Gdy umiera pamięć
ginie wszystko
Wstęp
Na rzymskokatolickim cmentarzu w Łęczycy spoczywa mój dziadek Jan Pisarkiewicz — żołnierz POW i uczestnik wojny z bolszewikami. Dosłownie metr obok pochowano rosyjskich żołnierzy poległych w Operacji Łódzkiej w 1914 roku w okolicach Łęczycy. Od dzieciństwa towarzyszyły mi trawiaste kwatery z cementowymi stelami, przed którymi paliłem „światełka”. Kilkaset metrów dalej znajduje się rozległa kwatera żołnierzy niemieckich poległych w tych samych walkach.
W 1985 roku zinwentaryzowałem groby żołnierskie z 1914 roku z łęczyckiego cmentarza rzymskokatolickiego dla Biura Dokumentacji Zabytków w Płocku. Pozyskana wiedza stała się podstawą do napisania fragmentu pracy magisterskiej, pod kierunkiem doc. dr. Ryszarda Rosina z Uniwersytetu Łódzkiego, dotyczącej epigrafiki łęczyckiej nekropolii.
Na tym przygoda z cmentarzami wojennymi z 1914 roku nie zakończyła się. Gdy w 1987 roku odbywałem służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy w Węgorzewie otrzymałem rozkaz zinwentaryzowania cmentarza wojennego nad brzegiem Jeziora Święcajty. Pochowani byli tam żołnierze polegli w 1914 roku. To była dziwna inwentaryzacja bo dokonywana zimą przy kilkunastostopniowym mrozie. Tabliczki z inskrypcjami odkopywałem saperką a notatki robiłem ołówkiem, ponieważ długopis zamarzał. Materiał napisany przeze mnie na maszynie do pisania w kilku egzemplarzach przejął jeden z oficerów politycznych. Jedna kopia trafiła prawdopodobnie do biblioteki garnizonowej. Nie wiem co się z tą kilkunastostronicową pracą stało. Zawierała kompletny wykaz danych osobowych o spoczywających tam żołnierzach stworzony na podstawie istniejących wówczas inskrypcji.
Przez wiele późniejszych lat nie zajmowałem się cmentarzami z I wojny światowej, by wrócić do tej tematyki na przełomie wieków XX i XXI. Powstały wówczas publikacje na łamach „Spotkań z zabytkami” oraz w książkach: Historia grobami pisana (Łęczyca 2004, I wyd.; Łęczyca 2014, II wyd.) i Wielka Wojna o Ziemię Obiecaną. Operacja Łódzka 1914, Łódź 2006. Lata I wojny światowej w Łęczycy opisałem natomiast w książce Łęczyca. Dzieje miasta w średniowieczu i w XX wieku (praca zbiorowa pod red. Jana Szymczaka), Łęczyca — Łódź 2003. Książka otrzymała Nagrodę Pierwszego Stopnia Rektora Uniwersytetu Łódzkiego. W 2007 roku przyznano mi stypendium Ministra Kultury i Dziedzictwa narodowego w celu zinwentaryzowania grobów żołnierskich z 1914 roku w okolicach Łęczycy. Wyniki publikowałem na łamach „Notatek Płockich” i „Wędrownika”.
Kilka lat później zacząłem zbieranie materiałów do podobnej pracy na temat grobów z Operacji Łódzkiej w Sieradzkiem. Z różnych powodów zaprzestałem jednak tych działań. Ich efekt częściowo opublikowałem na łamach sieradzkiego dwumiesięcznika oświatowego „Szkolne Wieści” oraz łódzkiego „Wędrownika”. Opisałem cmentarze i kwatery w Korczewie koło Zduńskiej Woli, w Szadku, Złoczewie i Zamościu (pow. łaski). Drobne materiały o grobach żołnierskich z I wojny światowej umieściłem także w „Przeglądzie prawosławnym” (kwatera żołnierzy rosyjskich na cmentarzu rzymskokatolickim w Kazimierzu Dolnym) i w „Gazecie Prabuckiej” (żeliwny krzyż w Rodowie na grobie Karla Hallpaapa z wypukle odlaną inskrypcją: „Der Kriegsfreiw. Des Res. Garde. Jag. Bat. /geb. am 13.4.1890/ gefallen am 30.7.1915”. K. Hallpaap był synem Paula Hallpaapa (1854 — 1925) — miejscowego pastora spoczywającego również w Rodowie).
Wizyta na cmentarzach w powiecie łęczyckim w Siedlcu i w Grodzisku wiosną 2016 roku uświadomiła mi, że groby z Operacji Łódzkiej szybko znikają i dlatego warto opublikować zebrane przeze mnie materiały, nawet jeśli są niekompletne i nawet jeśli będą uznane za „wyważanie otwartych drzwi” — ukazało się ostatnio wiele różnych publikacji o Operacji Łódzkiej. Warto, choćby dlatego, że na cmentarzu w Siedlcu drewniane krzyże z inskrypcjami imiennymi żołnierzy niemieckich zastąpiła nowoczesna konstrukcja bez nazwisk, z błędną informacją o spoczywających tu żołnierzach rosyjskich, a cementowe stele z grobów żołnierzy niemieckich, które znajdowały się prawdopodobnie na cmentarzu w Grodzisku, zastąpiono jednym nagrobkiem z ogólnym napisem bez podania nawet narodowości poległych.
Publikacja zawiera dane z większości cmentarzy powiatu łęczyckiego, niekompletne informacje z cmentarza ewangelicko — augsburskiego w Ozorkowie, oraz szczątkowe dane z Ziemi Sieradzkiej — informacje o jednym epitafium z cmentarzyka wojennego w Ulejowie koło Szadku, dane z cmentarza ewangelicko — augsburskiego w Szadku, z cmentarzy rzymskokatolickich w Korczewie i w Złoczewie a także z cmentarza wojennego w Zamościu i z kwatery w Stawiszczu pod Sieradzem.
Ziemia Łęczycka
Cmentarze wojenne z I wojny światowej w Łęczycy i Ziemi Łęczyckiej
Odwiedzający cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Kaliskiej w Łęczycy z pewnością stają zdumieni przed rozległą kwaterą wojenną żołnierzy niemieckich poległych w 1914 roku na Ziemi Łęczyckiej. Znakomicie zachowane groby i dobrze utrzymany pomnik, postawiony przez niemiecką armię w czasie I wojny światowej, są świadectwem burzliwych dziejów miasta.
Walki w 1914 roku na Ziemi Łęczyckiej
Rok 1914 wciągnął Łęczycę w orbitę działań I wojny światowej. Już 12 października polscy Legioniści na krótko wkroczyli do Łęczycy1. Dnia 26 października doszło do starć okolicach miasta. Żołnierze 20 batalionu I pp Legionów działający w ramach 7 dywizji kawalerii pod dowództwem gen. Alberta Le Gay`a zdobyli Łęczycę i bronili jej przed rosyjskim korpusem gen. Aleksandra Nowikowa. Dnia 29 października Rosjanie odbili miasto, które utrzymali do połowy listopada, kiedy to po ostrzelaniu Łęczycy przez artylerię niemiecką wojska państw centralnych zajęły miasto 16 listopada. Walki były niezmiernie zacięte. Legioniści toczyli boje nawet na miejscowych cmentarzach. W Łęczycy i okolicy nie zachowały się jednak groby poległych żołnierzy Piłsudskiego.
Październikowe walki o Łęczycę opisał gen. Mieczysław Norwid — Neugebauer, w wydanej w 1937 r. książce „Ziemia Łęczycka Żołnierzom Niepodległości”, który w 1914 r. w stopniu majora, dowodził drugim baonem 1 pp Legionów działającym w korpusie gen. Ignaza Kordy. Już 26 października baon wraz 7 dywizją kawalerii austriackiej gen. Le Gay`a został przegrupowany pod Łęczycę. Utworzono trzy ugrupowania obronne: Wilczkowice — landsturm gen. Hoffmana, drugi baon pod dowództwem ppor. Karola Płoszajskiego obsadził Topolę, Tum zajęła 1 kompania por. Józefa Olszyny — Wilczyńskiego. Do poważnych starć doszło 27 października między Nędzerzewem i Kucharami oraz pod Siedlcem i Gawronami. Zginęło i zostało rannych 120 legionistów, co spowodowało rozwiązanie 2 kompanii. W tym samym dniu legioniści walczyli z Kozakami z kaukaskiej dywizji kawalerii gen. Charpentiera i Czerkiesami pod Garbalinem i Gawronami. Dnia 28 października doszło do szturmu Rosjan na Łęczycę od strony torfowisk błońskich. Norwid — Neugebauer zadecydował o wycofaniu w kierunku zachodnim. Odwrót osłaniała kawaleria Władysława Prażmowskiego — Beliny. Doszło do ciężkiego ostrzału miasta, podczas którego pociski spadły na kościół św. Andrzeja Apostoła, w wyniku czego został śmiertelnie ranny proboszcz ks. Adolf Żebrowski. Po starciach na cmentarzu ewangelickim żołnierze skierowali się na Poddębice. W okolicach Gostkowa oraz pod Turem, Domaniewem i Sworawą doszło do starć2.
Paul von Hindenburg, który na początku listopada 1914 r. został dowódcą frontu wschodniego postanowił uderzyć siłami 9 Armii Augusta Mackensena na styk rosyjskiej 1 i 2 Armii. Dnia 11 listopada Niemcy zaatakowali w rejonie Włocławka. Dowódca rosyjskiego frontu gen. Nikołaj Ruzski uznał działania za lokalną dywersję i rozpoczął przegrupowywanie 2 Armii w rejon Kalisza. Wykorzystał to Mackensen i uderzył na linii Łęczyca — Łódź. Od 14 do 23 listopada trwały w tym rejonie zacięte walki. Plan operacji łódzkiej opracował Erich Ludendorff.
W czasie walk o Łęczycę artyleria niemiecka spowodowała duże zniszczenia. Uszkodzono archikolegiatę łęczycką w Tumie i kościół w Topoli Królewskiej. Paliły się Grabów, Błonie i Topola. Żołnierze strzelali do mieszkańców ratujących dobytek. Rosjanie nie zdążyli ewakuować rannych — ponad dwa tygodnie opiekowali się nimi, w miejscowym szpitalu św. Mikołaja Cudotwórcy, łęczycanie z Komitetu Obywatelskiego3. Mimo silnego deszczu korpusy syberyjskie próbowały bezskutecznie zająć Łęczycę, która ostatecznie 16 listopada 1914 r. dostała się w ręce niemieckie. Walki w okolicach Łęczycy, jak i w samym mieście, były częścią Operacji Łódzkiej — największych działań wojennych w 1914 r. na froncie wschodnim. Obie strony zaangażowały w niej łącznie ok. 800 tyś. Żołnierzy4. Trudno ocenić, ilu z nich zginęło i zostało pochowanych w łęczyckiej ziemi.
W maju 1915 r. Rada Miasta Łęczycy podjęła uchwałę o postawieniu krzyży na grobach żołnierzy rosyjskich poległych w poprzednim roku oraz zaaprobowała projekt pomnika cmentarnego — prawdopodobnie chodzi o istniejący do dziś pomnik żołnierzy niemieckich i rosyjskich z niemieckim napisem: „W roku 1915 ten pomnik został wybudowany ku pamięci poległych w Powiecie Łęczyca niemieckich i rosyjskich żołnierzy. A światło wiekuiste niechaj im świeci”. Prace przy tworzeniu kwater powierzono najprawdopodobniej łęczyckiej firmie kamieniarskiej A. H. Landau, której sygnatury znajdują się na pomniku i prywatnych nagrobkach w kwaterze żołnierzy niemieckich. Landau wykonał przypuszczalnie płyty dla całych kwater wojskowych, niemieckiej i rosyjskiej, na łęczyckim cmentarzu rzymskokatolickim i dla kwatery niemieckiej na cmentarzu ewangelicko — augsburskim w Łęczycy. Identyczne stylistycznie płyty istnieją także na rzymskokatolickim cmentarzu parafialnym w Tumie (kwatera rosyjska) i na ewangelicko — augsburskim w Ozorkowie (kwatera niemiecka) — prawdopodobnie powstały one według odgórnego projektu, na co wskazują np. podobne epitafia występujące również w kwaterach z 1914 r. w okolicach Sieradza i Zduńskiej Woli (choćby w kwaterze żołnierzy niemieckich z dolnośląskiego Lubania spoczywających w Korczewie)5.
Łęczyca (pow. łęczycki) — kwatera żołnierzy niemieckich na cmentarzu rzymskokatolickim6
Na rzymskokatolickim cmentarzu parafii św. Andrzeja Apostoła w Łęczycy zachowały się do dnia dzisiejszego groby 233 żołnierzy niemieckich. Zdecydowana większość spoczęła pod jednakowymi nagrobkami z cementu. Natomiast trzech żołnierzy pochowano w indywidualnych grobach z piaskowcowymi pomnikami, wystawionymi prawdopodobnie przez rodziny, a kolejnych pięciu pod wspólnym pomnikiem z piaskowca.
Kwatera znajduje się przy wschodnim ogrodzeniu cmentarza. Posiada kształt prostokąta, na którego powierzchni znajduje się pięć rzędów krzyży nagrobnych ustawionych lub położonych w tylnej części grobów otoczonych betonowymi opaskami. Krzyże mają tablice epitafijne zaznaczone na przecięciach ramion. Rzędy betonowych krzyży rozdziela alejka biegnąca przez środek kwatery. W przedniej części, po jej lewej stronie, stoi pomnik na planie krzyża greckiego, z wmontowanymi w rogach bryły głównej kolumnami. Podstawy zrobiono z ocementowanych cegieł licowanych blokami granitu. Z przodu pomnika znajduje się wnęka, a w niej tablica z białego marmuru z napisem po niemiecku: „In Jahre 1915 wurde dieses denkmal errichtet zur bleibenden errinerung an die im Kreise Lenczyca gefallenen Deutschen und Russischen Krieger. Das ewige Licht leuhte ihnen“. Całość wieńczy tympanon z fragmentami ornamentu roślinnego. Na tympanonie umieszczono kulę z cementu. Na architrawie znajduje się płaskorzeźba Krzyża Żelaznego (maltańskiego?) w otoczeniu liści dębowych.
W kwaterze znajdują się pomniki wystawione poległym przez rodziny. Z przodu kwatery, w układzie sugerującym, że przed oddziałem wojska znajduje się po jego lewej stronie — patrząc od przodu — dowódca, ulokowano nagrobek z czerwonego granitu. To pierwszy w kwaterze wojennej nagrobek, pod którym spoczął:
•leutnant Walter Neuman (Feld. Prof. Regt. No 73, geb. in Niedermahlkau W. Pr. e 30 April 1894, getallen 22 November 1914). Wykonano go z czerwonego granitu z odkutym na płaskiej płycie Krzyżem Żelaznym. Na przecięciu ramion wykuto literę „W”, a w dolnym ramieniu „1914”.
Pod drugim nagrobkiem spoczął:
•Hauptman U. Batt. Chef. Heinrich Hamman (3 Res. Felda. Reg. 36, geb. 21 Sep. 1873, et. Als fuhrer der U. Ab /…/ 27 October 1914 bei Bielawy).
Wykonano go w formie ostrosłupa z płaskorzeźbą wypukłego miecza skierowanego ostrzem do dołu.
Trzeci to secesyjny nagrobek, pood którym pochowani zostali:
•Gerhard Steffens z Hamburga (Inf. Reg. 61/10)
•Augusta Huhna z Hamburga
•Thimm Heydasch z Muhlhausen.
Na epitafium umieszczono formułę modlitewną: „Gott legt und last auf, aber hilft uns auch”. Jest to prostopadłościenny blok piaskowca stylizowany na stos kamieni. W przedniej ścianie umieszczono tablicę z marmuru, nad która wyrzeźbiono pikielhaubę.
Czwarty i ostatni to grób, w którym jest pochowany:
•Kriegsfreiwilliger Wilhelm Modrow (Res. Jager Batl., geb. 30 September 1895, gest. 12 December 1914).
Pomnik jest podobny stylistycznie do secesyjnego pomnika G. Steffensa i innych.
Inskrypcje znajdują się na 186 nagrobkach. Z tego 147 dotyczy pojedynczych osób, zaś 39 zawiera dane dwóch poległych na każdej tabliczce. Nieznanym żołnierzom poświęcono siedem nagrobków. Każda inskrypcja składa się z danych występujących w następującej kolejności:
•stopień wojskowy
•imię i nazwisko
•jednostka wojskowa
•data śmierci.
Z inskrypcji wynika, że pochowani w kwaterach żołnierze polegli bądź zmarli od ran między 13 listopada 1914 r. a 10 stycznia 1915 r. Dwie inskrypcje wskazują na rok 1916 (być może byli to żołnierze zmarli w szpitalu lub z przyczyn naturalnych — walk w tym okresie w mieście ani okolicach już nie było). Z dat śmierci poległych wynika, że działania bojowe miały szczególne natężenie 16 listopada (11 zabitych) i między 23 listopada a 3 grudnia 1914 r. (132 zabitych), przeciętnie w tych dniach ginęło 7 — 8 żołnierzy, wyjątek stanowi 30 listopada, gdy padło ich 17. Wśród nazwisk występujących w inskrypcjach jest aż 25 o polskim brzmieniu, np. Wojciescak, Lewandowski, Mazurowski czy Dziembowski. Żołnierze biorący udział w bitwie pochodzili z następujących jednostek (podaję wraz z liczbą poległych):
Infanterie Regiment 18 — 6 poległych
Infanterie Regiment 21 — 6 poległych
Infanterie Regiment 32 — 6 poległych
Infanterie Regiment 61 — 9 poległych
Infanterie Regiment 83 — 7 poległych
Infanterie Regiment 128 — 9 poległych
Infanterie Regiment 131 — 10 poległych
Infanterie Regiment 146 — 5 poległych
Infanterie Regiment 147 — 5 poległych
Infanterie Regiment 150 — 6 poległych
Infanterie Regiment 151 — 6 poległych
Infanterie Regiment 152 — 8 poległych
Grenadier Regiment 5 — 22 poległych
Garde Grenadieren Regiment 5 — 12 poległych
Gard Fusilier Regiment — 12 poległych
Lehr Infanterie Regiment — 6 poległych
5 Garde Regiment Z. F. — 6 poległych
Ponadto pojedynczy żołnierze pochodzą z następujących jednostek:
Feldartillerie Regiment 35
Infanterie Regiment 176
Dragonen Regiment 16
4 Schwere Marsch — Kollonne Fuss Artillerie Regiment II
Infanterie Regiment 227
Infatterie Regiment 228
Ulanen Regiment 13
Jager Batallion Anklam
Jager Batallion 2
Fussartillerie Regiment
Beamte des Kaiserliche Deutsche Zivil Vervaltung
3 Sanitar — Kollonne XVII Armee Korps
Feldlazarett II, XX Armee Korps
Stab Feldartillerie Regiment 73
Landsturm Infanterie Ersatz Battalion Brigade VI 24
3 Ersatz Kompanie Pionieren 8
Reserve Kompanie Pionieren 49, 5 C.
W inskrypcjach zastosowano szereg skrótów nazw jednostek wojskowych:
K. — Armee Korps
B., BT., BTT. — Baterie
Beamt. D. Kaiserl. Dtsch. Ziv. Verw. — Beamte Kaiserliche
Deutsche Zivil Verwaltung
BRIEG. — Brigade
DIV. — Division
DRAG. — Dragonen
Esk. — Eskadron
ERS. — Ersatz
F., F. — A., FELD — A, FELDAR. — Feld — Artillerie
FELD., FELDL. — Feld — Lazarett
FUS. — Fusilier
GARD. — Garde
GR., GREN. — Grenadieren
I., INF. — Infanterie
JAG. — Jager
K. — Kompanie
K. — Korps
K. — Kolonne
KUR. — Kurasieren
LDST. — Landsturm
R., REG. — Regiment
R., RES. — Reserve, Reservist
SAN. — Sanitar
UL. — Ulanen
Na łęczyckim cmentarzu spoczęli żołnierze:
Pierwszy rząd:
Kup książkę, aby przeczytać do końca.