontekście kraju, rejonu, parafii oraz próba przybliżenia czytelnikowi słabo zbadanych źródeł niezbędnych w badaniach dziejów konfraterni — albumów brackich.

Ramy czasowe pracy określone zostały poprzez źródła wytworzone i pozostawione przez samo Bractwo św. Anny w Czeladzi. Data początkowa istnienia bractwa odnotowana w dokumencie erekcyjnym to rok 1651. Za drugą datę wyznaczającą granicę początkową problemu badawczego należy widzieć rok 1718, którym rozpoczynają się oba albumy brackie. Za granicę końcową należy przyjąć ostatecznie rok 1998 zamykający księgę wpisów, choć należy nadmienić, iż księga zmarłych z niewiadomych przyczyn kontynuowana jest tylko do roku 1977.

Konstrukcja pracy zbudowana jest z czterech rozdziałów skupionych wokół tematyki brackiej. Rozdział pierwszy oprócz przybliżenia podstawowych terminów wyjaśnia genezę oraz zarysowuje rozwój różnych stowarzyszeń religijnych od czasów starożytnych najpierw w ujęciu całego Kościoła powszechnego. Następnie ukazuje recepcje ideologii bractw w Kościele polskim i ich rozwój na ziemiach polskich. Na koniec przedstawione jest pochodzenie i rozwój bractw św. Anny w Rzeczpospolitej.

W drugim rozdziale ukazane zostały normy i podstawy prawne przy zakładaniu bractw religijnych oraz akty prawne powołujące je do życia. Zobrazowany został także tutaj przykładowy ustrój i struktura wewnętrzna występująca w całości lub niektórych elementach we wszystkich bractwach religijnych. Stanowi to niejako poglądowy, acz uproszczony szablon ustroju i struktur wewnątrz różnych stowarzyszeń. Na koniec tego rozdziału zbadane zostało występowanie tej formy źródła, jakimi są albumy brackie w innych konfraterniach.

Rozdział trzeci zorientowany jest na ukazanie dziejów Bractwa św. Anny w Czeladzi. Znajduje się w nim zarys historyczny dziejów samej wspólnoty brackiej oraz innych niż księgi źródeł. Zaś rozdział czwarty traktuje bezpośrednio o albumach brackich wspólnoty czeladzkiej, analizuje i przybliża dokładnie tę tematykę.

Podstawę źródłową dla tej pracy stanowią dwie księgi Bractwa św. Anny w Czeladzi: księga wpisów nowych członków oraz księga zmarłych z tegoż bractwa. Obie przechowywane są w skarbcu Archiwum parafialnego kościoła św. Stanisława BM w Czeladzi. Albumy te były dotąd w niewielkim stopniu wykorzystywane przez historyków oraz osoby piszące o tejże parafii i bezpośrednio o samym bractwie. Księgi te nigdy wcześniej nie były poddane wnikliwym badaniom historycznym.

O albumach tych oraz bractwie znajdujemy niewiele publikacji w lokalnych wydawnictwach. O samym Bractwie św. Anny traktuje krótki, acz wnikliwy artykuł Wita Gruszki. Znajduje się w nim dość dokładna informacja o księdze wpisów tegoż bractwa. Zaś Józef Łyżwiński w swoim artykule sygnalizuje istnienie księgi zmarłych członków tej konfraterni. Ukazały się również dwie prace o charakterze popularnonaukowym poświęcone samej parafii i kościołowi czeladzkiemu autorstwa Czesława Ryszki. W swojej książce wydanej z okazji 750-lecia parafii św. Stanisława BM traktuje w osobnym rozdziale o Bractwie św. Anny. Także tam znajdują się wzmianki o istnieniu niniejszych albumów brackich. Kilka informacji o nich, jak i samym bractwie odnaleźć można w najnowszej monografii miasta Czeladzi w rozdziale Zdzisława Jedynaka i Jana Drabiny oraz rozdziałach ks. Mariusza Trąby. Istnienie Bractwa św. Anny w Czeladzi sygnalizuje także Beata Gawłowska w swoim artykule o historii parafii. Również w pracy zbiorowej pod redakcją Feliksa Kiryka traktującej o miastach księstwa siewierskiego znaleźć można kilka wiadomości na temat konfraterni. Jednak żadna z przytoczonych prac nie wyczerpuje w pełni ani tematyki Bractwa św. Anny w Czeladzi, ani samych ksiąg brackich.

Na temat tematyki ogólnobrackiej powstało kilkanaście znakomitych prac. Niektóre traktują całościowo, jako pogląd na sprawy stowarzyszeń świeckich, inne z kolei ukazują pewne zjawiska zachodzące we wspólnotach religijnych na podstawie szczegółowych analiz przykładowych bractw. Pierwszym miejscem gdzie należy szukać podstawowych informacji na temat niniejszych jest Encyklopedia katolicka. Kolejnym znaczącym dziełem jest publikacja ks. Bolesława Kumora stanowiąca przyczynek dla później powstałych prac na ten temat i systematyzująca poszczególne informacje. Pracą poglądową na temat nie tylko samych bractw religijnych, ale i na szeroką literaturę tematu może być artykuł Stanisława Litaka. Na uwagę zasługują prace Jerzego Flagi, który to w swoim dorobku posiada wiele znakomitych dzieł traktujących temat bractw religijnych nie tylko bardzo szczegółowo, ale ukazujących ogólny obraz stowarzyszeń na tle ziem Rzeczpospolitej. Na wyszczególnienie zasługuje znakomita praca Bractwa religijne w Rzeczpospolitej w XVII i XVIII wieku, w której oprócz obfitych informacji, znajduje się bardzo szeroka bibliografia dotycząca tego tematu. W związku z tematem rozprawy wartą zauważenia pozostaje praca Karoliny Olszewskiej, która zajęła się opracowaniem ksiąg brackich konfraterni św. Anny przy kościele Mariackim w Toruniu. Pozostała obszerna literatura tematu wykorzystana w niniejszej pracy została podana w bibliografii.

Poniższa praca powstała w roku 2015 jako praca dyplomowa z zakresu historii na Uniwersytecie Śląskim pod kierownictwem dra hab. Wacława Gojniczka, któremu autor składa serdeczne podziękowania. Praca ta nie mogłaby powstać bez serdecznej uprzejmości ks. kan. Jarosława Wolskiego, proboszcza tutejszej parafii, któremu również należą się podziękowania. Niniejsze wydawnictwo wydane w 370 rocznicę powstania Bractwa św. Anny w Czeladzi autor dedykuje członkom tejże konfraterni, zwłaszcza tym żyjącym oraz całej wspólnocie parafialnej i Czeladzianom.

Rozdział I
Zarys, geneza i rozwój bractw religijnych

Próbując na początku zdefiniować problem badawczy, nie można nie sięgnąć po definicję samych bractw religijnych. Bractwa to małe, zorganizowane na zasadzie dobrowolności, posiadające pewnego rodzaju autonomiczność oraz osobowość prawną, erygowane przez władzę kościelną i pozostające pod jej zwierzchnością społeczności wiernych obojga płci, zrzeszających przedstawicieli różnych stanów i warstw społecznych, funkcjonujące przy kościołach podległych biskupom lub zakonom, mające własną administrację, statuty regulujące strukturę, charakter i cele publiczno — religijno — społeczne, które realizują. Celem tych organizacji był rozwój kultu, pogłębienie i zaktywizowanie życia religijnego i społecznego członków bądź prowadzenie określonej działalności. Człowiek średniowiecza, a nawet żyjący w XVI — XVIII wieku, był w większym stopniu niż dzisiaj istotą społeczną, tkwiącą mocno w społeczeństwie i grupach je tworzących. Będąc częścią grupy, był przez nią wychowywany, kształtowany, utożsamiał się z nią oraz jej celami. Tak było również w przypadku bractw, ich członków łączy silna więź społeczna oparta na solidarności grupy, wspólnych celach, na co wskazuje nazwa confaternitas.

1. Geneza i rozwój bractw w Kościele powszechnym

Bractwa kościelne, jako forma życia religijnego i społecznego sięgać mają swoją historią starożytności chrześnijańskiej. Jeszcze w czasach, gdy chrześcijaństwo doświadczało prześladowań zaczęły rozwijać się różnorodne stowarzyszenia grabarzy zajmujących się chowaniem zmarłych w katakumbach i utrzymywaniem cmentarzy. We wschodnim chrześcijaństwie na początku IV wieku istniały stowarzyszenia o charakterze charytatywnym. Również w Rzymie, w Egipcie czy Konstantynopolu znane są już w V wieku chrześcijańskie stowarzyszenia religijne. Bractwa skupiające przede wszystkim ludzi świeckich i zorganizowane w celu niesienia pomocy swym członkom, pojawiły się na Zachodzie w VIII wieku. Wielkimi propagatorami tych stowarzyszeń modlitewnych byli dwaj święci tego okresu, św. Beda i św. Bonifacy. Już od przełomu IX/X wieku stowarzyszenia laików przeżywają okres rozkwitu i odrodzenia, wiąże się to ściśle po pierwsze ze wzrostem znaczenia mieszczaństwa, a po wtóre zaś z gregoriańską reformą Kościoła i ruchem kluniackim. Wzorem klasztorów, również duchowieństwo diecezjalne zrzesza się w bractwach modlitewnych. Bardzo wcześnie da się zauważyć dążenie laikatu do uczestnictwa w modlitwach klasztornych, za czym świadczyć może fakt zlecania im modlitw za siebie, swoich bliskich oraz zmarłych. Z czasem zaczęły powstawać specjalne bractwa kaznodziejsko — modlitewne związane z zakonem, ale ze znaczną przewaga świeckich. Ich największy rozwój i złoty okres nastąpił w XIII i XIV wieku w związku z rozwojem zakonów.

Najpewniej już w XIII wieku ukształtowały się określone rodzaje bractw. Przyjmuje się najczęściej kryterium podziału bractw na typy ze względu na rodzaj poświęcenia, lub głównego patrona bractwa, a więc najczęściej poświęcone Bogu, świętym lub Najświętszej Marii Pannie. Ówczesna duża różnorodność stowarzyszeń świeckich tłumaczy się wielorakością celów, jakie zamierzały osiągnąć. Cele te były podyktowane często potrzebą chwili. Wszystkie bractwa laików miały charakter religijno — społeczny. Niektóre z nich nastawione były na działalność społeczno — gospodarczą. Obok nich występowały także bractwa ascetyczno — dewocyjne, charytatywne, opiekuńcze, ubogich, bractwa rycerskie, pokutnicze (np. biczowników) i inne. Zdarzały się także organizacje mające na celu budowę kościołów, dróg i mostów, jeszcze inne związane były ze szpitalami — przytułkami. Również cechy rzemieślnicze dbały o poziom moralno — religijny swoich członków, a troska o to miała swój wyraz w statutach cechowych, które nie sprowadzały życia pracownika do jedynie strefy produkcyjnej, lecz traktowały go jako całość z jego pracą i duchowością. Zrzeszeni w nich byli jednak ludzie rzemiosła i kupiectwa, których więzi zawodowe umacniane były poprzez różne przejawy życia towarzyskiego i religijnego. Zdarzało się często, że zachowywano zawodową hierarchię również w kościele, np. mistrz bracki mógł zapalać i gasić świece na uroczystych mszach i jutrzniach, młodsi majstrowie zaś mieli przywilej noszenia świec w Boże Ciało i innych procesjach eucharystycznych. Ważnym obowiązkiem było również uczestnictwo w pogrzebach zmarłych członków cechów, ich żon i dzieci oraz inne związane z tym wydarzeniem posługi, np. kopanie grobu.

W przeciwieństwie do cechów, bractwa były dostępne dla wszystkich, chociaż niekiedy posiadały wspólne władze. Z czasem nastąpił ich rozdział. Wiele z tych bractw dało początek zgromadzeniom zakonnym, inne zaś prowadziły do herezji. Kościół nierzadko był zachowawczy co do nich i często dążył do ograniczenia ich powstawania, jak to było w szczytowym okresie rozwojów bractw w XII — XIII wieku. Rozwój ten był tak duży, że już w XII — XV wieku bractwa objęły większą część społeczeństwa Europy zachodniej.

Bractwa średniowieczne za swoje cele stawiały sobie oprócz umacniania członków poprzez praktyki religijne, także udzielanie swoim członkom pomocy duchowej i materialnej. W tym celu bractwa starały się o uzyskanie osobnych kaplic, obsługiwanych przez wyznaczonych kapelanów, jak również osobnych świąt i nabożeństw. Sporą wagę przykładano w bractwach do spaw doczesnych. Przeznaczone były na nie składki i ofiary wiernych. Całością kierowali przełożeni bractw i wyznaczeni do tego członkowie, bądź wybierani do tego celu urzędnicy. Żaden z członków (ani ich rodziny) nie mógł pozostać bez opieki i bez środków do życia. Bractwa stawały się pewnym miejscem zrównania ponad różnymi codziennymi podziałami społecznymi. Niedostępne dla uboższych członków intencje mszalne stawały się możliwe dzięki wsparciu wspólnoty. Dawało także samotnym pewność, iż ktoś będzie się za nich modlił po śmierci.

Nowym, a zarazem najważniejszym okresem wnoszącym nową jakość w rozwój i funkcjonowanie bractw kościelnych przynoszą czasy nowożytne. Wiek XVI zaznaczył się rozkwitem i odnową bractw. Przyczyną takiego stanu rzeczy stała się reformacja i chęć przeciwdziałania jej przez Kościół katolicki. Nastąpiła konsolidacja katolików i dążenie do łączenia się w większe grupy. Zaczęło powstawać wiele bractw mających na celu katechizacje młodzieży i dorosłych, jak Bractwo Nauki chrześcijańskiej, sodalicje mariańskie, czy bractwo św. Alojzego. W odpowiedzi na zarzuty protestantów katolicy rozpowszechniali także kult Najświętszego Sakramentu zakładając bractwa skupione wokół kultu Eucharystii. Również sprzeciw kultowi Marii i świętych spotykał się z odpowiedzią, którą było zakładanie wielu bractw ku czci świętych i kongregacji maryjnych. Pierwszą i jedną z najważniejszych była założona w 1564 roku w rzymskim kościele jezuitów, a później rozpowszechniona po całym świecie sodalicja mariańska. W tym okresie zaobserwować również można zwiększoną ilość bractw pokutnych takich jak Bractwo Męki Pańskiej, cnót ewangelicznych, czy akcji charytatywnych walczącymi z niszczącymi wojnami i klęskami żywiołowymi. Ożywioną działalność charytatywną w różnych formach i zakresach prowadziły liczne bractwa a zwłaszcza banki pobożne. Rozwijają się mocno także bractwa rzemieślnicze.

Na wzór średniowiecznych bractw rycerskich mających na celu walkę z heretykami, powstają również w XVI wieku bractwa mające za cel obronę wiary, takie jak: wielkie bractwo Męki Pańskiej, bractwo Imienia Jezus oraz bractwo św. Anny. Członkowie tych stowarzyszeń, obok innych przyrzeczeń, składali bardzo często także zobowiązanie do poniesienia najwyższej ofiary w obronie wiary oraz przysięgę posłuszeństwa papieżowi, biskupowi ordynariuszowi, królowi, przełożonym bractwa oraz przywódcom wojskowym Ligi katolickiej.

Okres XVI — XVII wieku, a konkretniej kontrreformacji był prawdziwym renesansem i złotą epoką rozkwitu wielorakich świeckich bractw religijnych. Pogłębieniu wiedzy religijnej wśród ludu służyły bractwa nauki chrześcijańskiej, do których można zaliczyć m.in. bractwo św. Anny oraz prowadzone przez jezuitów sodalicje mariańskie. Późniejsze wieki XVIII i XIX doprowadzają do zahamowania rozwoju bractw i ich regresu spowodowanego, m.in. krytyką ich działalności ze strony filozofów i publicystów oświeceniowych, która dotknęła także bractwa rzemieślnicze, które z kolei cieszyły się w przeszłości znaczną popularnością ze względu na prowadzenie szerokiej akcji charytatywnej. Działalność charytatywną i oświatową zaczęły stopniowo przejmować od bractw instytucje państwowe lub zakony czynne. Bractwa w XIX i XX wieku coraz częściej przekształcały się w regularne zgromadzenia zakonne, zachowujące nieraz wiele ze spuścizny duchowej bractw, co można obserwować na przykładzie nazw, działalności i praktyk religijnych zakonów czynnych, a zwłaszcza żeńskich XIX i XX wieku. Bractwa zaczęły być wypierane przez nowe formy organizacji religijnych świeckich, takich jak: stowarzyszenia religijne, wspólnoty życia czy związki i akcje katolickie.

2. Recepcja i rozwój bractw religijnych w Kościele polskim

Pojawienie się pierwszego bractwa na ziemiach polskich nastąpiło bardzo wcześnie. Pierwsze ślady działalności zachodnich bractw w Polsce, niektórzy widzieliby już w połowie XI wieku. Jako przykład podaje się związek ratyzbońskiego bractwa św. Jakuba około roku 1089. Pewne jest jednak ze na stałe bractwa religijne zagościły na przełomie XII/XIII wieku na terenie Śląska. Były to głównie stowarzyszenia związane z zakonami i przy nich się rozwijających. Czołowym przykładem takiego bractwa może być konfraternia działająca przy benedyktyńskim opactwie w Lubiniu. Bractwo to zrzeszało świeckich, jak i duchownych, oraz posiadało cele gospodarczo — dewocyjne. Takie zrzeszenia powstawały w innych częściach kraju. Przekazy źródłowe podają, że miechowski klasztor bożogrobców posiadał również taką wspólnotę, do której należy nawet cała rodzina książęca (1243). W wyżej wymienionych bractwach praktykowano przyjmowanie do korzystania z przywilejów klasztornych accipio in fraternitatem, co nie było równoznaczne z przynależnością do samego bractwa. Taką konfraternię o charakterze klerycko — laickim posiadała również katedra w Poznaniu. Pierwsze wzmianki o niej pochodzą z 1334 roku, lecz niektórzy badacze uważają, iż konfraternia ta sięga początków katedry i jej kapituły. To tylko nieliczne przykłady bractw mających charakter klerycko — laicki istniejących w średniowieczu. Należy także wspomnieć o bractwach przy opactwach m.in. w Tyńcu, Mogilnie, Szczecinie, Kamieniu i Słupsku.

W XIII wieku oprócz benedyktynów prym w zakładaniu nowych bractw wiodły nowo sprowadzone do Polski zakony żebracze, a zwłaszcza dominikanie. Na Śląsku, gdzie najwcześniej zaobserwowano pojawianie się poszczególnych konfraterni, rozwijają się prężnie bractwa szpitalne m.in. w Środzie Śląskiej (1245), Ziębicach (1250) i Bolkowie (1298), a na Pomorzu Zachodnim w Koszalinie i Kołobrzegu bractwa kapłańskie oraz pochodzące z XIII wieku bractwo szpitalne w Strzałowie. Najwcześniej pojawiły się one zatem w diecezji wrocławskiej, pozostającej pod silnym wpływem kultury niemieckiej.

Pierwsza historyczna wzmianka o bractwie Najświętszego Sakramentu w Krakowie pochodzi z roku 1347. Bractwo to jednak zostało erygowane wcześniej przez biskupa Jana Grota (†1348), który był gorącym propagatorem kultu Eucharystii. Nieco późniejszą metrykę posiada bractwo Matki Boskiej przy kościele Mariackim w Krakowie, zaś wiadomość o pierwszej przyklasztornej konfraterni krakowskiej pochodzi z 1403 roku. W Małopolsce w latach 1226—1232 odnotowane jest istnienie bractwa NMP przy kościele św. Marka w Krakowie, zaś ustalenia H. Zaremskiej dowiodły, że pierwsza udokumentowana wzmianka o bractwie św. Zofii erygowanego przy tym samym kościele dotyczy 1410 roku. Wiele bractw i stowarzyszeń religijnych zostało założonych w Małopolsce w XV wieku przez biskupa Zbigniewa Oleśnickiego.

Największe zagęszczenie bractw religijnych zauważalne było w diecezji wrocławskiej i krakowskiej. W archidiakonacie sądeckim i prepozyturze tarnowskiej ustalono, że najstarsze bractwa literackie NMP powstały w Nowym Sączu (XIV wiek), Dębicy, Pilźnie, Strzyżowie (XV wiek), Łącku, Starym Sączu, Mielcu, Ropczycach i Wielopolu (XVI wiek). Reszta bractw w południowej części diecezji krakowskiej powstała, podobnie jak na Śląsku, w XVII i XVIII wieku.

Najstarsze bractwa religijne (bractwa ubogich, kapłańskie i Bożego Ciała) na terenie diecezji chełmińskiej (Toruń, Grudziądz i Kościerzyna) powstały w XIII i XIV wieku, w innych miejscowościach zostały założone w okresie XVI—XVIII wieku. Unikalne bractwo pod wezwaniem św. Katarzyny istniało od XIV wieku na Helu, które zajmowało się ratowaniem tonących i grzebaniem umarłych.

Bractwa rozwijały się także w diecezji warmińskiej, powstałej w 1243 roku. Ich rozwój, aż do reformacji był podobny, jak w innych diecezjach państwa krzyżackiego. Apogeum rozwoju bractw w tej diecezji przypada dopiero na połowę XIV wieku, a także początek XV wieku. Największym skupiskiem bractw już w XIV wieku był Elbląg, w którym powstało w sumie 7 różnego rodzaju bractw. W pierwszej połowie XIV wieku powstały także zrzeszające bogatych kupców rycerskie bractwa świętego Jerzego w Elblągu i Braniewie. Rozwijały się również bractwa strzeleckie pod wezwaniem Bożego Ciała (Orneta), bractwa kapłańskie (Braniewo), bractwa św. Jakuba opiekujące się pielgrzymami, a także pojawiające się w miastach diecezji bractwa cechowe. Kryzys bractw w diecezji warmińskiej nastąpił około połowy XVI wieku, który był spowodowany życia religijnego na tym terenie w czasach reformacji.

Na ziemiach wschodnich Rzeczpospolitej, gdzie organizacja kościelna, diecezjalna, parafialna oraz zakony rozwinęły się w okresie późniejszym, również i bractwa pojawiły się w odpowiednio dalszym czasie. Nieco później powstały bractwa w Lublinie (XV wiek) i Wilnie (XVI wiek). W diecezji przemyskiej w XIV wieku powstało tylko jedno bractwo, 5 bractw w XV wieku, 38 bractw w XVI wieku, zaś ponad 120 w XVII i XVIII wieku.

Organizacje brackie na ziemiach polskich wykazywały zróżnicowanie członków w zależności od składu społecznego i zawodowego, a także celów działalności. Istniało rozgraniczenie między bractwami działającymi w miastach i przeznaczonymi dla mieszczan, a bractwami, które erygowano przy klasztorach fundowanych najczęściej przez magnatów. Pojawiają się również liczne bractwa zakładane na wsiach. Rozwój bractw na terenach Rzeczypospolitej był bardzo nierównomierny i odbywał się w sposób skomplikowany. Oddziaływały tu różne czynniki wewnętrzne i zewnętrzne. Na przełomie XVI i XVII wieku doszło do zasadniczej zmiany, gdyż zamiast takich bractw jak: ubogich, miłosierdzia, stanowych, które swoimi początkami sięgały średniowiecza, zaczęły powstawać bractwa i stowarzyszenia powiązane z różnymi zakonami. Obok studenckich sodalicji mariańskich pod pieczą jezuitów, dominikanie rozwijali bractwa różańcowe, karmelici — szkaplerzne, franciszkanie — św. Anny, św. Antoniego Padewskiego, Paska św. Franciszka, Męki Pańskiej, augustianie — św. Augustyna, a paulini — aniołów stróżów.

Zahamowania w rozwoju stowarzyszeń religijnych spowodowane reformacją zostały przezwyciężone przez reformę po Soborze Trydenckim. Potrydenckie bractwa podejmowały obowiązek modlitwy „o zwycięstwo Kościoła, wykorzenienie herezji, o pokój i zgodę władców chrześcijańskich”, nakazany statutami. Duży nacisk kładły one na kształcenie religijne i walkę ideową z innowiercami. Tworzono bractwa katechetyczne podlegające Arcybractwu Nauki Chrześcijańskiej. W odpowiedzi na potrzeby społeczno — religijne zakładano wiele bractw pogrzebowych i dobrej śmierci oraz wiele nowych o charakterze charytatywno — kultowym, jak i ascetyczno — kultowych, pod patronatem Matki Boskiej i świętych oraz bractwa pasyjne. Rozwijały się bractwa miłosierdzia chrześcijańskiego, banki pobożne, skrzynki św. Mikołaja, Bractwo św. Łazarza, Bractwo Żebraków i ubogich pod patronatem jezuickim. Również chłopi mogli liczyć na opiekę duchową i materialną, gdyż już od lat trzydziestych wieku XVII działały na wsiach liczne bractwa św. Izydora Oracza.

Kryzys bractw religijnych nastąpił pod koniec XVIII wieku wskutek przemian społeczno — ideologicznych i gospodarczo — politycznych doby oświecenia. W Polsce przyczyniły się do tego nie mało rozbiory. W zaborze austriackim dekretem cesarza Józefa II skasowane zostały w 1783 roku wszystkie stowarzyszenia kultowe na rzecz jednego bractwa Czynnej Miłości Bliźniego. Jednak mimo to przy niektórych kościołach bractwa funkcjonowały nadal nieoficjalnie. Pozbawione swoich funkcji, wpływowych członków oraz właściwego kierownictwa (zwłaszcza na skutek kasaty niektórych zakonów) pozostawały niejako w stadium wegetacji.

Od połowy XIX wieku w Europie jak również na ziemiach polskich nastąpił prawdziwy renesans bractw kościelnych. Zakładane zostały nowe bractwa kultowo — charytatywne zwłaszcza trzeźwościowe oraz o charakterze religijno — oświatowym. Stawały się one często polem pracy u podstaw i miejscem odżywania tendencji i nastrojów niepodległościowych.

3. Bractwa św. Anny na ziemiach polskich

Najwcześniejsze fraternie Bractwa św. Anny pojawiają się we Włoszech i w krajach niemieckich już w XIV wieku, a także na terenach Rzeczpospolitej, gdzie trafiły na podatny grunt i rozwinęły się w XVI wieku. Konfraternie św. Anny należały do jednych z najczęściej spotykanych na terenie Polski, zwłaszcza w XVII i XVIII wieku. Opiekę nad tymi bractwami powierzono franciszkanom — bernardynom. Na ziemiach polskich kult św. Anny rozwijał się prężnie a sama patronka cieszyła się dużym uznaniem wśród wiernych całego kraju. Bractwa te miały obowiązek bronić dogmatów katolickich przeciw arianom (bóstwo Syna Bożego i Ducha Świętego) i protestantom (sakramenty i kult świętych). Dlatego członkowie mieli otrzymać w nich gruntowne studium nauki Kościoła, co umożliwiało podejmowanie dyskusji z innowiercami. Konfraternie nakładały na członków obowiązek zwalczania wad o charakterze społecznym, a zwłaszcza pijaństwa i gadulstwa. Członkowie bractw rekrutowali się początkowo z warstw wykształconych, rodów magnackich, wyższej szlachty, a następnie mieszczan.

Pierwszym miejscem, do którego zawitało Bractwo św. Anny była Warszawa, a stało się to dzięki zabiegom Anny Jagiellonki, która potem została doń wpisana, jako pierwsza żeńska członkini. W 1578 roku Bractwo zostało erygowane przez późniejszego arcybiskupa lwowskiego Jana Dymitra Solikowskiego przy kościele św. Anny, zaś zatwierdzone zostało wraz ze statutami przez nuncjusza apostolskiego Giovanniego Caligariego dekretem His, quae pro w 1581 roku. Natomiast papież Sykstus V bullą Ex incumbenti nobis desuper wyniósł warszawskie bractwo już 22 października 1586 roku do godności arcybractwa, co dało mu prawo agregacji na całą Polskę. Dzięki temu warszawskie Arcybractwo stało się najważniejszym ośrodkiem i „matką” innych konfraterni poświęconych tej świętej. Papież zezwolił również używać członkom wszystkich bractw medalu z wyobrażeniem św. Anny i Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem oraz napisem Sanctae Annae Societas, a na drugiej stronie fructus charitatis salus. Strojem zaś brackim stał się zielona lub szara płócienna kapa.

Pierwsze Bractwo Świętej Anny diecezji chełmińskiej powstało w 1581 r. w Fordonie. Kolejne stowarzyszenia zostały założone w 1586 roku w Więcborku, zaś w Świeciu w 1602 roku. W Górznie omawiana konfraternia została erygowana przez bernardynów warszawskich w 1619 roku, a 4 września 1620 roku zatwierdzona przez biskupa płockiego Henryka Firleja. Kolejne bractwa powstały w Lidzbarku (1620) oraz w Brodnicy (1622). Konfraternia św. Anny w Golubiu ufundowana została 1 stycznia 1645 roku przez franciszkanów warszawskich, a zatwierdzona przez biskupa Kaspra Działyńskiego, jednakże pamięć o Bractwie tym zaginęła. Bractwo Świętej Anny istniało także w Radzyniu (1643), Wałdowie (1672), Kowalewie (1696), Żarnowcu (1744), Skarszewach (1773), oraz we Wrockach, Wielu i Lubawie. W Toruniu Bractwo to istniało przy kościele Mariackim w latach 1726—1821, a wywnioskować to można na podstawie zachowanej księgi brackiej.

Dnia 19 października 1590 roku pod patronatem kardynała Jerzego Radziwiłła utworzono przy kościele uniwersyteckim św. Anny w Krakowie Bractwo św. Anny, które zatwierdzone zostało przez Stolicę Apostolską w 1591 roku. Bractwa pod tym wezwaniem istniały także w innych krakowskich kościołach parafialnych, m.in. u św. Mikołaja, św. Jana Chrzciciela i św. Augustyna u sióstr Norbertanek na Zwierzyńcu. Ta ostatnia wspólnota bracka została zaaprobowana w dniu 8 lipca 1597 roku przez Arcybractwo przy warszawskim kościele św. Anny. W tejże konfraterni promotorem był każdorazowy proboszcz zwierzyniecki. Przed rokiem 1616 działała przy kościele bernardynów na Stradomiu także podobna konfraternia, która została oficjalnie agregowana do arcybractwa warszawskiego dnia 21 czerwca 1671 roku. W roku 1580 w Staszowie przy kościele Św. Bartłomieja założone zostało Bractwo św. Anny, którego głównym celem było szerzenie oświaty i niesienie pomocy w kształceniu analfabetów. W roku 1622 Jan Tęczyński, wojewoda krakowski utworzył przy tym kościele Bractwo Literackie, które połączyło się z Bractwem świętej Anny. W samej diecezji krakowskiej w XVII i XVIII wieku występowało aż w 111 parafiach.

Jednocześnie powstawały te bractwa we Lwowie i Wilnie, dalsze zaś przy kościołach bernardynów w Lublinie, Poznaniu, Zebrzydowicach oraz w bardzo licznych parafiach miejskich i wiejskich metropolii gnieźnieńskiej i lwowskiej. Wszystkie je agregowano do arcybractwa warszawskiego. W diecezji płockiej Bractwa św. Anny należały do najliczniejszych w skali diecezji. Podobnie rzecz się miała w diecezjach żmudzkiej — 5 bractw i przemyskiej — 24 bractwa, co w porównaniu do wielkości diecezji i ilości wszystkich bractw religijnych, plasuje konfraternie św. Anny bardzo wysoko. Jedynie w diecezji kamienieckiej funkcjonują tylko dwa tego typu bractwa.

Warto zauważyć także, iż Bractwo św. Anny jest jednym z czterech obok bractw Paska św. Franciszka, Niepokalanego Poczęcia NMP i św. Antoniego z Padwy propagowanych i wspieranych przez bernardynów. Konfraternie św. Anny w całościowej liczbie bractw prowadzonych przez ten zakon przy jego klasztorach stanowią większość. Stowarzyszenie to zyskuje określenie „bractwa bernardyńskiego” i na mocy bulli Sykstusa V franciszkanie szerzą je oraz rozpowszechniają także w świątyniach niezakonnych.

Rozdział II
Podstawy prawne, ustrój i struktura bractw religijnych oraz księgi brackie

1. Normy i podstawy prawne przy zakładaniu bractw religijnych oraz ich funkcjonowaniu

Bractwa i stowarzyszenia religijne od momentu swojego pojawienia się w historii Kościoła były grupami chrześcijan, którzy pełnili funkcje pomocnicze w Kościele, na przykład w organizowaniu liturgii i nabożeństw oraz w działalności charytatywnej. Wzmacniały wspólnotę, ożywiały i wspomagały Kościół lokalny. Warto w tym miejscu wspomnieć o instytucji witrykusów, opiekujących się majątkiem kościelnym. Powstała ona w XIII wieku w Niemczech, po czym rozpowszechniła się we wszystkich parafiach miejskich i wiejskich Rzeszy. Rozpowszechnienie jej w Polsce zawdzięczamy kolonizacji na prawie magdeburskim. Witrykusi jak podają protokoły wizytacyjne od XVI do XVIII wieku stali się powszechnie obecni przy wszystkich klasztorach, kolegiatach, kościołach szpitalnych, parafialnych i filialnych, tak w mieście jak i na wsiach.

W początkowym okresie przypadającym od początków chrześcijaństwa do około VIII wieku można zaobserwować bardzo spontaniczny przyrost nowych i licznych bractw. Odgrywały one pierwszorzędną rolę wśród pobożności ludowej średniowiecza, dzięki tendencji pędu do życia monastycznego. Stowarzyszenia świeckich były bardzo atrakcyjne dla laikatu, gdyż stwarzały możliwości rozwoju indywidualnej oraz społecznej pobożności. Bractwa te wymagały z początku jedynie potwierdzenia założenia ze strony lokalnych władz kościelnych, które jednak nie ingerowały w ich organizację. Każde bractwo opracowywało własne prawa, zebrane w statucie brackim, te jednak nie zachowały się sprzed 1000 roku. Kilka statutów możemy znaleźć z XI i XII wieku, zaś ich większa ilość pochodzi z XIII i XIV wieku. Jednak żywiołowy rozwój bractw doprowadził do ich przerostu liczebnego i wielu nadużyć. Spowodowało to już we wczesnym średniowieczu sporadyczne interwencje synodów w sprawach ich życia i działalności oraz niekontrolowanego rozwoju. Wyjątkowo duże poruszenie w ustawodawstwie kościelnym dotyczącym bractw i stowarzyszeń świeckich miało miejsce w VIII wieku.

Okres klasyczny prawa kanonicznego przypadający na połowę XII wieku do połowy wieku XVI sprawił, iż u progu nowożytności miały silną pozycję prawną i główne zręby ustawodawstwa odnoszącego się do ich natury. Jednak do połowy XVI wieku nie było żadnych reguł prawnych normujących ich liczbę lub też różnorodność. Sobór trydencki, będący niezaprzeczalnie kamieniem milowym w historii Kościoła, porządkującym i systematyzującym wiele spraw Kościoła, uznał bractwa i poddał je bezpośredniej jurysdykcji Stolicy Apostolskiej reprezentowanej przez ordynariuszy miejsca. Normy oraz postanowienia Soboru zostały skonkretyzowane i rozwinięte dopiero w zarządzeniach papieskich oraz odpowiednich kongregacji rzymskich. I tak papież Pius V wydał 21 V 1571 roku Decret Romanum Pontificem, który zabraniał erygowania przy tym samym kościele dwóch bractw Imienia Jezus, natomiast papież Grzegorz XIII brewem Dudum siquidem z 1 VIII 1575 roku rozciągnął zarządzenie Piusa V także na inne bractwa. Konstytucja Quaecumque a Sede Apostolica papieża Klemensa VIII z 7 XII 1604 roku, ustaliła prawne warunki egzystencji i funkcjonowania bractw wraz z ich podstawowymi zasadami życia i działalności. Zabraniała ona erekcji w jednym miejscu więcej niż jednego stowarzyszenia tego samego rodzaju i celu. Według tejże konstytucji warunkiem koniecznym powstania nowego bractwa była formalna erekcja każdego bractwa z osobna (również tego powstałego wcześniej — powtórna erekcja), której dokonuje Stolica Apostolska lub biskup ordynariusz miejsca, na którym spoczywał także obowiązek publicznego ogłoszenia tegoż aktu. Wszelkie statuty brackie musiały uzyskać aprobatę biskupa ordynariusza. Do erekcji niektórych bractw typowo zakonnych stolica Apostolska upoważniła przełożonych generalnych niektórych zakonów męskich. Jednakże konstytucja zastrzegła zgodę na erygowanie, sprawy kultu publicznego i zarządzanie majątkiem bractw biskupowi miejsca. Erygowane bractwo posiadało więc prawo do nabywania i dysponowania własnością oraz liczne uprawnienia i przywileje zarówno w sferze religijno — społecznej, jak i w sferze duchowej i nadprzyrodzonej. Tę bullę papieską na ziemiach polskich wprowadził w życie w 1621 roku na synodzie diecezjalnym w Krakowie biskup krakowski Marcin Szyszkowski, a następnie na synodzie w 1634 roku biskup przemyski Henryk Firlej. Bulla ta spowodowała w XVII wieku ogromny rozrost stowarzyszeń szerzonych przez zakony.

Według postanowień Soboru trydenckiego, aby jakieś bractwo mogło mieć status prawny i funkcjonować jako instytucja religijna, musiało mieć zapewnione trzy akty prawne:

1) akt fundacji, a więc zapis na rzecz bractwa,

2) akt erekcji, połączony najczęściej z wprowadzeniem bractwa oraz

3) aprobatę biskupa ordynariusza aktu fundacji, jak i erekcji.